Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 256/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Barbara Myszka (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
SSN Marta Romańska
w sprawie z powództwa Gminy Miasto S.
przeciwko M. W. – J.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 7 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 8 grudnia 2011 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. zasądza od pozwanej na rzecz powódki kwotę 1800 zł
(tysiąc osiemset złotych) tytułem zwrotu kosztów
postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd Okręgowy, po ponownym rozpoznaniu sprawy z powództwa Gminy
Miasta S. przeciwko M. W. – J., wyrokiem z dnia 18 kwietnia 2011 r. zasądził od
pozwanej na rzecz powódki kwotę 86 681,91 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4
czerwca 2009 r. do dnia zapłaty. Ustalił, że w dniu 30 grudnia 1998 r. powódka
zawarła z pozwaną i jej ówczesnym mężem T. W. umowę, na podstawie której
ustanowiła odrębną własność lokalu mieszkalnego nr 1 w budynku przy P. […] w S.
i sprzedała go pozwanej i jej mężowi na zasadzie wspólności majątkowej wraz
z określonym udziałem we współwłasności części budynku i urządzeń, które nie
służą wyłącznie do użytku właścicieli lokali, oraz w użytkowaniu wieczystym działki
gruntu pod budynkiem. Wartość lokalu ustalono na kwotę 103 205 zł, którą
obniżono o 40% ze względu na złożenie wniosku w terminie do dnia 31 grudnia
1998 r. i o dalsze 30% ze względu na jednorazową wpłatę. Ostatecznie, tytułem
ceny nabywcy zapłacili kwotę 43 346,10 zł. W § 4 umowy strony stwierdziły,
że zawierają ją w trybie ustaw: z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce
nieruchomościami (Dz.U. Nr 115, poz. 741 ze zm.) i z dnia 24 czerwca 1994 r.
o własności lokali (Dz.U. Nr 85, poz. 388 ze zm.).
Za podstawę udzielenia bonifikaty powódka przyjęła uchwałę nr XLI/5122/97
Rady Miasta S. z dnia 29 grudnia 1997 r. w sprawie prywatyzacji komunalnych
lokali mieszkalnych, użytkowych, garaży i budynków. W uchwale tej nie
skonkretyzowano, że dotyczy ona lokalu położonego w budynku przy P.[…], nie
zaznaczono też, że z bonifikaty mają skorzystać M. i T. W.
W dniu 22 grudnia 1999 r. pozwana wspólnie z ówczesnym mężem sprzedali
lokal nabyty od powódki, położony przy P.[…], synowej J. W. za cenę 500 000 zł, a
za pieniądze uzyskane ze sprzedaży nabyli lokal mieszkalny położony w S. przy ul.
O.[…].
W 2004 r. T. W. zmarł, a spadek po nim nabyła w całości pozwana. W 2005
r. pozwana wyszła za mąż ponownie.
Pismem z dnia 19 listopada 2008 r. Prezydent Miasta S. - powołując się na
art. 68 ust. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami
(jedn. tekst: Dz.U. z 2004 r. Nr 261, poz. 2603 ze zm.; obecnie: Dz.U. z 2010 r. Nr
3
102, poz. 651 ze zm. – dalej: „u.g.n.”) – wezwał pozwaną do zwrotu
zwaloryzowanej bonifikaty w kwocie 86 681,91 zł.
Powódka liczy 72 lata, a jej mąż 85 lat. Nadal jest właścicielką mieszkania
przy ul. O., ale zamieszkuje w mieszkaniu męża. W mieszkaniu przy ul. O. nikt nie
mieszka, czasami korzystają z niego wnuki pozwanej. Pozwana pobiera emeryturę
w kwocie 1 449 zł miesięcznie.
