Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt V CSK 512/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 15 listopada 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Kwaśniewski (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Jan Górowski
SSN Hubert Wrzeszcz
w sprawie z powództwa M. Leasing Spółki z o.o.
przeciwko D. Spółce z o.o.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 15 listopada 2012 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 1 czerwca 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok oraz wyrok Sądu Okręgowego w G.
z dnia 23 lutego 2011 r. i przekazuje sprawę temu Sądowi do
ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo o zapłatę kary umownej uznając,
że odstąpienie od umowy ma moc wsteczną i skutkuje wygaśnięciem ex tunc
umowy, a w konsekwencji nie istnieje obowiązek zapłaty kary umownej
zastrzeżonej na wypadek nienależytego wykonania zobowiązania, wynikającego
z umowy, od której odstąpiono.
Apelację powódki oddalił Sąd drugiej instancji, który podzielił i uznał za
prawidłowe dotychczasowe ustalenia faktyczne. Sąd ten podzielił też ocenę prawną
Sądu pierwszej instancji, że odstąpienie od umowy powoduje jej wygaśnięcie ze
skutkiem wstecznym (ex tunc).
W ocenie Sądu odwoławczego, powódka nie może więc swojego roszczenia
odszkodowawczego opierać na zapisie umowy dotyczącym kary umownej, bo
umowa w sensie prawnym już nie istnieje, a ponadto strony nie przewidziały w niej
kary umownej za odstąpienie od umowy tylko za opóźnienie w spełnieniu
świadczenia. W przypadku odstąpienia od umowy dopuszczalne jest jedynie
dochodzenie kary umownej zastrzeżonej właśnie na tę okoliczność odstąpienia, co
w sprawie niniejszej nie miało miejsca, bo umowa takiej kary nie zawierała,
stwierdził Sąd Apelacyjny.
W ocenie tego Sądu, brak zastrzeżenia w umowie kary umownej za
odstąpienie od umowy skutkuje niemożliwością dochodzenia zapłaty kary umownej,
bo umowa wygasła i dlatego pozostaje jedynie droga przewidziana w art. 494 k.c.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powódka zaskarżyła w całości skargą kasacyjną,
opartą na pierwszej podstawie kasacyjnej.
Skarżąca zarzuciła naruszenie art. 494 in fine k.c. w zw. z art. 483 § 1 k.c.
przez ich niezastosowanie, wobec błędnego przyjęcia, że w następstwie
wygaśnięcia umowy wskutek odstąpienia od niej z powodu zwłoki dłużnika powód
nie może skorzystać z zapisu o karze umownej przewidzianej w tej umowie za
opóźnienie w wykonaniu zobowiązania.
Skarżąca wniosła o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i przekazanie
sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
3
W odpowiedzi na skargę kasacyjną strona pozwana wniosła o oddalenie
tej skargi i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego, zarzucając
bezzasadność zarzutów skarżącej i powołując stanowiska prezentowane
w judykaturze.
Z kolei powódka w piśmie procesowym z dnia 18 listopada 2011 r.
podtrzymała swoje stanowisko zawarte w skardze kasacyjnej, powołując się
również na poglądy wyrażone w orzecznictwie.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługiwała na uwzględnienie, ponieważ okazała się
usprawiedliwiona, wobec zasadności zawartego w niej zarzutu błędnej wykładni
i w konsekwencji niezastosowania art. 494 in fine k.c. w zw. z art. 483 § 1 k.c.
Sąd drugiej instancji dokonał wadliwej interpretacji art. 494 k.c. błędnie
przyjmując, że odstąpienie od umowy uprawnia do żądania naprawienia szkody
w postaci zapłaty tylko takiej kary umownej, której obowiązek zapłaty zastrzeżono
wyłącznie na wypadek odstąpienia od umowy. Sąd ten wykluczył – w razie
dokonanego odstąpienia od umowy – istnienie roszczenia o zapłatę kary umownej,
która była zastrzeżona w umowie na wypadek opóźnienia w spełnieniu świadczenia
niepieniężnego przez sprzedawcę w umówionym terminie, a które to uchybienie
terminowi było w niniejszej sprawie przyczyną odstąpienia powódki od umowy.
Z dokonaną przez Sąd Apelacyjny wykładnią art. 494 in fine k.c., skutkującą
odmową jego zastosowania w odniesieniu do żądania naprawienia szkody przez
zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek niespełnienia świadczenia
w terminie, nie można się zgodzić.
