UZASADNIENIE

Decyzją nr (...) z dnia 28.05.2012 r. Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: Prezes UOKiK, Prezes Urzędu), działając na podstawie art. 27 ust. 1 i 2 oraz art. 33 ust. 6 ustawy z dnia 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 229 ze zm., dalej: u.o.k.k.), po przeprowadzeniu wszczętego z urzędu postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów dotyczącego (...) sp. z o.o. w L. (dalej: (...)):

I. uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, określoną w art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k. działanie przedsiębiorcy, polegające na zamieszczaniu w stosowanych wzorcach umownych zatytułowanych: „Umowa Nr … dotycząca wywozu niesegregowanych zmieszanych odpadów komunalnych” i „Umowa Nr … dotycząca wywozu niesegregowanych zmieszanych odpadów komunalnych wraz z bioodpadami” postanowień o treści :

- § 12: „W sprawach nieuregulowanych niniejszą umową zastosowanie mają przepisy Kodeksu Cywilnego, a wszelkie spory rozstrzygane będą przez Sąd Rejonowy w Legnicy”,

które są postanowieniami umownymi tożsamymi z postanowieniami wpisanymi do rejestru postanowień umownych uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c. i stwierdził zaniechanie jej stosowania z dniem 1.02.2012 r.;

II. uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, określoną w art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k., działanie (...), polegające na zamieszczaniu w stosowanych ww. wzorcach umownych postanowień o treści:

- § 3 ust. 4 : „Zleceniobiorca zastrzega sobie prawo do zmiany cen, między innymi o wzrost opłaty za korzystanie ze środowiska oraz o wartość wskaźnika inflacji ogłaszanego corocznie przez Prezesa GUS, a także z uwagi na inne nieprzewidziane w dniu podpisania umowy okoliczności, mające wpływ na wysokość ceny”,

- § 8: „1. Zleceniobiorca ma prawo do zmiany ceny za usługę. Nowa cena podana zostanie do wiadomości poprzez jej ogłoszenie w lokalnej prasie lub rozplakatowanie w rejonie działania z wyprzedzeniem 14 dniowym albo poprzez podanie informacji na fakturze za ostatni okres rozliczeniowy, przed wprowadzeniem nowej ceny. 2. Inne zmiany do umowy dokonują się poprzez przesłanie Zleceniodawcy podpisanego przez Zleceniobiorcę aneksu do umowy (…)”

i nakazał zaniechanie jej stosowania;

III. z tytułu stwierdzonych naruszeń art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k., na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k., nałożył na (...) kary pieniężne w wysokości odpowiednio:

- 9 445 zł w związku z działaniem określonym w pkt I decyzji,

- 16 868 zł w związku z działaniem określonym w pkt II decyzji.

Odwołanie od powyższej decyzji w całości złożyła spółka (...), zarzucając naruszenie:

1) art. 28 w zw. z art. 50 ust. 2 pkt 1 i w zw. z art. 74 u.o.k.k. w zw. z pkt 23 preambuły rozporządzenia Rady (WE) Nr 1/2003 z dnia 16.12.2002. w sprawie wprowadzenia reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu (Dz.Urz. UE z 2003 r., nr 1, s. 1) i w zw. z art. 6-11 k.p.a. poprzez:

