Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PK 90/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J.M.
przeciwko F. PDK SA w W.
o odszkodowanie z umowy o zakazie konkurencji,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 14 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda od wyroku Sądu Okręgowego we W.
z dnia 10 listopada 2011 r., sygn. akt […]
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu we W. do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
U z a s a d n i e n i e
Wyrokiem z dnia 12 sierpnia 2011 r. Sąd Rejonowy dla […] zasądził od F.
PDK S.A. na rzecz J.M. kwotę 30.000 zł tytułem odszkodowania za
powstrzymywanie się od działalności konkurencyjnej. Podstawę rozstrzygnięcia
stanowiły następujące ustalenia.
W dniu 5 maja 2008 r. strony zawarły umowę o zakazie konkurencji po
ustaniu stosunku pracy, w której powód zobowiązał się nie świadczyć pracy na
podstawie umowy o pracę lub jakiejkolwiek innej umowy na rzecz podmiotu
prowadzącego działalność konkurencyjną w stosunku do działalności strony
pozwanej. Zakaz konkurencji miał obowiązywać przez okres 6 miesięcy po ustaniu
stosunku pracy, a powodowi miało przysługiwać stosowne odszkodowanie. Zgodnie
z § 1 ust. 7 umowy, pracodawcy w każdym czasie służyło prawo zwolnienia
pracownika z określonego umową zakazu konkurencji. Powód podpisując
przedmiotową umowę wyraził zgodę na zawarte w niej postanowienia, w tym na
określone w § 1 ust. 7 uprawnienie pracodawcy.
Sąd Rejonowy uznał, że poczynione w sprawie ustalenia dają podstawę do
przyjęcia, iż powód w okresie trwania zakazu konkurencji, tj. od dnia rozwiązania
stosunku pracy ze stroną pozwaną, przez okres 6 miesięcy pozostawał bez pracy,
a więc przestrzegał warunków umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku
pracy. W tej sytuacji powództwo zasługiwało na uwzględnienie, gdyż pracownik ma
prawo do odszkodowania mimo zwolnienia go przez pracodawcę z obowiązku
powstrzymywania się od działalności konkurencyjnej, gdy nie podejmuje takiej
działalności. Zastrzeżone w umowie o zakazie konkurencji prawo odstąpienia od
umowy musi zawierać wyraźne oznaczenie terminu, w którym może być wykonane
(art. 395 § 1 k.c.), a strona pozwana w umowie wiążącej strony po ustaniu stosunku
pracy takiego terminu w ogóle nie wskazała.
W uwzględnieniu apelacji pozwanej Spółki, wyrokiem z dnia 10 listopada
2011 r. Sąd Okręgowy w W. zmienił wyrok Sądu pierwszej instancji i oddalił
powództwo oraz zasądził od powoda na rzecz strony pozwanej koszty
postępowania. Wyrok ten został uzupełniony wyrokiem z dnia 20 grudnia 2011 r.
3
przez dodanie pkt III., w którym zasądzono od powoda na rzecz pozwanej Spółki
kwotę 5.000 tytułem zwrotu spełnionego przez nią świadczenia.
Sąd drugiej instancji podzielił ustalenia poczynione przez Sąd Rejonowy,
jednakże nie zgodził się z dokonaną przez ten Sąd oceną prawną.