Dominujący w piśmiennictwie pogląd nakazuje bowiem przyjmować,
że szkoda podlegająca naprawieniu na podstawie art. 494 k.c. obejmuje zarówno
uszczerbek powstały w majątku wierzyciela świadczenia niepieniężnego wskutek
braku spełnienia przez kontrahenta w umówionym terminie oczekiwanego
świadczenia, jak również utracony zysk, a także ewentualne koszty poniesione już
po odstąpieniu od umowy. Pomimo więc bezspornego upadku zobowiązania
w następstwie dokonanego przez powodowego kupującego odstąpienia od
umowy, wykonanie obowiązku naprawienia szkody, określonego w art. 494 in fine
4
k.c., powinno być oceniane według ogólnych zasad dotyczących wykonania
i skutków niewykonania zobowiązania. Jednym z takich skutków niewykonania
zobowiązania zgodnie z umową jest obowiązek zapłaty kary umownej zastrzeżonej
także na wypadek niespełnienia w terminie świadczenia niepieniężnego.
Powyższa interpretacja wyrażona w doktrynie jest konsekwentnie
aprobowana w judykaturze. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 29 czerwca 2005 r.,
V CK 105/05 (niepubl.) stanowczo uznał, że nie można podzielać stanowiska,
iż skutki prawne odstąpienia od umowy wyłączają dochodzenie kar umownych
przewidzianych w tej umowie na wypadek m.in. opóźnienia jej wykonania.
W orzeczeniu tym nadto Sąd Najwyższy stwierdził, że powstałe wcześniej
roszczenie o zapłatę kar umownych nie traci bytu prawnego także po odstąpieniu
od umowy, ponieważ wcześniej już ukształtowane skutki prawne stanu
nienależytego wykonania zobowiązania mogą trwać nadal, w tym także roszczenie
o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek uchybienia terminowi spełnienia
świadczenia.
Również w późniejszym orzeczeniu Sąd Najwyższy stwierdził, że wykonanie
prawa odstąpienia od umowy nie pozbawia odstępującego roszczenia o zapłatę
kary umownej, zastrzeżonej w tej umowie na wypadek przekroczenia terminu
spełnienia świadczenia niepieniężnego (wyrok SN z dnia 5 października 2006 r., IV
CSK 157/06, OSNC 2007 r., Nr 7-8, poz. 114). Wskazał w uzasadnieniu tego
wyroku także na wcześniejsze stanowisko judykatury w którym nie
zakwestionowano utrzymywania się roszczeń o zapłatę kary umownej także po
dokonanym odstąpieniu od umowy (wyroki SN: z dnia 26 listopada 2004 r., V CK
411/04, niepubl.; z dnia 6 maja 2004 r., II CK 261/03, niepubl.; i z dnia 15 września
2005 r., II CK 72/05, niepubl.).
W najnowszym orzecznictwie Sąd Najwyższy wyłączył jedynie możliwość
łącznego żądania kary umownej zastrzeżonej na wypadek nienależytego
wykonania umowy z karą umowną przewidzianą na wypadek odstąpienia od
umowy (v. wyrok SN z dnia 24 maja 2012 r., V CSK 260/11, niepubl.),
co oczywiście nie jest równoznaczne z zakazem dochodzenia przez stronę kary
umownej zastrzeżonej wyłącznie na wypadek nienależytego wykonania umowy, od
5
której strona ta wcześniej odstąpiła. Uprzednio ukształtowane skutki stanu
niewykonania zobowiązania w postaci powstania obowiązku zapłaty kar umownych
trwają bowiem nadal pomimo wcześniejszego odstąpienia od umowy.
Dlatego Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym skargę kasacyjną
podziela stanowisko wyrażone w uzasadnieniu powołanego wcześniej wyroku SN
z dnia 5 października 2006 r., IV CSK 157/06, OSNC 2007, Nr 7-8, poz. 114),
a mianowicie, że wykonanie uprawnienia do odstąpienia od umowy wzajemnej
znosi jedynie prawa i obowiązki stron należące do jej istoty, natomiast nie znosi
powstałego wcześniej stanu odpowiedzialności z tytułu zastrzeżenia kary umownej
i powstałych wcześniej przesłanek uzasadniających jej zapłatę.
W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie art.
39815
k.p.c., a o kosztach postępowania kasacyjnego na podstawie art. 108 § 2
k.p.c.