W dniu 13 lipca 2016 roku Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w S. wydał decyzję nr (...), którą stwierdził, że A. D. (1) jest dłużnikiem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z tytułu nieopłaconych składek na: „ ubezpieczenia społeczne za okres 02/2010-03/2012 w kwocie 18827,00 zł oraz należne odsetki w kwocie 10006,00 zł, koszty upomnienia 96,80 zł, koszty egzekucyjne 0,00 zł (w tym z tytułu składek w kwocie 992,66 zł, a z tytułu odsetek w kwocie 86 zł); na ubezpieczenie zdrowotne za okres 01/2010-03/2012 w kwocie 7000,22 zł oraz należne odsetki w kwocie 3783,00 zł, koszty upomnień 114,40 zł, koszty egzekucyjne 0,00 zł; FP i FGŚP za okres 02/2010 – 03/2012 w kwocie 1623,47 zł oraz należne odsetki w kwocie 868,00 zł, koszty upomnień 96,80 zł, koszty egzekucyjne 0,00 zł.”
Decyzję skonstruowano w taki sposób, że w jej nagłówku, w miejscu przeznaczonym na określenie adresata, wpisano nazwiska i adresy: A. D. (1), oznaczając go dodatkowo: „ płatnik składek” oraz J. D. (1), oznaczając ją dodatkowo: „ małżonek płatnika”. W uzasadnieniu tej decyzji organ przywołał treść przepisów art. 46 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, a także art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej i wskazał, że „ z uwagi na istnienie wspólności majątkowej pomiędzy płatnikiem a jego małżonkiem, odpowiedzialność za zobowiązania płatnika z tytułu nieopłaconych składek ponosi z majątku wspólnego małżonek płatnika.” Wyjaśnił też, że o wszczęciu postępowania w tej sprawie powiadomił tak płatnika, jak i jego małżonkę, wzywając jednocześnie do „złożenia pisemnych wyjaśnień w sprawie przyczyn nieopłacenia składek, pod rygorem wydania decyzji w sprawie określenia wysokości należności z tytułu składek na podstawie dotychczas zgromadzonych dowodów.” Ponieważ płatnik nie dopełnił obowiązku określonego w art. 46 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, organ rentowy wydał zaskarżoną decyzję. Wskazano ponadto, że decyzja ta stanowi podstawę wpisu hipoteki do księgi wieczystej nieruchomości stanowiącej własność dłużnika, w tym na nieruchomości stanowiącej przedmiot współwłasności łącznej dłużnika i jego małżonka, a jako podstawę takich działań przywołano przepisy art. 26 ust. 2, ust. 3 i ust. 3a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
Od powyższej decyzji odwołała się wyłącznie J. D. (1), zaskarżając ją w całości i wnosząc o jej zmianę poprzez ustalenie, że nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania swojego byłego męża wskazane w decyzji. Przyznała, że w objętym decyzją okresie pozostawała z A. D. we wspólności małżeńskiej oraz nie zawierała z nim małżeńskich umów majątkowych. Jednocześnie wskazała, że w tym czasie nie istniały między nimi jakiekolwiek więzi gospodarcze. Podkreśliła także, że wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie z 3 czerwca 2013 roku jej małżeństwo z A. D. zostało rozwiązane przez rozwód, wobec czego ustała wspólność ustawowa między nimi. Ponadto odwołująca zarzuciła organowi rentowemu, że nie przeprowadził wszechstronnego postępowania w celu uzyskania wiedzy o składnikach majątku płatnika. Podkreśliła, że jest w trudnej sytuacji majątkowej, życiowej i osobistej, co jej zdaniem uzasadnia odstąpienie od obciążania jej jakimikolwiek należnościami byłego męża.
Organ rentowy wniósł o oddalenie odwołania i zasądzenie na swoją rzecz kosztów zastępstwa procesowego. W uzasadnieniu odpowiedzi na odwołanie wskazano, że „ podstawą prawną zaskarżonej decyzji był art. 29, 109 § 1, 110 § 1 i 2 Ordynacji podatkowej”, toteż za pozbawione bez znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie uznano „ okoliczności związane z trwaniem między małżonkami wspólności gospodarczej lub sytuacją majątkową, osobistą i życiową odwołującej się.”