Sąd Okręgowy uznał, że dla oceny zasadności żądania zwrotu bonifikaty
istotny jest stan prawny obowiązujący w dacie zbycia przez pozwaną i jej męża
lokalu nabytego od powódki. Art. 68 ust. 2 u.g.n. wówczas stanowił, że właściwy
organ może żądać zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji,
jeżeli nabywca nieruchomości przed upływem 10 lat, licząc od jej nabycia, zbył lub
wykorzystał nieruchomość na inne cele niż wymienione w ust. 1 pkt 1-3 i 7. W dniu
22 grudnia 1999 r. powstało zatem roszczenie o zwrot zwaloryzowanej bonifikaty,
które stało się wymagalne w styczniu 2000 r., kiedy to powódka dowiedziała się
o sprzedaży lokalu. Podniesiony przez pozwaną zarzut sprzeczności żądania
z zasadami współżycia społecznego Sąd uznał za nieuzasadniony.
Na skutek apelacji pozwanej, Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 8 grudnia
2011 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądzoną na rzecz
powódki kwotę 86 681,91 zł obniżył do kwoty 65 988,79 zł, a w pozostałej części
powództwo oraz apelację oddalił. Sąd Apelacyjny uznał za nieuzasadniony zarzut
pozwanej, że w umowie z dnia 30 grudnia 1998 r. nie doszło do udzielenia
bonifikaty, ponieważ udzielenie bonifikaty mogło nastąpić za zgodą rady gminy,
a uchwała Rady Miasta S. z dnia 29 grudnia 1997 r. nie miała charakteru
indywidualnego. Stwierdził, że uchwała ta była wprawdzie wadliwa, niemniej została
podjęta w granicach kompetencji rady gminy i w związku z tym stanowiła podstawę
udzielenia bonifikaty, a treść zawartej umowy dowodzi jednoznacznie, że pozwana
i jej nieżyjący obecnie mąż z bonifikaty skorzystali. Wola żądania zwrotu bonifikaty
– wbrew odmiennemu poglądowi pozwanej – nie musiała być wyrażona przez
organ wykonawczy gminy w formie decyzji administracyjnej.
Powołując się na stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone w uchwałach
z dnia 24 lutego 2010 r., III CZP 131/09 i z dnia 17 grudnia 2010 r., III CZP 102/10,
4
oraz w wyroku z dnia 7 lipca 2011 r., II CSK 683/10, Sąd Apelacyjny przyjął,
że obowiązek zwrotu bonifikaty ma swe źródło w ustawie i powstaje z chwilą
spełnienia się przesłanek określonych w art. 68 ust. 2 u.g.n., bez względu na to, czy
w umowie sprzedaży zamieszczono zastrzeżenie o możliwości zwrotu, czy zostało
ono pominięte.
Uznając żądanie zwrotu bonifikaty za usprawiedliwione co do zasady,
Sąd Apelacyjny stwierdził, że waloryzacja została dokonana w sposób
nieprawidłowy. Nie można bowiem dokonywać waloryzacji bonifikaty na dzień
wystąpienia z żądaniem jej zwrotu, skoro powódka dowiedziała się o spełnieniu
przesłanek tego żądania w styczniu 2000 r., a wystąpiła z nim dopiero w pozwie
z dnia 5 maja 2009 r. Bonifikata powinna być zwaloryzowana według wskaźników
obowiązujących w styczniu 2000 r. i wyrażać się kwotą 65 988,79 zł. Skoro zaś
roszczenie o zapłatę tej kwoty powstało w styczniu 2000 r., a więc za życia T. W.,
to - zgodnie z art. 922 § 1 k.c. - przeszło na pozwaną, jako jego spadkobierczynię.
Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu pierwszej instancji w kwestii braku
podstaw do objęcia pozwanej ochroną przewidzianą w art. 5 k.c.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego pozwana, powołując
się na podstawę określoną w art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., wniosła o jego uchylenie
w części orzekającej co do istoty sprawy (pkt I) i oddalającej apelację (pkt II) oraz
o uchylenie wyroku Sądu Okręgowego z dnia 18 kwietnia 2011 r. i przekazanie
sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania ewentualnie o uchylenie
w zaskarżonej części wyroku Sądu Apelacyjnego i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania temu Sądowi ewentualnie orzeczenie co do istoty sprawy
i zmianę wyroku Sądu pierwszej instancji przez oddalenie powództwa.