- brak precyzyjnego określenia zakresu żądanych informacji w piśmie z dnia 18.01.2012 r. oraz niedookreślenie tego zakresu w rozmowie telefonicznej w dniu 14.02.2012 r., co spowodowało, że powód zamiast proponowanego przesłania pozwanemu umów obowiązujących na dzień 28.11.2011 r., zaparafowanych przez osoby uprawnione, wydał dyspozycję, aby przygotować nowe wzory umów w oparciu o stanowisko wcześniej prezentowane w sprawie i uzasadnione w tych okolicznościach przeświadczenie, że stanowisko to zostało w pełni zaakceptowane przez pozwanego, wysłał te umowy pozwanemu, co miało zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, albowiem pozwany zamiast pominąć ten materiał dowodowy jako uzyskany z rażącym naruszeniem prawa, wychodzącym poza zakres uprawnień ustawowych pozwanego oparł na nim rozstrzygnięcie na niekorzyść powoda, co stanowi o tym, że pozwany wbrew zasadom ogólnym wynikającym z art. 6-11 k.p.a., które m in. stanowią, że organy administracji publicznej obowiązane są do należytego i wyczerpującego informowania stron o okolicznościach faktycznych i prawnych, które mogą mieć wpływ na ustalanie ich praw i obowiązków będących przedmiotem postępowania administracyjnego, mają czuwać, aby strony nie poniosły szkody z powodu nieznajomości prawa, zapewnić stronom czynny udział w każdym stadium postępowania i winny wyjaśniać stronom zasadność przesłanek, którymi kierują się przy załatwieniu sprawy, aby w ten sposób doprowadzić do wykonania decyzji bez potrzeby stosowania środków przymusu – wprowadził powoda w błąd, a później błąd ten wykorzystał, pozbawiając powoda realnej możliwości rozpoznania jego sprawy na podstawie art. 28 ww. ustawy, bo powód nie miał już możliwości ani modyfikacji swoich zobowiązań ani zachowania biernej postawy, co umożliwiało mu skorzystanie z tego przepisu i co stanowi o tym, że pozwany zmusił powoda do podejmowania czynności pogarszających jego sytuację prawną, ograniczając w istotny sposób uprawnienia strony w tym postępowaniu, co w konsekwencji spowodowało, że pozwany w ogóle nie rozważał możliwości rozpozna sprawy na podstawie art. 28 ustawy, lecz zastosował przepisy opisane w punkcie 2 zarzutów,

- poprzez brak ustosunkowania się do stanowiska powoda zawartego w odpowiedzi na zarzuty i uwzględnienie w decyzji zarzutów, do których strona nie mogła się ustosunkować i co miało istotny wpływ na prawidłowość stanowiska powoda co do tych zarzutów i nowego wzorca umowy, a w konsekwencji na treść decyzji;

2) art. 26 ust. 1, art. 27 ust. 1 i 2, art. 106 ust. 1 i 4 u.o.k.k. poprzez zastosowanie tych przepisów, wynikające z okoliczności opisanych w punkcie 1, a nadto błędnego ustalenia stanu faktycznego i pominięcia okoliczności mających istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia tej sprawy, a mianowicie:

- pominięcia faktu, że powód w toku postępowania współpracował z pozwanym w celu wyjaśnienia sprawy, przedstawił swoje stanowisko co do uzasadnionego, jego zdaniem, zakresu zmiany wzorca umów, czekając na stanowisko pozwanego w tym zakresie, by móc przystąpić do ostatecznej zmiany wzorca umów i umów,

- pominięcia faktu, że powód bez żadnych zastrzeżeń wykonywał polecenia pozwanego i w odpowiedzi na pismo pozwanego z dnia 18.01.2012 r., zgodnie z żądaniem pozwanego, opracował i wprowadził do stosowania w dniu 1.02.2012 r. nowe wzory umów,

- pominięcia oświadczenia powoda z dnia 9.05.2012 r., że zobowiązuje się do zmiany wzorca umów oraz zmiany umów zawartych z konsumentami zgodnie ze wskazaniami pozwanego,

co stanowi o tym, że pozwany nie musiał stosować ww. przepisów, aby uzyskać pożądany rezultat w postaci zmiany umowy w taki sposób, aby nie naruszała przepisów ustawy;

3) art. 106 ust. 1 pkt 4 i art. 111 u.o.k.k. poprzez pominięcie wszystkich okoliczności wymienionych w punkcie 2, które poza znaczeniem opisanym w tym punkcie, dodatkowo mają zasadnicze znaczenie dla podjęcia decyzji co do kary (art. 106 ust.1) i jej wymiaru (art. 111) jako okoliczności łagodzące w rozumieniu tego przepisu oraz naruszenie art. 111 ustawy poprzez nieuzasadnione przyjęcie, jako okoliczności obciążającej, że powód stosował przez okres ponad 3 lat praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów (s. 17 i 18 uzasadnienia), choć od dnia umieszczenia w rejestrze klauzuli nr 1979 (9.03.2010 r.) do dnia zmiany wzorca umowy, zawierającego poprawny zapis (8.02.2012 r.) minęło mniej niż 2 lata a od dnia umieszczenia w rejestrze klauzuli nr 1977 (9.03.2010 r.) do dnia wydania decyzji minęło mniej niż 3 lata, a do dnia wszczęcia postępowania jeszcze mniej;

4) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 w zw. z art. 74 u.o.k.k. w zakresie:

- klauzuli nr 1977 poprzez nieuzasadnione uznanie, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są te, które w szczególności przewidują uprawnienie kontrahenta do określenia lub podwyższenia ceny wynagrodzenia po zawarciu umowy bez przyznania kontrahentowi prawa do odstąpienia od umowy, choć nic takiego z treści tej klauzuli nie wynika, a pozwany zarzucił powodowi naruszenie określonej klauzuli wynikającej z rejestru, a nie działanie bezprawne wynikające z uzasadnienia wyroku, do czego powód odniósł się w punkcie 1,

- klauzuli nr 1979 poprzez nieuzasadnione uznanie, że treść tej klauzuli jest tożsama z § 4 ust. 2 umowy, albowiem klauzulą niedozwoloną jest prawo rozwiązania umowy bez wypowiedzenia w przypadku, gdy konsument spóźnia się z zapłatą za usługi, bez określenia czasu spóźnienia; oznacza to, że jeśli konsument spóźni się nawet 1 dzień, to zleceniobiorca może rozwiązać umowę bez wypowiedzenia, z § 4 ust. 2 wynika natomiast, że powód może rozwiązać umowę bez wypowiedzenia, jeśli konsument nie zapłaci za 2 kolejne okresy kwartalne, czyli za pół roku, co stanowi istotną różnicę, bo okres zwłoki w płaceniu uzasadniający rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia jest ściśle określony.

W oparciu o powyższe zarzuty powód wniósł o uchylenie zaskarżonej decyzji w całości lub jej zmianę w całości, ewentualnie o zmianę decyzji poprzez wykreślenie z punktu I decyzji postanowień dotyczących § 4 ust. 2 umowy, wykreślenie z punktu II decyzji postanowień dotyczących § 8 ust. 1 i 2 umowy oraz uchylenie punktu III decyzji, a także zasądzenie od pozwanego kosztów postępowania według norm przepisanych.

W odpowiedzi na odwołanie pozwany Prezes UOKiK wniósł o jego oddalenie oraz zasądzenie od powoda kosztów procesu według norm przepisanych.

Wyrokiem z dnia 9.09.2014 r. Sąd Okręgowy w Warszawie – Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: SOKiK), w sprawie XVII AmA 100/12, uchylił zaskarżoną decyzję i rozstrzygnął o kosztach procesu.

Sąd Okręgowy ustalił, że po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego Prezes UOKiK, postanowieniem nr (...) z dnia 28.11.2011 r., wszczął z urzędu postępowanie w sprawie podejrzenia stosowania przez (...) praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, o których mowa w art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 u.o.k.k., polegających na stosowaniu w używanych przez przedsiębiorcę wzorcach umownych postanowień tożsamych z wpisanymi do rejestru klauzul niedozwolonych. Wzorce umów zostały przesłane przez przedsiębiorcę do UOKiK wraz z pismem z dnia 5.09.2011 r. z informacją, że „Umowa na wywóz niesegregowanych zmieszanych odpadów komunalnych” stosowana jest od dnia 17.10.2008 r., a „Umowa na wywóz niesegregowanych zmieszanych odpadów komunalnych wraz z bioodpadami” od dnia 20.05.2010 r. Na podstawie przedstawionych wzorców umów zawartych zostało 4.137 umów na wywóz niesegregowanych zmieszanych odpadów komunalnych, w tym 590 umów na wywóz niesegregowanych zmieszanych odpadów komunalnych wraz z bioodpadami. W trakcie postępowania przedsiębiorca przedstawił własną ocenę wskazanych postanowień umownych i stwierdził, że nie można uznać, aby treść postanowień wzorców umów była tożsama z treścią postanowień uznanych za niedozwolone, a te które można uznać za niedozwolone, nie naruszyły „rażąco” interesu konsumentów w myśl art. 385¹ k.c. i zostaną zmienione.