Sąd ustalił następujący stan faktyczny:
J. D. (1) i A. D. (1) od 22 lutego 1992 roku pozostawali w związku małżeńskim. W czasie trwania małżeństwa nie zawierali małżeńskich umów majątkowych.
Niesporne, a nadto dowód: odpis skrócony aktu małżeństwa – k. 3 akt Sądu Okręgowego w Szczecinie sygn. akt X RC 93/13.
Małżeństwo J. D. (1) i A. D. (1) zostało rozwiązane przez rozwód prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgowego w Szczecinie z 3 czerwca 2013 roku, wydanym w sprawie o sygn. akt X RC 93/13. Wyrok uprawomocnił się z dniem 24 czerwca 2013 roku.
Dowód: wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z 3.06.2013 r. – k. 21 akt Sądu Okręgowego w Szczecinie, sygn. akt X RC 93/13.
W skład majątku wspólnego małżonków D. wchodziła nieruchomość, dla której Sąd Rejonowy w Kamieniu Pomorskim prowadzi księgę wieczystą nr (...). W księdze zamieszczono informację o wydaniu przez Sąd Okręgowy w Szczecinie wyroku rozwodowego dotyczącego małżeństwa J. A. D. (1).
Dowód: odpis pełny z księgi wieczystej nr (...) – karty nienumerowane w aktach ZUS O/S..
Sąd zważył, co następuje:
Odwołanie okazało się w całości uzasadnione.
Stan faktyczny niniejszej sprawy był w całości niesporny i został ustalony wyłącznie w oparciu o dowody z dokumentów, tj. w pełni miarodajną dokumentację znajdującą się w aktach Sądu Okręgowego w Szczecinie, dotyczącą sprawy rozwodowej małżonków D. oraz odpis z księgi wieczystej nieruchomości, która stanowi współwłasność J. A. D. (1), znajdujący się w aktach ZUS. Niczyjej wątpliwości nie budziło przy tym to, że J. A. D. (1) od czerwca 2013 roku nie są już małżeństwem. Zaistniały między stronami spór dotyczył wyłącznie kwestii prawnej, a mianowicie tego, czy w takich okolicznościach możliwe było wydanie przez organ rentowy – trzy lata po rozwiązaniu małżeństwa J. A. D. (1) przez rozwód - decyzji stwierdzającej odpowiedzialność J. D. (1) – jako małżonki dłużnika – za zobowiązania A. D. (1) z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne.
Sąd uważa ponadto za konieczne podkreślenie w tym miejscu, że w toku procesu nie dokonywał jakichkolwiek ustaleń co do tego czy na A. D. (1) faktycznie ciąży obowiązek zapłacenia zaległych składek na ubezpieczenia w kwotach i za okresy podane w decyzji. Okoliczność ta – w świetle zajętego przez sąd stanowiska, które zostanie przedstawione niżej – pozostawała bowiem bez znaczenia. Na marginesie tylko można jednak zauważyć, że w przesłanych sądowi aktach ZUS nie znajduje się jakikolwiek dokument, w oparciu o który można by to ustalić. Brak jest nawet informacji z jakiego tytułu ciążył na A. D. obowiązek zapłaty składek; w aktach nie ma także jakiegokolwiek dokumentu rozliczeniowego, ewentualnie zgłoszeniowego, który dotyczyłby objętego decyzją okresu.
Sąd dostrzegł także, że w przesłanych sądowi aktach znajduje się także druga decyzja, w której wymieniona jest J. D. (1), tj. decyzja nr (...), dotycząca częściowo innego (dłuższego) okresu i innych (wyższych) kwot aniżeli te podane w decyzji, od której odwołała się J. D.. Biorąc jednak pod uwagę fakt, iż nazwisko J. D. (1) zostało na tej decyzji odręcznie przekreślone, w aktach ZUS brak jest informacji o tym, aby decyzja ta została kiedykolwiek J. D. (1) doręczona, a sama J. D. wyraźnie wskazała inny numer decyzji, od której się odwołuje, sąd uznał, że decyzja nr (...) – mimo mylącego nagłówka – nie dotyczy J. D. (1), wobec czego musi pozostać poza zakresem zainteresowania sądu w niniejszym procesie.
