Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 172/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 6 grudnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner (sprawozdawca)
SSN Anna Owczarek
w sprawie z powództwa R. T.
przeciwko E. H.
o nakazanie,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 6 grudnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 12 października 2011 r.,
oddala skargę kasacyjną i zasądza od powoda na rzecz
pozwanej kwotę 1800,- (jeden tysiąc osiemset) złotych tytułem
kosztów postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Uwzględniając powództwo R. T. przeciwko E. H., Sąd Okręgowy wyrokiem z
dnia 2 marca 2011 r. nakazał pozwanej złożenie oświadczenia woli o przeniesieniu
na powoda własności mieszkania, położonego w budynku w G. Było to wynikiem
uznania za skuteczne odwołania darowizny przedmiotowego mieszkania uczynionej
pozwanej przez powoda, które to mieszkanie zostało w styczniu 1997 r. wykupione
po preferencyjnej cenie od Gminy Miasta G. przez powoda, ale cenę zapłaciła
pozwana. Kilka dni później aktem notarialnym i mając stosowne pełnomocnictwo
pozwana, będąca siostrą powoda i działając za obie strony umowy darowizny,
uzyskała własność wykupionego mieszkania. W mieszkaniu tym nadal mieszkał
powód, który od kilkunastu lat pobierał zasiłek socjalny, za mieszkanie opłaty
ponosiła matka powoda i jego druga siostra S. Z powodu wieloletniego alkoholizmu
powód został częściowo ubezwłasnowolniony, a jego kuratorem była córka, u której
okresowo mieszkał. Ubezwłasnowolnienie powoda nastąpiło na wniosek jego matki,
a powód uważał, że niekorzystne dla niego zeznania w tej sprawie złożyła
pozwana. Około 2005 r. pozwana zameldowała się w przedmiotowym mieszkaniu,
w którym powód, jak to określono pomieszkiwał do 27 stycznia 2010 r. Dwa dni
później pozwana zwróciła się do kuratorki o wymeldowanie powoda z mieszkania,
spakowała jego rzeczy i umieściła w piwnicy, część z nich (meble) została
zniszczona. W czasie pobytu powoda u córki w lutym 2010 r. pozwana wymieniła
zamki w mieszkaniu, z której to przyczyny powód wniósł powództwo o ochronę
posiadania i uzyskał korzystny dla siebie wyrok z sierpnia 2010 r. Dnia 22 lutego
2010 r. powód skierował do pozwanej pismo w przedmiocie odwołania darowizny, a
następnie wniósł sprawę do Sądu Okręgowego, który uwzględnił jego powództwo.
Rozpoznając apelację pozwanej Sąd drugiej instancji uznał naruszenie art.
233 k.p.c. przez pobieżne przeprowadzenie oceny dowodów i w szczególności
nieskonfrontowanie ich z przesłankami odwołania darowizny, odnoszącymi się
do rażącej niewdzięczności obdarowanego, która ma być świadoma i celowo
kierowana na wyrządzenie darczyńcy poważnej krzywdy; w niniejszej sprawie nie
można abstrahować od zachowania samego darczyńcy i przyczyn konfliktu między
3
stronami. Z powołaniem się na orzecznictwo Sądu Najwyższego (zwłaszcza wyroki
z dnia 30 września 1997 r., III CKN 170/97 oraz z dnia 15 czerwca 2010 r., II CSK
68/10), Sąd Apelacyjny zwrócił uwagę na okoliczności nabycia mieszkania przez
pozwaną, zapłacenie przez nią ceny mieszkania, na które nie stać było powoda,
a nabycie mieszkania przez powódkę na imię powoda było jedyną możliwością
prawną nabycia i uniknięcia jego utracenia w sytuacji, gdy było to wówczas jedyne
miejsce zamieszkiwania powoda. Z uzasadnienia wyroku Sądu Apelacyjnego
wynika ponadto ustalenie, że działanie pozwanej polegające na wymeldowaniu
powoda i wymianie zamków w drzwiach wynikało z nagannego zachowania
powoda, który zalegał z opłatami, dewastował mieszkanie i zorganizował w nim
melinę, zakłócając spokój i powodując częste interwencje policji. Pozwana miała
także podstawę do przypuszczenia, że powód na stałe wyprowadził się do swojej
córki, na co zostały wskazane dowody przeprowadzone w sprawie. Porównując
zatem zachowania stron niniejszej sprawy, Sąd drugiej instancji doszedł do
wniosku, że nie zostały spełnione przesłanki określone w art. 898 § 1 k.c. i zmienił
wyrok Sądu Okręgowego przez oddalenie powództwa.