W ocenie Sądu Okręgowego, określenie w § 1 ust. 7 umowy o zakazie
konkurencji, że pracodawcy w każdym czasie służy prawo zwolnienia pracownika z
określonego umową zakazu oznacza, iż strony wskazały termin zwolnienia
pracownika z umówionego świadczenia i mogło to również nastąpić w okresie
wypowiedzenia powodowi umowy o pracę. W ocenie Sądu odwoławczego, Sąd
pierwszej instancji nie wziął nadto pod uwagę, że sporna umowa została
wypowiedziana zanim zaczęła obowiązywać, a więc zanim zaczął obowiązywać
zakaz konkurencji. Miało to miejsce w piśmie z dnia 4 marca 2010 r., natomiast
łączący strony stosunek pracy został rozwiązany z dniem 31 maja 2010 r. W tej
sytuacji powoływane przez Sąd Rejonowy orzecznictwo Sądu Najwyższego jest
nieadekwatne do istniejącego stanu faktycznego. Dotyczy ono bowiem sytuacji, gdy
umowa o zakazie konkurencji już zaczęła obowiązywać, a więc po ustaniu stosunku
pracy, a nadto gdy pracodawca - wbrew treści umowy - zwalniając pracownika z
zakazu konkurencji jednostronnym oświadczeniem woli uznaje się jednocześnie za
zwolnionego z obowiązku wypłaty odszkodowania. Tymczasem powód, posiadając
informację o zwolnieniu go z zakazu konkurencji na kilka miesięcy przed
rozwiązaniem umowy o pracę, miał możliwość podjęcia działań w celu znalezienia
nowego zatrudnienia, nawet podejmując działalność konkurencyjną wobec
dotychczasowego pracodawcy.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku powód zarzucił naruszenie
prawa materialnego, a to: 1) art. 395 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p., poprzez jego
błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, iż wprowadzone przez ten przepis
wymaganie oznaczenia terminu na wykonanie prawa odstąpienia od umowy jest
spełnione także w sytuacji, gdy strony zastrzegą wskazane uprawnienie na czas
nieokreślony, tj. przyznając jednej lub obu stronom prawo odstąpienia od umowy „w
każdym czasie"; 2) art. 58 § 1 k.c. w związku z art. 395 § 1 k.c. i w związku z art.
300 k.p., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że
postanowienie § 1 ust. 7 umowy z dnia 5 maja 2008 r. jest ważne i stanowiło
4
podstawę skutecznego odstąpienia przez stronę przeciwną od umowy, mimo iż jest
ono dotknięte sankcją nieważności jako sprzeczne z ustawą, tj. z art. 395 § 1 k.c.;
3) art. 3531
k.c. w związku z art. 395 § 1 k.c. i w związku z art. 300 k.p., poprzez
jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, iż stronom umowy o
zakazie konkurencji przysługiwało uprawnienie do swobodnego ukształtowania
treści łączącego je stosunku prawnego w zakresie nieokreślonego terminu
wykonania prawa odstąpienia od umowy, mimo że treść stosunku we wskazanym
zakresie jest sprzeczna z ustawą, tj. z art. 395 § k.c.; 4) art. 61 § 1 k.c. w związku z
art. 300 k.p., przez jego niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, iż
umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy - mimo, że zawarta na
skutek zgodnych oświadczeń woli stron złożonych dnia 5 maja 2008 r. - w dniu 4
marca 2010 r. (data złożenia skarżącemu przez stronę przeciwną oświadczenia o
zwolnieniu z zakazu konkurencji) jeszcze nie obowiązywała pomimo tego, iż strony
nie umówiły się na takie postanowienie, a powód wykonywał jej treść; 5) art. 1011
§
1 w związku z art. 1012
§ 1 k.p., poprzez jego niewłaściwą wykładnię polegającą na
przyjęciu, że ustanie zakazu konkurencji (a więc także ustanie wskutek zwolnienia
pracownika z tego zakazu przez pracodawcę) jest równoznaczne z wygaśnięciem
umowy o zakazie konkurencji (a więc wygaśnięciem zobowiązań obu stron),
podczas gdy art. 1011
§ 1 k.p. definiuje zakaz konkurencji jednoznacznie jako
powstrzymanie się przez pracownika od prowadzenia działalności konkurencyjnej.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi drugiej
instancji, ewentualnie - w razie stwierdzenia przez Sąd Najwyższy istnienia
przesłanek wskazanych w art. 39816
k.p.c. - o uchylenie zaskarżonego wyroku w
całości i orzeczenie co do istoty sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna jest usprawiedliwiona, chociaż nie wszystkie podniesione
w niej zarzuty mogą być uznane za zasadne.
Nie jest zasadny zarzut obrazy art. 1011
§ 1 w związku z art. 1012
§ 1 k.p.,
upatrywanej przez skarżącego w utożsamieniu ustania zakazu konkurencji z
5
wygaśnięciem umowy o zakazie konkurencji, podczas gdy zakaz ten obejmuje
jedynie powstrzymywanie się pracownika od podejmowania działań
konkurencyjnych.