Dalej na wstępie wymaga wyraźnego podkreślenia, iż jak wynika z jednoznacznego w tym zakresie oświadczenia kierownika inspektoratu ZUS O/Ś. W. J. (1), tj. osoby, która podpis widnieje pod zaskarżoną decyzją, decyzja nr (...) jest wyłącznie decyzją wydaną na podstawie art. 29 § 1 ustawy – Ordynacja podatkowa, a nie decyzją wydaną na podstawie art. 110 § 1 tejże ustawy. Wbrew twierdzeniom pełnomocnik organu rentowego wyrażonym w odpowiedzi na odwołanie, różnica ta ma istotne znaczenie. W szczególności nie jest bowiem tak, że sąd powinien tak samo traktować i oceniać decyzję wydaną w oparciu o pierwszy i drugi z tych przepisów oraz, że możliwe jest badanie tego w jednym postępowaniu.
Zgodnie z treścią przepisu art. 31 ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jednolity: Dz. U. z 2016 r., poz. 963 z późn. zm., dalej jako: ustawa systemowa), do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio przepisy m.in. art. 29 § 1 i 2, art. 107 § 1, 1a, § 2 pkt 2 i 4 i § 3, art. 108 § 1, 3 i 4, art. 109 § 1 w zakresie art. 29, art. 109 § 2 pkt 1, art. 110 § 1, § 2 pkt 2, § 3 oraz art. 118 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa. Ponadto w myśl art. 32 ustawy systemowej, także do składek na Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych oraz na ubezpieczenie zdrowotne w zakresie: ich poboru, egzekucji, wymierzania odsetek za zwłokę i dodatkowej opłaty, przepisów karnych, dokonywania zabezpieczeń na wszystkich nieruchomościach, ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika, odpowiedzialności osób trzecich i spadkobierców oraz stosowania ulg i umorzeń stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące składek na ubezpieczenia społeczne.
Przepisem, w oparciu o który organ rentowy faktycznie wydał zaskarżoną decyzję był przepis art. 29 § 1 Ordynacji podatkowej. Jest on zamieszczony w rozdziale 2 tej ustawy, zatytułowanym „ Odpowiedzialność podatnika, płatnika i inkasenta”, co oznaczy, że dotyczy niejako odpowiedzialności pierwotnej, tj. odpowiedzialności bezpośrednio tego podmiotu, z którego działaniem wiąże się powstanie obowiązku uiszczenia należności publicznoprawnych. W rozdziale tym, w przepisie art. 26 została ustanowiona ogólna zasada, że „ podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za wynikające ze zobowiązań podatkowych podatki” (w tym przypadku należy odpowiednio odnieść go do zobowiązań składkowych). Dodatkowo jednak w art. 29 § 1 Ordynacji przewidziano, iż „ w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim odpowiedzialność, o której mowa w art. 26, obejmuje majątek odrębny podatnika oraz majątek wspólny podatnika i jego małżonka.”
Użycie w przywołanym przepisie zwrotów: „ w przypadku osób pozostających w związku małżeńskim” oraz „ jego małżonka” (przy jednoczesnym posługiwaniu się przez ustawodawcę chociażby w art. 110 Ordynacji zwrotem „ małżonek rozwiedziony”) nie pozostawia miejsca na wątpliwości, iż przepis ten odnosi się wyłącznie do tych osób, które w dacie wydawania decyzji przez uprawniony do tego organ pozostają w związku małżeńskim, a co za tym idzie – mają małżonków.
