Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II PZP 3/12
UCHWAŁA
Dnia 7 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Romualda Spyt (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska
SSN Krzysztof Staryk (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa J. G.
przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej w M.
o przywrócenie do pracy,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 7 grudnia 2012 r.,
zagadnienia prawnego przekazanego postanowieniem Sądu Okręgowego
w B. z dnia 5 września 2012 r.,
"czy wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony z
prezesem zarządu spółdzielni mieszkaniowej, dokonane po
odwołaniu go z tej funkcji przez radę nadzorczą, powinno być
poprzedzone przewidzianym w art. 38 kodeksu pracy trybem
konsultacji wypowiedzenia z zakładową organizacją związkową,
której członkiem jest ten pracownik?"
podjął uchwałę:
wypowiedzenie umowy o pracę zawartej z prezesem zarządu
spółdzielni mieszkaniowej, dokonane po odwołaniu go z tej
funkcji, powinno być poprzedzone konsultacją z zakładową
2
organizacją związkową (art. 38 k.p. i art. 52 § 2 Prawa
spółdzielczego).
UZASADNIENIE
Na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w B. postanowieniem z dnia 5 września 2012 r., […], wydanym w
sprawie z powództwa J. G. przeciwko Spółdzielni Mieszkaniowej w M. o
przywrócenie do pracy, przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia
następujące zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości:
„Czy wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony z
prezesem zarządu spółdzielni mieszkaniowej, dokonane po odwołaniu go z tej
funkcji przez radę nadzorczą, powinno być poprzedzone przewidzianym w art. 38
kodeksu pracy trybem konsultacji wypowiedzenia z zakładową organizacją
związkową, której członkiem jest ten pracownik?”
Przedstawione zagadnienie prawne wyłoniło się przy rozpatrywaniu apelacji
pozwanej Spółdzielni Mieszkaniowej w M. od wyroku Sądu Rejonowego – Sądu
Pracy w I. z dnia 26 lipca 2010 r., […], uznającym za bezskuteczne wypowiedzenie
powodowi J. G. umowy o pracę na czas nieokreślony przez pozwaną Spółdzielnię
Mieszkaniową w M. Sąd ustalił, że J. G. był zatrudniony w Spółdzielni
Mieszkaniowej w M. na podstawie zawartej w dniu 1 września 2006 r. umowy o
pracę na czas nieokreślony na stanowisku prezesa zarządu – kierownika
spółdzielni. Został odwołany z funkcji prezesa zarządu uchwałą rady nadzorczej
Spółdzielni Mieszkaniowej w M. […] z dnia 27 kwietnia 2010 r. W tym samym dniu
rada nadzorcza wypowiedziała powodowi umowę o pracę na czas nieokreślony.
Powód J. G. od dnia 26 marca 2010 r. był członkiem Zakładowej Organizacji
Związkowej NSZZ „Solidarność”. Wypowiedzenie powodowi umowy o pracę przez
pozwaną spółdzielnię nastąpiło bez przeprowadzenia konsultacji zamiaru
wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony z reprezentującą pracownika
zakładową organizacją związkową. Sąd Rejonowy – Sąd Pracy w I. uznał, że
pozwana spółdzielnia naruszyła wymagany przez art. 38 k.p. tryb konsultacji
3
zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony z reprezentującą
pracownika zakładową organizacją związkową, dlatego uwzględnił powództwo.
Pozwana Spółdzielnia Mieszkaniowa w M. wniosła apelację od wyroku Sądu
Rejonowego – zarzucając wyrokowi m.in. naruszenie art. 38 k.p. przez jego błędną
wykładnię poprzez uznanie, iż pozwana była zobowiązana do konsultacji zamiaru
wypowiedzenia powodowi umowy o pracę na czas nieokreślony z reprezentującą
pracownika zakładową organizacją związkową.
Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w B. uznał, że w
sprawie występuje zagadnienie prawne, które zostało ujęte w przedstawionym
wyżej pytaniu. Sąd wyraził pogląd, że tryb konsultacji związkowej zamiaru
wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony (art. 38 k.p.) ma
zastosowanie do wypowiedzenia przez pracodawcę takiej umowy odwołanemu
członkowi zarządu spółdzielni. Sąd pytający wskazał, że do spółdzielni
mieszkaniowych w sprawach nieuregulowanych w ustawie z dnia 15 grudnia
2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (Dz.U. z 2003 r., nr 119, poz. 1116, ze
zm.) stosuje się, zgodnie z art. 1 ust. 7 tej ustawy, przepisy ustawy z dnia 16
września 1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2003 r., nr 188, poz. 1848, ze zm.).
Na podstawie art. 49 § 2 prawa spółdzielczego członków zarządu, w tym prezesa i
jego zastępców, wybiera i odwołuje, stosownie do postanowień statutu, rada lub
walne zgromadzenie. Zgodnie z art. 52 § 2 tej ustawy odwołanie członka zarządu
lub zawieszenie go w czynnościach nie narusza jego uprawnień wynikających ze
stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, którego przedmiotem jest
świadczenie pracy. Regulacje odnoszące się do powoływania i odwoływania
członków zarządu spółdzielni w ustawie – Prawo spółdzielcze są podobne do
regulacji odnoszących się do powoływania i odwoływania członków zarządu spółek
kapitałowych w ustawie z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych
(Dz.U. z 2000 r., nr 94, poz. 1037 ze zm.) oraz w poprzednio obowiązującym
rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. – Kodeks
handlowy (Dz.U. z 1934 r., nr 57, poz. 502 ze zm.). Orzecznictwo i piśmiennictwo
prawnicze dotyczące rozwiązywania umów o pracę z odwołanymi członkami
zarządów spółek kapitałowych może zatem być odpowiednio odnoszone do
rozwiązywania umów o pracę z odwołanymi członkami zarządów spółdzielni.
4
Sąd pytający wskazał, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego wystąpiła
rozbieżność poglądów, gdy chodzi o zastosowanie trybu konsultacji związkowej
zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony (art. 38 k.p.)
do wypowiedzenia przez pracodawcę takiej umowy odwołanemu członkowi zarządu
spółki kapitałowej. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 stycznia 2002 r., sygn. akt I
PKN 783/00, stwierdził, że nie wymaga uprzedniej konsultacji związkowej
wypowiedzenie umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony (art. 38 k.p.)
pracownikowi zatrudnionemu na stanowisku członka zarządu spółki kapitałowej,
jeżeli zostało dokonane w następstwie odwołania z tej funkcji. Przeciwny pogląd
wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 23 stycznia 2002 r., sygn. akt I PKN 809/00
(OSNP z 2004 r., nr 2, poz. 31), stwierdzając, iż do wypowiedzenia umowy o pracę
pracownikowi zarządzającemu zakładem w imieniu pracodawcy stosuje się art. 38
k.p. Sąd pytający opowiedział się za poglądem wyrażonym w wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 23 stycznia 2002 r., sygn. akt I PKN 809/00. Uzasadniając
swoje stanowisko, powołał się także na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia
2010 r., sygn. akt II PK 131/10 (Lex nr 794786), w którym Sąd Najwyższy stwierdził,
że odwołany członek zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, któremu
wypowiedziano umowę o pracę z naruszeniem art. 39 k.p., może żądać
przywrócenia do pracy. Wynika to z art. 203 § 1 zdanie drugie k.s.h., który nie
narusza, a więc nie modyfikuje roszczeń ze stosunku pracy przysługujących
odwołanemu członkowi zarządu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 52 § 1 ustawy z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze
(jednolity tekst: Dz.U. z 2003 r., nr 188, poz. 1848, ze zm.) z członkami zarządu
zatrudnianymi w spółdzielni rada spółdzielni nawiązuje stosunek pracy - w
zależności od powierzonego stanowiska - na podstawie umowy o pracę albo
powołania (art. 68 Kodeksu pracy).