Wskazała na naruszenie art. 68 ust. 1 i 2 u.g.n. przez przyjęcie, że pomimo braku
uchwały rady gminy o charakterze indywidualnym powódka skutecznie udzieliła
bonifikaty oraz że można dochodzić zwrotu bonifikaty bez uprzedniej decyzji
administracyjnej, art. 922 § 1 i art. 1034 k.c. w związku z art. 68 ust. 2 u.g.n. przez
przyjęcie, że pozwana odpowiada solidarnie z mężem za dług, który powstał po
jego śmierci, i art. 5 k.c. przez przyjęcie, że zaniechanie poinformowania pozwanej
5
o możliwości żądania zwrotu bonifikaty i przesłankach tego żądania nie jest
sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W chwili zawarcia umowy ustanowienia odrębnej własności lokalu nr 1
w budynku przy P. […] oraz jego sprzedaży skarżącej i jej ówczesnemu mężowi
artykuł 68 ust. 1 pkt 7 u.g.n. stanowił, że właściwy organ może udzielić za zgodą,
odpowiednio wojewody lub rady gminy, bonifikaty od ceny ustalonej zgodnie z art.
67 ust. 3, jeżeli nieruchomość jest sprzedawana jako lokal mieszkalny, a art. 68 ust.
2 u.g.n. – że właściwy organ może żądać zwrotu kwoty równiej udzielonej
bonifikacie po jej waloryzacji, jeżeli nabywca nieruchomości przed upływem 10 lat,
licząc od dnia jej nabycia, zbył lub wykorzystał nieruchomość na inne cele niż
wymienione w ust. 1 pkt 1-3 i 7.
Nawiązując do przytoczonej regulacji, skarżąca zmierza do wykazania,
że w umowie z dnia 30 grudnia 1998 r. nie doszło do skutecznego udzielenia
bonifikaty, ponieważ powołanie się na uchwałę Rady Miasta S. nr XLI/522/97 z dnia
29 grudnia 1997 r. w sprawie prywatyzacji komunalnych lokali mieszkalnych,
użytkowych, garaży i budynków – ze względu na jej generalny charakter – nie może
być uznane za spełnienie wymaganej przez art. 68 ust. 1 u.g.n. przesłanki zgody na
udzielenie bonifikaty.
Podejmując ten problem trzeba stwierdzić, że był on już przedmiotem
rozważań Sądu Najwyższego w sprawie o zwrot kwoty równej bonifikacie
udzielonej nabywcy innego lokalu położonego w tym samym budynku, zakończonej
wyrokiem z dnia 25 listopada 2011 r., II CSK 111/11 (nie publ.). W sprawie tej
Sąd Najwyższy zauważył, że po wejściu w życie ustawy o gospodarce
nieruchomościami rady gmin realizowały kompetencje określone w art. 68 ust. 1
u.g.n. w drodze uchwał, w których w sposób generalny wskazywały nieruchomości
podlegające sprzedaży z bonifikatami oraz wysokość bonifikat. Praktyka ta została
zakwestionowana w orzecznictwie sądów administracyjnych, sądy te bowiem,
na gruncie stanu prawnego obowiązującego do czasu nowelizacji art. 68 u.g.n.,
która weszła w życie z dniem 7 stycznia 2010 r. (Dz.U. z 2009 r. Nr 206, poz.
1590), postrzegały zgodę na udzielenie bonifikaty jako akt indywidualny, odnoszący
6
się do konkretnej nieruchomości lub do konkretnego nabywcy (zob. np. wyroki
Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 27 maja 2002 r., I S.A. 413/02,
nie publ., z dnia 6 marca 2007 r., I OSK 1941/06, nie publ., z dnia 3 kwietnia
2007 r., I OSK 61/07, nie publ., z dnia 22 lipca 2008 r., I OSK 166/08, nie publ.
I z dnia 10 marca 2009 r., I OSK 1340/08, nie publ.). Z dniem 7 stycznia 2010 r.
stan prawny uległ zmianie, ponieważ ustawodawca w art. 68 ust. 1b u.g.n.
przewidział, że w uchwale rady, o której mowa w ust. 1, określa się warunki
udzielania bonifikat i wysokość stawek procentowych, a w art. 68 ust. 1 u.g.n. –
że właściwy organ może udzielić bonifikaty od ceny ustalonej zgodnie z art. 67 ust.