Odnośnie do treści § 3 ust. 4 wzorców umownych spółka oświadczyła, że to postanowienie jednoznacznie konkretyzuje warunki zmiany ceny, tj. o wzrost opłaty za korzystanie ze środowiska i o wartość wskaźnika inflacji ogłaszanego corocznie przez Prezesa GUS, a zatem podciągnięcie tego zapisu pod wyżej określony zapis klauzuli niedozwolonej jest nieuzasadnione. (...) zobowiązało się zmodyfikować w umowie treść: „a także z uwagi na inne nieprzewidziane w dniu podpisania umowy okoliczności, mające wpływ na wysokość ceny” poprzez jej doprecyzowanie. Przesłankami podwyższenia ceny był tylko wzrost opłat środowiskowych i/lub wzrost inflacji, a nie inne okoliczności, zatem prawa konsumentów de facto nie zostały naruszone. Opłaty środowiskowe to opłaty za korzystanie ze środowiska (zanieczyszczanie środowiska), które w myśl założeń ustawodawcy winni ponosić zanieczyszczający. Wysokość stawek opłat określana jest przez uprawniony organ (Ministra Środowiska lub Radę Ministrów). Właściciel składowiska musi odprowadzić tę opłatę stosownie do ilości i rodzaju odpadów. Zatem cena usługi usuwania (odbioru) odpadów komunalnych jest nierozerwalnie związana z wysokością opłat środowiskowych. W związku z tym spółka uzależniła w umowach cenę usługi od wysokości tych opłat i jeśli cena jest podwyższona, to przede wszystkim z tego powodu, a w dalszej kolejności z powodu wzrostu wskaźnika inflacji. Odnośnie do treści § 4 ust. 2 wzorców umownych spółka stwierdziła, że klauzulą niedozwoloną jest prawo zleceniobiorcy do rozwiązania umowy bez wypowiedzenia, gdy zleceniodawca spóźnia się z zapłatą. Celem tej klauzuli jest wyłączenie możliwości zastąpienia wypowiedzenia rozwiązaniem umowy bez wypowiedzenia (uprzedzenia). Zatem klauzula dotyczy takiej sytuacji, gdy rozwiązuje się umowę bez wypowiedzenia w razie jakiejkolwiek zwłoki w zapłacie. Jeśli konsument zalega z zapłatą za jeden kwartał, to (...) może rozwiązać umowę za wypowiedzeniem, na podstawie § 11 umowy. Rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia i zabranie pojemnika następuje, jeśli zleceniodawca nie zapłaci za dwa okresy kwartalne. Rozwiązanie umowy w tym trybie następuje dopiero, gdy zleceniodawca nie dokona zapłaty mimo dwukrotnego wezwania do zapłaty i pisemnego uprzedzenia o zabraniu pojemnika. Nadto na fakturze za drugi kwartał znajduje się informacja o zaległości dotyczącej pierwszego kwartału i nowej cenie. Rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia jest korzystniejsze dla zleceniodawcy (konsumenta), albowiem ma trzy miesiące więcej na uregulowanie zaległości. W zdecydowanej większości przypadków zleceniodawcy reagują dopiero na informacje o zabraniu pojemnika i wtedy regulują należności i umowa jest kontynuowana. Za nieuzasadnione spółka uznała także zakwestionowanie treści § 8 wzorców umownych. Zdaniem przedsiębiorcy cena jako „główne świadczenie stron” została jednoznacznie określona, zatem zmiana wysokości ceny wskutek zmiany wskaźników kształtujących tę cenę nie wymaga zmiany w formie aneksu do umowy. Zmiana ceny jest dokonywana w granicach górnych stawek określonych uchwałą rady gminy, przy zachowaniu konkurencyjności wobec cen innych firm świadczących te usługi. Takich podmiotów na rynku jest wiele, niektóre z nich mają zasięg ponadregionalny, a nawet międzynarodowy. Praktyka wskazuje, że na zwrot podpisanych aneksów (...) mogłoby liczyć w wymiarze kilku procent. Koszty takiego postępowania, w tym możliwość zasypania Gminy L. śmieciami wskutek niepodpisania aneksów i rozwiązania umów, byłyby bardzo wysokie. Wprowadzenie obowiązku każdorazowego aneksowania umowy w związku ze zmianą cen usług wynikającą ze zmiany opłat środowiskowych lub inflacji sparaliżowałoby wywóz nieczystości. Taki sposób zmiany ceny nie był kwestionowany przez konsumentów i jest dla nich wygodny, bo nie tracą czasu, aby „godzinami wystawać w Urzędach Pocztowych”, aby odebrać aneks i dostarczyć go po podpisaniu zwrotnie do (...). Odnośnie do treści § 12 wzorców umów spółka podała, że około 90% spraw sądowych dotyczy mieszkańców L., zaś interesy konsumentów spoza L. nie zostały naruszone, albowiem wszystkie sprawy podlegających właściwości innych sądów były i są kierowane do sądów właściwych dla tych konsumentów, ze względu na miejsce zamieszkania.