Nie dotyczy to spółdzielni pracy, w których zatrudnienie członków następuje
bez względu na stanowisko - na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, a także -
5
spółdzielni produkcji rolnej, w których podstawą świadczenia pracy przez członków
jest stosunek członkostwa.
Natomiast w myśl § 2 artykułu 52 - odwołanie członka zarządu lub
zawieszenie go w czynnościach nie narusza jego uprawnień wynikających ze
stosunku pracy lub innego stosunku prawnego, którego przedmiotem jest
świadczenie pracy.
Na wstępie należy wskazać, że powoda, jako członka zarządu spółdzielni
łączył ze spółdzielnią oprócz stosunku organizacyjnego (wykonywanie funkcji
prezesa zarządu), także stosunek pracowniczy, wynikający z zawartej umowy o
pracę na czas nieokreślony. Zachował aktualność pogląd Sądu Najwyższego
wyrażony w wyroku z dnia 7 września 2000 r. w sprawie I PKN 101/00 (OSNP
2002/8/180), iż rozwiązanie przez radę nadzorczą spółdzielni stosunku
organizacyjnego wskutek odwołania z funkcji członka zarządu nie powoduje
automatycznie rozwiązania umowy o pracę. Również w wyroku z dnia 7 czerwca
2011 r., sygn. akt II PK 313/10, Sąd Najwyższy uznał, że w przypadku prezesa
zarządu spółdzielni stosunek pracy ma charakter komplementarny do funkcji w
zarządzie; początkowo spółdzielnia powierza funkcję w zarządzie, a dopiero potem
realizację tego pierwotnego stosunku dopełnia się przez nawiązanie stosunku
pracy. Pracownicze zatrudnienie jest zatem ściśle zależne od powołania do
zarządu i dlatego odwołanie z funkcji członka zarządu spółdzielni może stanowić
uzasadnioną przyczynę wypowiedzenia umowy o pracę (art. 45 § 1 k.p.).
Odwołanie członka zarządu prowadzi więc jedynie do rozwiązania stosunku
organizacyjnego, jaki łączył go z organizacją spółdzielczą; nie wywołuje zaś
bezpośrednich skutków w sferze umownego stosunku pracy.
W tym kontekście przedstawione w pytaniu prawnym ustalenia Sądu nie są
wystarczająco precyzyjne; z akt sprawy wynika bowiem, że 27 kwietnia 2010 r. rada
nadzorcza spółdzielni mieszkaniowej podjęła dwie uchwały: nr 6 - o odwołaniu
powoda z funkcji prezesa zarządu spółdzielni oraz nr 9 - o rozwiązaniu umowy o
pracę z zachowaniem ustawowego okresu wypowiedzenia z prezesem zarządu –
kierownikiem spółdzielni mieszkaniowej. Tego samego dnia 9 członków rady
nadzorczej podpisało decyzję o rozwiązaniu z powodem umowy o pracę z
zachowaniem trzymiesięcznego okresu wypowiedzenia.
6
W chwili otrzymania tej decyzji powód J. G. nie był więc już członkiem
zarządu spółdzielni, ani jej prezesem. Powinien więc być traktowany jak zwykły
pracownik, zatrudniony na podstawie umowy o pracę. Relewantne znaczenie w
tych okolicznościach ma § 2 art. 52 Prawa spółdzielczego, który jednoznacznie
stanowi, że odwołanie członka zarządu lub zawieszenie go w czynnościach nie
narusza jego uprawnień wynikających ze stosunku pracy lub innego stosunku
prawnego, którego przedmiotem jest świadczenie pracy. Przepis ten implikuje
obligatoryjne stosowanie zasad ochrony stosunku pracy, zawartych w Kodeksie
pracy. Prawo spółdzielcze nie zawiera szczególnych przepisów dotyczących trybu
konsultacji zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony w
stosunku do pracownika - byłego członka zarządu spółdzielni mieszkaniowej,
dlatego w tym zakresie mają zastosowanie reguły ogólne zawarte w art. 38
Kodeksu pracy, a także w art. 30 ust. 21
ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach
zawodowych (jednolity tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 79, poz. 854 ze zm.).