3, na podstawie uchwały rady. Ustawodawca zrezygnował tym samym
z wymagania wyrażonej w uchwale indywidualnej zgody rady gminy na rzecz
generalnego określenia warunków preferencyjnego nabycia nieruchomości.
Sąd Najwyższy podkreślił, że uchwała Rady Miasta S. nr XLI/522/97 z dnia 29
grudnia 1997 r. nie mogła być przedmiotem kontroli sądów powszechnych pod
kątem prawidłowości wyrażenia w niej zgody, o której mowa w art. 68 ust. 1 u.g.n.,
ponieważ kontrola zgodności tej uchwały z prawem mogła być przeprowadzona
tylko przez organy nadzoru i sądy administracyjne (art. 85 i nast. ustawy z dnia
8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 142,
poz. 1591 ze zm.). Konkludując, Sąd Najwyższy stwierdził, że skoro we właściwym
trybie nie doszło do wyeliminowania uchwały Rady Miasta S. nr XLI/522/97 z dnia
29 grudnia 1997 r., była ona dla sądów orzekających wiążąca i trzeba przyjąć, że
jej podjęcie czyniło zadość przesłance zgody wymaganej wówczas przez art. 68
ust. 1 u.g.n.
Skład orzekający Sądu Najwyższego podziela stanowisko wyrażone
w powołanym wyroku Sądu Najwyższego oraz argumentację przytoczoną dla jego
uzasadnienia. Tym samym zarzut naruszenia art. 68 ust. 1 i 2 u.g.n. przez
przyjęcie, że powołanie się w umowie z dnia 30 grudnia 1998 r. na uchwałę Rady
Miasta S. nr XLI/522/97 z dnia 29 grudnia 1997 r. mogło być uznane za spełnienie
przewidzianej w art. 68 ust. 1 u.g.n. przesłanki zgody na udzielenie bonifikaty,
trzeba uznać za nieuzasadniony.
Skarżąca nie ma również racji wskazując na naruszenie art. 922 § 1 i art.
1034 k.c. w związku z art. 68 ust. 2 u.g.n. przez przyjęcie, że odpowiada za dług
7
męża, który powstał po jego śmierci. Zarzut ten jest wynikiem błędnego
przekonania skarżącej, że roszczenie, które powódka wywodzi z art. 68 ust. 2
u.g.n., mogłoby powstać najwcześniej w dniu wezwania do zwrotu bonifikaty
w kwocie 86 681,91 zł, tj. w dniu 19 listopada 2008 r., a więc po śmierci męża.
Zgodnie natomiast z utrwalonym już w orzecznictwie stanowiskiem, obowiązek
zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji ma swe źródło
bezpośrednio w ustawie i powstaje z chwilą spełnienia się przesłanek określonych
w art. 68 ust. 2 u.g.n., bez względu na to, czy strony zamieściły stosowne
zastrzeżenie w tym przedmiocie w umowie sprzedaży nieruchomości na warunkach
preferencyjnych. Zastrzeżenie obowiązku zwrotu bonifikaty nie jest elementem
umowy sprzedaży nieruchomości, obowiązek ten bowiem – jak wynika z art. 68 ust.
2 u.g.n. – jest treścią odrębnego zobowiązania wynikającego z ustawy, które
aktualizuje się w razie przedwczesnego zbycia nieruchomości nabytej od gminy.
Zarówno przesłanki powstania, jak i elementy treści tego stosunku prawnego
są określone w art. 68 u.g.n. W konsekwencji, obowiązek zapłaty kwoty równej
udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji powstaje i staje się wymagalny z chwilą
przedwczesnego zbycia nieruchomości nabytej na preferencyjnych warunkach
cenowych. Podstawę rozstrzygnięcia o powstaniu obowiązku zwrotu
zwaloryzowanej bonifikaty stanowi w związku z tym stan prawny z chwili
przedwczesnego zbycia nieruchomości nabytej na warunkach preferencyjnych
(zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 2010 r., III CZP 131/09,
OSNC 2010, nr 9, poz. 118 i z dnia 17 grudnia 2010 r., III CZP 102/10, OSNC
2011, nr 7-8, poz. 82, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 października
2010 r., III CZP 60/10, nie publ., oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca
2011 r., II CSK 683/10, nie publ., z dnia 25 sierpnia 2011 r., II CSK 640/10,
nie publ., z dnia 25 listopada 2011 r., II CSK 111/11, nie publ. i z dnia 25 listopada
2011 r., II CSK 134/11, nie publ.).