W skardze kasacyjnej powód zarzucił zaskarżonemu wyrokowi naruszenie
prawa materialnego, tj. art. 898 § 1 k.c. przez jego błędną wykładnię
i nieuznanie zachowania pozwanej jako rażącej niewdzięczności; art. 897 k.c.
poprzez jego błędną wykładnię polegającą na uznaniu, że choroba alkoholowa
spowodowała popadnięcie powoda w niedostatek jeszcze przed dokonaniem
darowizny; art. 83 § 1 k.c. poprzez nieuznanie oświadczenia stron umowy
darowizny jako złożonych dla pozoru, skutkując nieważnością tej umowy.
Naruszenie przepisów postępowania dotyczy art. 382 w związku z art. 217 § 1 i art.
277 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu o przesłaniu aktu oskarżenia
przeciwko pozwanej na szkodę powoda i z podobnym uzasadnieniem naruszenie
art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c., przez niezawieszenie postępowania w niniejszej sprawie.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy do
ponownego rozpoznania, ewentualnie uwzględnienie powództwa, z zasądzeniem
kosztów postępowania w sprawie. W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwana
wniosła o oddalenie skargi kasacyjnej i zasądzenie kosztów postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
4
Zasadniczym zagadnieniem prawnym w sprawie jest ocena, czy
w ustalonym stanie faktycznym można zachowanie pozwanej poczytać za rażącą
niewdzięczność, o której mowa w art. 898 § 1 k.c. Niewątpliwie, w skardze jest
trafnie podniesione, że na obdarowanym ciąży wobec darczyńcy, poza stosunkiem
kontraktowym i wymagającymi zastosowania przepisami dotyczącymi stosunków
rodzinnych (w tej sprawie są to relacje między siostrą i bratem) moralny obowiązek
pieczy, jeśli darczyńca wymaga opieki, jest chory, częściowo ubezwłasnowolniony,
nie ma innego mieszkania niż to, które zostało darowane i w którym z chwilą
obdarowania nim siostry miał nadal mieszkać. Trafne jest także powołanie w tym
względzie przez powoda kilku orzeczeń Sądu Najwyższego z różnych lat,
przywiązujących wagę do moralnego zachowania się obdarowanego względem
darczyńcy przy ocenie przesłanki rażącej niewdzięczności. Jednakże Sąd drugiej
instancji odniósł się do tej kwestii w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku i słusznie
wskazał, że również po stronie darczyńcy należy oczekiwać zachowania, które
będzie prawnie i moralnie akceptowalne. W niniejszej sprawie ustalono, że powód
przez wiele lat mieszkał w darowanym siostrze mieszkaniu, która nabyła je w tym
celu na jego imię, jak też że mogła przypuszczać, iż przeniósł się na stałe do swej
córki, a dotychczasowe mieszkanie przestało mu być potrzebne i je wręcz
zdewastował, nie chcąc usunąć swoich rzeczy, włamując się doń w końcu po
zmianie zamków. Tłumaczenie nagannego zachowania powoda tylko jego chorobą
alkoholową, którą sam wywołał i ubezwłasnowolnieniem częściowym nie może
wystarczyć dla przypisania rażącej niewdzięczności siostrze, będącej właścicielką
mieszkania i chcącej uporządkować stan mieszkania.