Skoro więc w toku procesu niespornym było, że w lipcu 2016 roku, tj. w miesiącu wydawania zaskarżonej decyzji J. A. D. (1) już od trzech lat nie byli małżeństwem, gdyż małżeństwo to – prawomocnym wyrokiem sądu – zostało rozwiązane przez rozwód, za oczywiste należało uznać i to, że brak było jakichkolwiek podstaw faktycznych i prawnych do tego, by uznać, że J. D. (1) może być nadal traktowana jako małżonka dłużnika, a tym samym ponosić odpowiedzialność za jakiekolwiek zobowiązania swojego byłego męża z lat 2010-2012. Co za tym idzie, zaskarżoną decyzję, jako orzekającą o zobowiązaniu osoby, która nie spełnia prawnych przesłanek do tego, by odpowiadać „jak podatnik”, należało uznać za w całości błędną.
W sytuacji, w której pełnomocnik organu rentowego w lakonicznej odpowiedzi na odwołanie zdała się wyrazić stanowisko jakoby „równoległą” podstawę wydania decyzji stanowił art. 110 § 1 Ordynacji podatkowej, należało odnieść się jednak i do tej kwestii.
Omawiany przepis zamieszczony został w rozdziale 15 Ordynacji podatkowej, zatytułowanym: „Odpowiedzialność podatkowa osób trzecich”. W art. 107 wskazano w nim ogólnie (ten i kolejne przepisy przywoływane w brzmieniu obowiązującym w dacie wydania zaskarżonej decyzji, w tym zakresie, w jakim mają one zastosowanie do zaległości z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, zdrowotne oraz z tytułu składek na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych), że „ w przypadkach i w zakresie przewidzianych w niniejszym rozdziale za zaległości podatkowe podatnika odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z podatnikiem również osoby trzecie” (§ 1), „ osoby trzecie odpowiadają całym swoim majątkiem solidarnie z następcą prawnym podatnika za przejęte przez niego zaległości podatkowe” (§ 1a), „ jeżeli dalsze przepisy nie stanowią inaczej, osoby trzecie odpowiadają również za: 2) odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych; 4) koszty postępowania egzekucyjnego.” (§ 2), a także, że „ ogłoszenie upadłości podatnika lub jego następcy prawnego nie ma wpływu na naliczanie odsetek za zwłokę w odniesieniu do osoby trzeciej” (§ 3).
Nadto w mającym odpowiednie zastosowanie przepisie art. 108 § 1 Ordynacji podatkowej wskazano, że o odpowiedzialności osoby trzeciej organ orzeka w drodze decyzji, przy czym w § 4 tego samego przepisu wskazano, iż „ egzekucja zobowiązania wynikającego z decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej może być wszczęta dopiero wówczas, gdy egzekucja z majątku podatnika okazała się w całości lub w części bezskuteczna, odstąpiono od czynności zmierzających do zastosowania środków egzekucyjnych albo nie przystąpiono do egzekucji administracyjnej w wyniku uprawdopodobnienia przez organ egzekucyjny braku możliwości uzyskania w toku egzekucji administracyjnej kwoty przewyższającej wydatki egzekucyjne.”
Decydujące znaczenie w tym zakresie mają jednak przepisy art. 110 § 1 i § 2 pkt 2 Ordynacji, w myśl których „ rozwiedziony małżonek podatnika odpowiada całym swoim majątkiem solidarnie z byłym małżonkiem za zaległości podatkowe z tytułu zobowiązań podatkowych powstałych w czasie trwania wspólności majątkowej, jednakże tylko do wysokości wartości przypadającego mu udziału w majątku wspólnym” (§ 1), przy czym odpowiedzialność ta nie obejmuje „ odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie” (§ 2 pkt 2).
W tym kontekście warto także przywołać treść przepisu art. 118 Ordynacji, stanowiącego, że „ nie można wydać decyzji o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość podatkowa, upłynęło 5 lat” (§ 1) oraz, że „ przedawnienie zobowiązania wynikającego z decyzji, o której mowa w § 1, następuje po upływie 3 lat od końca roku kalendarzowego, w którym została doręczona decyzja o odpowiedzialności podatkowej osoby trzeciej. Przepisy art. 70 § 2 pkt 1, § 3 i 4 stosuje się odpowiednio, z tym że termin biegu przedawnienia po jego przerwaniu wynosi 3 lata” (§ 2).