Kontynuując utrwalony kierunek orzecznictwa, należy przyjąć, że w niniejszej
sprawie roszczenie o zwrot kwoty równej bonifikacie udzielonej skarżącej i jej
mężowi powstało w dniu 22 grudnia 1999 r., z chwilą sprzedaży lokalu nabytego od
powódki na warunkach preferencyjnych, a więc za życia T. W., który zmarł w 2004
roku. Obowiązek zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty nie wygasł z chwilą jego
8
śmierci, lecz zgodnie z art. 922 § 1 k.c. przeszedł na jego następczynię prawną,
którą jest skarżąca. Według tego przepisu bowiem, o zakresie obowiązków
majątkowych zmarłego, które przejdą na jego spadkobierców decyduje stan
istniejący w chwili otwarcia spadku. Jeżeli w tej dacie istniało już zobowiązanie,
którego treścią był obowiązek zwrotu zwaloryzowanej bonifikaty, zobowiązanie to
przechodzi na spadkobierców (zob. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada
2002 r., III CZP 59/02, OSNC 2003, nr 7-8, poz. 101 i z dnia 17 grudnia 2010 r., III
CZP 102/10, wyroki Sądu Najwyższego z dnia 7 lutego 2008 r., V CSK 461/07, nie
publ. i z dnia 25 listopada 2011 r., II CSK 134/11).
Myli się też skarżącą przyjmując, że wystąpienie przez powódkę z żądaniem
zwrotu kwoty równej udzielonej bonifikacie po jej waloryzacji powinno być
poprzedzone wydaniem przez Prezydenta Miasta S. decyzji administracyjnej.
Roszczenie o zwrot bonifikaty powstaje bowiem ex lege z chwilą spełnienia się
przesłanek określonych w art. 68 ust. 2 u.g.n., ma charakter cywilnoprawny i jego
dochodzenie w drodze procesu cywilnego nie jest uzależnione od uprzedniego
wydania przez właściwy organ decyzji administracyjnej.
Pozbawiony racji jest również zarzut obrazy art. 5 k.c. przez przyjęcie,
że zaniechanie poinformowania skarżącej o możliwości żądania zwrotu bonifikaty
i przesłankach tego żądania nie jest sprzeczne z zasadami współżycia
społecznego. Trzeba przypomnieć, że zasady współżycia społecznego są pojęciem
pozostającym w ścisłym związku z całokształtem okoliczności konkretnej sprawy
oraz że art. 5 k.c. ma charakter wyjątkowy. Sądy orzekające nie dopatrzyły się
szczególnych i wyjątkowych okoliczności świadczących o sprzeczności
dochodzonego żądania z zasadami współżycia społecznego i ocenę tę trzeba
uznać za prawidłową. Zarzut braku poinformowania skarżącej o możliwości żądania
zwrotu bonifikaty nie może odnieść zamierzonego skutku, skoro w umowie z dnia
30 grudnia 1998 r. strony wyraźnie stwierdziły, że zawierają ją w trybie ustawy
z dnia 21 sierpnia 1994 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. Nr 115,
poz. 741).
Z tych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. oddalił skargę
kasacyjną jako pozbawioną uzasadnionych podstaw i zgodnie z art. 98 oraz
9
art. 99 w związku z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. zasądził od pozwanej
na rzecz powódki koszty postępowania kasacyjnego w wysokości określonej w § 6
pkt 6 w związku z § 12 ust. 4 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia
28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz
ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę
prawnego ustanowionego z urzędu (Dz.U. Nr 163, poz. 1449 ze zm.).