W skardze zostało wyeksponowane, że wystarczające dla uznania rażącej
niewdzięczności jest popełnienie przez pozwaną przestępstwa zniszczenia mienia
powoda (art. 288 § 1 k.k.), co zostało stwierdzone wyrokiem Sądu Rejonowego z
dnia 10 stycznia 2012 r, a więc już po wydaniu orzeczenia Sądu Apelacyjnego,
zaskarżonego niniejszą skargą kasacyjną. Wprawdzie wydając to orzeczenie Sąd
nie mógł uwzględnić wyroku Sądu w sprawie karnej, ale mógł na podstawie
zebranego w sprawie materiału dowodowego dokonać własnej oceny postępowania
pozwanej. Dotyczy to również tych przesłanek, które były oceniane w postępowaniu
karnym i które mogłyby z tej przyczyny wyczerpywać przesłanki rażącej
5
niewdzięczności. Popełnienie przestępstwa wobec darczyńcy nie stanowi jednak
wystarczającej przesłanki, o której mowa w art. 898 § 1 k.c. zwłaszcza w sytuacji,
gdy sąd karny orzekając o popełnieniu przez pozwaną przestępstwa stwierdził
nieznaczny stopień jej winy i społecznej szkodliwości czynu, w konsekwencji czego
postępowanie karne warunkowo umorzył. Działanie pozwanej polegało na
wyniesieniu z mieszkania, porąbaniu oraz spaleniu mebli (segmentu, kanapy
narożnej, dwóch foteli, dwóch puf i szafek kuchennych), stanowiących własność
powoda. Czyn ten stanowił działanie bezprawne, godzące w interes majątkowy
powoda, oceniony w postępowaniu karnym na kwotę 400 złotych.
W orzecznictwie Sądu Najwyższego prezentowany jest pogląd, zasługujący
na aprobatę, że przesłanka rażącej niewdzięczności według art. 898 § 1 k.c.
obejmuje zachowania o szczególnie niewłaściwym charakterze, rażąco naruszające
obowiązek wdzięczności wobec darczyńcy, w tym wynikający z zasad słusznego
postępowania między ludźmi. Dlatego wysoki stopień naganności zachowania
obdarowanego może mieć zwłaszcza źródło w czynach o charakterze
przestępczym (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 lutego 2012 r., I CSK
278/11, Lex nr 1170209). Jednakże takiego stopnia naganności zachowania
pozwanej nie dopatrzył się sąd karny umarzając warunkowo postępowanie karne,
dotyczące popełnienia przestępstwa z art. 288 § 1 k.k., nie dopatruje się go również
Sąd Najwyższy, oceniając postępowanie pozwanej według przesłanek z art. 898
§ 1 k.c. Sam fakt zniszczenia mienia powoda nie przesądza o rażącym
i kwalifikowanym naruszeniu przez pozwaną norm moralnych, jakie winny
obowiązywać w relacjach nawet tak bliskich, jak siostry z bratem. Do czynu
pozwanej doszło na początku 2010 r., a więc wtedy, gdy nastąpiła eskalacja
konfliktu między stronami i pozwana usunęła rzeczy powoda z mieszkania,
wymieniła zamki a powód włamał się do tego mieszkania. Usunięcie mebli nastąpiło
ze względu na niedokonanie tego przez powoda, a pozwana jako właścicielka
mieszkania dążyła do jego uprzątnięcia, rzeczy powoda nadające się do schowania
w piwnicy tam lokując i nie niszcząc. Wartość mebli została oceniona nisko, więc
ich utrata nie mogła być dla powoda, który ich z mieszkania wynieść nie chciał -
szczególnie dotkliwa; świadczy o tym również ocena sądu karnego, przyjmującego
znikomy stopień winy i społecznej szkodliwości czynu pozwanej. Wprawdzie więc
6
treść orzeczenia w sprawie karnej nie przesądza z góry o braku po stronie
pozwanej rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 k.c., ale dla sądu
dokonującego własnej oceny spełnienia przesłanek z tego przepisu ma to ważne
znaczenie. Stwierdzić więc należy, że warunkowe umorzenie postępowania
karnego względem obdarowanego ze względu na znikomy stopień jego winy
i społecznej szkodliwości czynu w razie popełnienia przestępstwa przeciwko
darczyńcy, mając także na względzie charakter i okoliczności czynu przestępnego,
stanowi istotny argument do uznania braku niewdzięczności obdarowanego, która
w myśl art. 898 § 1 k.c. musi być rażąca, a więc mieć postać kwalifikowaną,
przejawiając się w zachowaniach obdarowanego nie tylko niezgodnych
z przepisami prawa, ale również ocenianych obiektywnie jako naganne moralnie.