Z powyższych regulacji wynika, iż o ile odpowiedzialność małżonka za zobowiązania składkowe powstaje z mocy prawa i obejmuje – co do zasady – całość zaległości, o tyle odpowiedzialność małżonka rozwiedzionego powstaje dopiero na skutek wydania przez ZUS odrębnej decyzji, mającej charakter konstytutywny i podlega istotnym ograniczeniom. Małżonek rozwiedziony odpowiada więc wprawdzie solidarnie z płatnikiem składek całym swoim majątkiem – ale jedynie do wysokości wartości przysługującego mu udziału w majątku wspólnym, a jego odpowiedzialność dotyczy wyłącznie zobowiązań powstałych w czasie trwania związku małżeńskiego lub wspólności majątkowej. Dodatkowo zakres przedmiotowy tej odpowiedzialności jest ograniczony - nie obejmuje bowiem np. odsetek za zwłokę oraz kosztów egzekucyjnych powstałych po dniu uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie (wynika to wprost z art. 110 § 2 pkt 2 Ordynacji, mającego w tym zakresie charakter lex specialis wobec art. 107 § 2 Ordynacji. Data wydania owej konstytutywnej decyzji nie może przy tym budzić wątpliwości, skoro w świetle treści art. 118 Ordynacji ma ona znaczenie przy ustalaniu momentu przedawnienia czy to samej odpowiedzialności małżonka rozwiedzionego, czy to przedawnienia samego zobowiązania wynikającego z tej decyzji.
Odnosząc powyższe do realiów niniejszej sprawy, należy z całą stanowczością stwierdzić, iż zaskarżona decyzja nie zawiera jakiegokolwiek elementu, który pozwoliłby na przyjęcie, że podstawę jej wydania stanowi art. 110 Ordynacji w zw. z art. 31 i 32 ustawy systemowej. Decyzja ta w swojej sentencji odnosi się bowiem wyłącznie do zobowiązania dłużnika – płatnika składek, jakim jest lub był A. D. (1). J. D. (1) przywołano tylko w uzasadnieniu decyzji, nie zaś w jej sentencji, a i to wyłącznie z odwołaniem się do zakresu odpowiedzialności „ osób pozostających w związku małżeńskim”. Decyzja ta obejmuje ponadto swoim zakresem także odsetki za opóźnienie (naliczone w nie wiadomo jaki sposób i nie wiadomo za jaki okres, ale z uwagi na ich wysokość, przekraczającą połowę należności głównych, koniecznym jest uznanie, że na potrzeby wydawania decyzji zostały one naliczone także po dacie uprawomocnienia się orzeczenia o rozwodzie małżonków D.). W ocenie sądu niedopuszczalnym jest więc w takiej sytuacji domniemywanie innego charakteru prawnego tej decyzji, do tego nie tylko wbrew jej treści, ale i wbrew intencji organu, który ją wydał (zgodnie z oświadczeniem podpisanego pod decyzją W. J.). Co za tym idzie, dywagacje pełnomocnik organu rentowego zamieszczone w składanych pismach procesowych należało uznać za pozbawione podstaw prawnych i całkowicie chybione.
Biorąc pod uwagę zakres kompetencji sądu ubezpieczeń społecznych orzekającego w pierwszej instancji, określony przepisami art. 477 14 k.p.c., niemożliwe było wydanie najbardziej sensownego w opisanych realiach rozstrzygnięcia polegającego na uchyleniu zaskarżonej decyzji w zakresie w jakim odnosi się ona do J. D. (1). Z tych więc względów, uznając odwołanie za uzasadnione, sąd na podstawie art. 477 14 § 2 k.p.c. musiał więc zmienić zaskarżoną decyzję w sposób opisowy, tj. poprzez ustalenie, że w żaden sposób nie dotyczy ona J. D. (1). Szczegółowe rozstrzygnięcie w tym zakresie zamieszczono w punkcie I. sentencji wyroku.