W odniesieniu do wskazanych przez Sąd pytający judykatów należy
wskazać, że w uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 16 maja
2012 r., sygn. akt III PZP 3/12) orzeczono, iż „w przypadku rozwiązania z
naruszeniem prawa umowy o pracę z członkiem zarządu spółki kapitałowej
odwołanym na podstawie art. 203 § 1 lub art. 370 § 1 ustawy z dnia 15 września
2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) nie jest
wyłączone roszczenie o przywrócenie do pracy”. Z uzasadnienia uchwały Sądu
Najwyższego można wywieść również wniosek, że pracodawca ma obowiązek
konsultacji zamiaru wypowiedzenia umowy odwołanemu członkowi zarządu
spółdzielni. Uchwała ta może być pomocna Sądowi pytającemu do rozstrzygnięcia
sprawy zważywszy na istotne podobieństwo regulacji zawartych w art. 49 § 2 i 52 §
2 Prawa spółdzielczego do regulacji zawartych w art. 203 § 1 i art. 370 § 1 k.s.h. W
uzasadnieniu tej uchwały ogólnie została zakwestionowana zasadność poglądu, że
zasada swobody odwoływania członków zarządów spółek kapitałowych,
ustanowiona w Kodeksie handlowym i powtórzona w obecnie obowiązującym
Kodeksie spółek handlowych, modyfikuje przepisy Kodeksu pracy o ochronie
trwałości stosunku pracy, wyłączając m.in. przy wypowiadaniu odwołanemu
członkowi zarządu spółki kapitałowej umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony
7
wymóg konsultacji związkowej (art. 38 k.p.) oraz wymóg zasadności
wypowiedzenia (art. 45 k.p.), a także dopuszczalność dochodzenia przez
odwołanego członka zarządu, z którym niezgodnie z prawem rozwiązano umowę o
pracę, roszczenia o przywrócenie do pracy (art. 45 § 1, 50 § 5, 60 k.p.). Przepisy
art. 203 § 1 i art. 370 § 1 k.s.h. wyraźnie potwierdzają odrębność obu
wymienionych w nim stosunków prawnych oraz to, że odwołanie pracownika z
funkcji członka zarządu nie pozbawia go wynikającej z przepisów prawa pracy
ochrony związanej z wypowiedzeniem lub rozwiązaniem umowy o pracę. W świetle
uzasadnienia tej uchwały Sądu Najwyższego należy uznać za nieaktualny pogląd
przeciwny, który został wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia
2002 r., sygn. akt I PKN 783/00 (OSNP z 2004 r., nr 2, poz. 28).
Reasumując Sąd Najwyższy uznał, że czynności powoływania i odwoływania
członków zarządu spółdzielni mieszkaniowych są dokonywane w oparciu o art. 49 §
2 i 52 Prawa spółdzielczego, natomiast ustawa ta nie uchyla obowiązku konsultacji
związkowej zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas nieokreślony
w stosunku do odwołanego członka zarządu spółdzielni.
Również w piśmiennictwie prawniczym przeważa pogląd, że na gruncie
obowiązującego prawa nie ma żadnych przepisów ustawowych, które wyłączałyby
stosowanie wobec wypowiedzenia umowy o pracę zawartej z członkami zarządu
spółdzielni rygorów i ograniczeń wynikających z powszechnego prawa pracy.
Oznacza to, że z formalnego punktu widzenia osoby te będą objęte zarówno
przepisami dotyczącymi wymogu zasadności wypowiedzenia, jak i konsultacją
związkową zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę na czas nieokreślony
(Specyfika stosunku pracy członków zarządu organizacji spółdzielczych- dr Tomasz
Duraj, Mon. Pr. 2009, Nr 10).
Mając powyższe okoliczności na względzie Sąd Najwyższy udzielił
odpowiedzi jak w uchwale (art. 390 §1 i 2 k.p.c.).