To również sprawia, że pomimo trafnego zarzutu co do zasadności
zawieszenia postępowania w niniejszej sprawie do czasu zakończenia
postępowania karnego (art. 177 § 1 pkt 4 k.p.c.), możliwe dopatrzenie
się uchybienia Sądu Apelacyjnego w tym zakresie traci na znaczeniu wobec treści
wyroku karnego i nie uzasadnia w żadnej mierze, aby mogła to być podstawa do
uchylenia zaskarżonego wyroku ze względu na wpływ na wynik rozpoznawanej
sprawy. Tym bardziej bez znaczenia jest na chwilę obecną rozważanie zasadności
zarzutu o pominięciu przez Sąd drugiej instancji dowodu w postaci zawiadomienia
o przesłaniu aktu oskarżenia przeciwko pozwanej na szkodę powoda (art. 382
w związku z art. 217 § 1 i art. 227 k.p.c.).
Mając więc na uwadze wszelkie okoliczności, jakie miały miejsce w sprawie
poprzez zachowania obu stron wobec siebie nie można przyjąć wystąpienia rażącej
niewdzięczności pozwanej, jakiej wymaga dla skutecznego odwołania darowizny
art. 898 § 1 k.c. Istotne w niniejszej sprawie dla dokonywania ocen było również to,
że stosunek prawny stron nie miał postaci „czystej" darowizny, która nią formalnie
była i wywołała skutki, o jakich mowa w art. 888 k.c., ale pozwana w sposób
zasadniczy przyczyniła się do tego, że powód stał się właścicielem mieszkania
i w ogóle miał co darować. Nabycie na własność tego mieszkania przez powoda
nastąpiło za pieniądze przekazane przez pozwaną, więc można twierdzić, że causa
donandi została tylko spełniona w tej części, w jakiej wartość rzeczywista tego
mieszkania była znacznie wyższa niż kwota, jaką należało za nie uiścić ze względu
7
na status tego mieszkania (zapłacone zostało 6000 złotych, a wartość oceniona na
chwilę zakupu blisko 28000 złotych). Nie ma to jednak żadnego znaczenia
w sprawie i pominięcie tej kwestii przez Sąd Apelacyjny nie wpływa na ocenę braku
rażącej niewdzięczności.
Odnosząc się do zarzutu pozorności (art. 83 § 1 k.c.) umowy darowizny
sformułowanego w skardze kasacyjnej należy stwierdzić, że jest on zupełnie
pozbawiony poprawnej argumentacji. Twierdzenie, jakoby umowa darowizny była
czyniona dla pozoru w celu ukrycia pożyczki udzielonej przez pozwaną powodowi
jest w treści uzasadnienia skargi mało racjonalne; z pewnością sąd z urzędu nie
miał żadnego powodu badać kwestię pozorności czynności prawnych w tej sprawie.
Z przytoczonych względów należało na podstawie art. 39814
k.p.c. skargę
kasacyjną oddalić, rozstrzygając o kosztach na podstawie art. 98 w związku z art.
391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
\