Istotnie, w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się jednolicie, że
ustanie przyczyn uzasadniających zakaz konkurencji nie powoduje rozwiązania
umowy o zakazie konkurencji, a pociąga za sobą jedynie ten skutek, że pracownik
zostaje zwolniony z zakazu. Wystąpienie okoliczności uzasadniających
wygaśnięcie zakazu konkurencji (art. 1012
§ 2 k.p.) nie może zatem stanowić
podstawy prawnej do zwolnienia się pracodawcy z obowiązku wypłaty byłemu
pracownikowi odszkodowania. Poglądy te odnoszą się jednak do ustania zakazu
konkurencji w oparciu o przepisy Kodeksu pracy, a więc wówczas, gdy zawarta
umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy nie zawiera klauzul
umożliwiających jej wcześniejsze ustanie lub rozwiązanie. Nie mają natomiast
decydującego znaczenia w sytuacji, kiedy ustanie umowy (czy zakazu) jest
uregulowane w umowie o zakazie konkurencji, w której strony przewidują
możliwość wystąpienia takiego skutku w następstwie jednostronnych czynności
pracodawcy: odstąpienia od umowy, jej wypowiedzenia, czy też spełnienia się
warunku rozwiązującego (por. np. wyroki z dnia 2 września 2009 r., II PK 206/08,
Monitor Prawa Pracy 2010 nr 4, s. 198-201; z dnia 7 czerwca 2011 r., II PK 322/10,
LEX nr 1055023; III BP 2/11, OSNP 2012 nr 13-14, poz. 174 i powołane w nich
orzeczenia).
Za zasadne należy natomiast uznać pozostałe zarzuty naruszenia prawa
materialnego.
Podstawę faktyczną zaskarżonego skargą kasacyjną wyroku stanowiło
ustalenie, że w § 1 ust. 7 umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy
strony zawarły postanowienie, zgodnie z którym „pracodawcy w każdym czasie
służyło prawo zwolnienia pracownika z określonego umową zakazu konkurencji”. Z
motywów zaskarżonego rozstrzygnięcia zdaje się wynikać że to postanowienie
zostało przez Sąd drugiej instancji ocenione jako wprowadzenie do przedmiotowej
umowy po pierwsze - prawa odstąpienia oraz po drugie - możliwości jej
wcześniejszego rozwiązania za wypowiedzeniem. Nie wiadomo jednak, co
stanowiło podstawę dokonania takiej oceny, gdyż w zacytowanej przez Sąd
6
odwoławczy treści postanowienia § 1 ust. 7 umowy nie sposób doszukać się
zastrzeżenia możliwości rozwiązania umowy o zakazie konkurencji w drodze jej
wypowiedzenia. Można również dojść do wniosku, że Sąd drugiej instancji błędnie
utożsamił instytucję odstąpienia od umowy z jej rozwiązaniem za
wypowiedzeniem, chociaż odstąpienie ma moc wsteczną, powodując uznanie
umowy za niezawartą (ex tunc – art. 395 § 2 k.c.), a wypowiedzenie - wywołuje
skutek na przyszłość (ex nunc). Niewątpliwie jednak postanowienie, zgodnie z
którym „pracodawcy w każdym czasie służyło prawo zwolnienia pracownika z
określonego umową zakazu konkurencji” bez podania przyczyny tego zwolnienia
może zostać zakwalifikowane jako przysługujące pracodawcy prawo odstąpienia.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że zgodnie z art. 395 § 1
k.c., dla skuteczności umownego prawa odstąpienia jest wymagane oznaczenie
terminu, w czasie którego będzie możliwe skorzystanie z prawa odstąpienia oraz
określenie, czy prawo to przysługuje obydwu stronom, czy tylko jednej.