Dodatkowo, w celu ułatwienia Sądowi rozstrzygnięcia sprawy, należy
wskazać, że powyższa odpowiedź na pytanie Sądu Okręgowego – Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w B. nie oznacza, że naruszenie przez pracodawcę
trybu konsultacji związkowej zamiaru wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na
czas nieokreślony odwołanemu prezesowi lub innemu członkowi zarządu
8
spółdzielni automatycznie powoduje obowiązek uwzględniania przez sąd
dochodzonego przez pracownika roszczenia o przywrócenie do pracy. Roszczenie
o przywrócenie do pracy takiego pracownika powinno być poddane analizie na
podstawie art. 45 § 2 k.p. – również w aspekcie, czy jego uwzględnienie jest
niemożliwe lub niecelowe, a także, czy w związku z tym, powinno zostać
zasądzone odszkodowanie. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały w składzie 7
sędziów z dnia 16 maja 2012 r., sygn. akt III PZP 3/12, zaznaczył, że uwzględnienie
roszczenia o przywrócenie do pracy odwołanego członka zarządu spółki, z którym
niezgodnie z prawem rozwiązano umowę o pracę może nastąpić tylko w
szczególnych wypadkach, stwierdzając, że „oczywiście z racjonalnego punktu
widzenia niepożądane jest kreowanie stosunku pracy, w którym obowiązki
pracownicze nie mogą i nie będą mogły być wykonywanie. Gdyby zatem prawo
pracy nie dysponowało instrumentami pozwalającymi zapobiec takiej sytuacji,
można by się zastanawiać, czy istotnie wykładnia językowa art. 203 § 1 zdanie
drugie k.s.h. i art. 370 § 1 zdanie drugie k.s.h. prowadzi do wyniku niemożliwego do
zaakceptowania. Tymczasem sąd pracy ma możliwość wyboru za pracownika
roszczenia o odszkodowanie zamiast zgłoszonego przywrócenia do pracy właśnie
wtedy, kiedy uwzględnienie tego ostatniego żądania jest niemożliwe lub niecelowe
(art. 45 § 2 k.p. i art. 56 § 1 k.p. w związku art. 56 § 2 k.p.). Brak możliwości
wykonywania obowiązków pracowniczych po restytucji stosunku pracy w pełni
uzasadnia zastosowane tych przepisów i wybranie za pracownika roszczenia o
odszkodowanie, bowiem przywrócenie do pracy jest wtedy co do zasady niecelowe.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, że odwołanie ze stanowiska
członka zarządu spółki, które nie zostało skutecznie podważone w trybie przepisów
prawa handlowego, z reguły stanowi przyczynę uzasadniającą wypowiedzenie
umowy o pracę (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 2 marca 2011 r., II PK
201/10, LEX nr 1084554; z dnia 26 stycznia 2000 r., I PKN 479/99, OSNAPiUS
2001 nr 11, poz. 377; z dnia 25 listopada 1997 r., I PKN 388/97, OSNAPiUS 1998
nr 18, poz. 540), ponieważ z chwilą odwołania traci on możliwość wykonywania
swojej podstawowej powinności pracowniczej (świadczenia pracy). To z kolei
pozwala uznać, że nie jest możliwe uwzględnienie żądania przywrócenia do pracy”.
Zgodnie z uzasadnieniem tej uchwały roszczenie o przywrócenie do pracy może
9
zostać uwzględnione przez sąd w stosunku do pracowników podlegających
szczególnej ochronie trwałości stosunku pracy, do których na podstawie art. 45 § 3
k.p. i art. 56 § 2 k.p. wyłączona została możliwość zasądzenia przez sąd
odszkodowania zamiast dochodzonego przez pracownika roszczenia o
przywrócenie do pracy. W takiej sytuacji roszczenie o przywrócenie do pracy
jednak może zostać oddalone, a zamiast niego zasądzone odszkodowanie, gdy z
okoliczności danej sprawy wynika, że zgłoszone przez pracownika roszczenie o
przywrócenie do pracy jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym
przeznaczeniem prawa lub z zasadami współżycia społecznego i stanowi
nadużycie prawa (art. 8 k.p.).