Wymaganie oznaczenia terminu obwarowane jest z mocy art. 58 k.c. sankcją
nieważności, gdyż zastrzeżenie prawa odstąpienia wprowadza do umowy element
niepewności, czy uprawniony wykorzysta przysługujące mu prawo odstąpienia, a
w konsekwencji niepewności co do trwałości skutków umowy albo trwałości
samego stosunku umownego. Oczywiste jest, że niepewność ta nie może być
bezterminowa, skoro stosownie do art. 395 § 2 k.c. odstąpienie ma moc wsteczną,
powodując uznanie umowy za niezawartą, a w konsekwencji powrót do stanu, jaki
istniał przed jej zawarciem (skutek ex tunc), a to, co strony już świadczyły, ulega
zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach
zwykłego zarządu. Ma to znaczenie tym większe, że odstąpienie od umowy, jeśli
nie jest uzależnione od ziszczenia się określonego warunku (jak w sprawie, w
której wniesiona została rozpoznawana skarga kasacyjna), nie wymaga
uzasadnienia, a uprawniony ma pełną swobodę dokonania odstąpienia. W
konsekwencji zastrzeżenie dla pracodawcy prawa odstąpienia w umowie o
zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy, bez określenia terminu wykonania
tego prawa, jest nieważne (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 24 października
2006 r., II PK 126/06, OSNP 2007 nr 19-20, poz. 277 oraz z dnia 8 lutego 2007 r.,
II PK 159/06, OSNP 2008 nr 7-8, poz. 91). Przyjmuje się również, że oznaczony
7
termin w rozumieniu art. 395 § 1 k.c. może pokrywać się z czasem trwania zakazu
konkurencji i nie musi zostać wyrażony wprost w postanowieniu umowy
wprowadzającym prawo odstąpienia, a jego oznaczenie może polegać na
odesłaniu do innego postanowienia umowy o zakazie konkurencji (por. wyrok z
dnia 4 lutego 2009 r., II PK 223/08, LEX nr 523521 i powołany wyżej wyrok z dnia
2 września 2009 r., II PK 206/08).
Sąd drugiej instancji stanął na stanowisku, że wprowadzenie do umowy o
zakazie konkurencji klauzuli przewidującej możliwość zwolnienia pracownika „w
każdym czasie” z określonego umową zakazu, jest oznaczeniem terminu, w którym
może zostać wykonane przez pracodawcę prawo odstąpienia. Tymczasem
niewątpliwie określenie „w każdym czasie” nie jest samo w sobie oznaczeniem
terminu w rozumieniu art. 395 § 1 k.c., gdyż tak wskazany termin może przypadać
zarówno przed rozpoczęciem wykonywania umowy, jak i po jej częściowym lub
całkowitym wykonaniu. Z kolei z odwołania się w przywołanej klauzuli do
„określonego umową zakazu” nie wynika, aby prawo odstąpienia odnosiło się do
całego terminu obowiązywania umowy. Czym innym jest bowiem określenie w
takiej umowie zakresu zakazu prowadzenia działalności konkurencyjnej (art. 1012
§
1 zdanie pierwsze w związku z art. 1011
§ 1 k.p.), czym innym określenie okresu
obowiązywania tego zakazu (liczonego od ustania stosunku pracy - art. 1012
§ 1
zdanie drugie k.p.), a jeszcze czym innym termin, na jaki została zawarta umowa
(liczony co do zasady od chwili jej zawarcia - art. 1012
§ 2 k.p.).
Strony w § 1 ust. 7 umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy
nie odwołały się do terminu jej trwania, co mogłoby uzasadniać przyjęcie przez Sąd
drugiej instancji, że strona pozwana była uprawniona do wykonania prawa
odstąpienia przez cały czas obowiązywania przedmiotowej umowy, od jej zawarcia
do całkowitego wykonania przez skarżącego. W tej sytuacji zastrzeżenie
możliwości zwolnienia skarżącego z „określonego umową zakazu” może
wskazywać, że strony miały na myśli jedynie jego zakres i/lub okres, w którym
zakaz ten miał obowiązywać po ustaniu łączącego je stosunku pracy. Tych
okoliczności Sąd drugiej instancji w ogóle nie rozważał, uchylając się od dokonania
wykładni oświadczeń woli stron w omawianym zakresie i pomijając pełne brzmienie
§ 1 ust. 7 umowy.
8
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 39815
§
1 zdanie pierwsze k.p.c. Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego oparto
na odpowiednio stosowanym art. 98 § 1 i art. 108 § 2 k.p.c.
/tp/