Pismem z dnia 6.02.2012 r. przedsiębiorca przesłał wzorce umowne zawierające zmienione postanowienia oraz poświadczone za zgodność z oryginałem dokumenty dotyczące przychodów. Wzorce umowne w nowej wersji (...) złożyło również przy kolejnych pismach, wskazując, że wzorce zawierające zmiany zostały wprowadzone do stosowania od dnia 1.02.2012 r. W wyniku tego treść zmienionych postanowień wzorców umownych w nowym brzmieniu była następująca:

- § 3 ust. 4: „Zleceniobiorca zastrzega bobie prawo do zmiany cen, między innymi o wzrost opłaty za korzystanie ze środowiska oraz o wartość wskaźnika inflacji ogłaszanego corocznie przez Prezesa GUS”;

- § 4 ust. 2: „Zaleganie w płaceniu przez Zleceniodawcę należności za wykonaną usługę przez kolejne dwa kwartalne okresy rozliczeniowe spowoduje rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia i zabranie pojemnika. Rozwiązanie umowy w tym trybie nastąpi, jeśli zleceniodawca nie dokona zapłaty, pomimo dwukrotnego wezwania do zapłaty i pisemnego uprzedzenia o zabraniu pojemnika”;

- § 8: „1. W przypadkach, o których mowa w § 3 ust. 4, Zleceniobiorca ma prawo do zmiany ceny za usługę. Nowa cena podana zostanie do wiadomości poprzez jej ogłoszenie w lokalnej prasie lub rozplakatowanie w rejonie działania w wyprzedzeniem 14 dniowym albo poprzez podanie informacji na fakturze za ostatni okres rozliczeniowy, przed wprowadzeniem nowej ceny. 2. Inne zmiany do umowy dokonują się poprzez przesłanie Zleceniodawcy podpisanego przez zleceniobiorcę aneksu do umowy (…)”;

- § 12: „W sprawach nieuregulowanych niniejszą umową zastosowanie mają przepisy kodeksu cywilnego”.

W piśmie z dnia 9.05.2012 r. spółka potwierdziła, że od dnia 1.02.2012 r. wprowadziła nowy wzorzec umów i wyjaśniła, że przedstawionych zmian nie wprowadziła jeszcze do umów zawartych z konsumentami przed tym dniem, czekając na wskazania UOKiK w tym zakresie. W związku z tym wniosła o potraktowanie przesłanych wzorców tylko jako propozycji sposobu zmiany tych umów i zobowiązała się do zmiany wzorca umowy oraz zawartych z konsumentami umów zgodnie ze wskazaniami pozwanego.

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd Okręgowy wskazał, że zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem złożenie odwołania od decyzji administracyjnej otwiera drogę pierwszoinstancyjnego postępowania sądowego, w którym SOKiK ma obowiązek rozpoznania sprawy od nowa zarówno pod względem merytorycznym, jak i proceduralnym. Z tej przyczyny podnoszone przez powoda zarzuty dotyczące uchybień proceduralnych nie mogą stanowić podstawy do uchylenia zaskarżonej decyzji, o ile prowadzą do stwierdzenia jej nieważności z mocy samego prawa. Zatem zarzuty dotyczące nieprecyzyjnego określenia zakresu żądanych informacji, które na wezwanie Prezesa UOKiK miał przedstawić powód, nieudzielenia stronie stosownych wyjaśnień i braku ustosunkowania się pozwanego do stanowiska powoda przedstawionego w piśmie złożonym w postępowaniu administracyjnym nie mają wpływu na ocenę prawidłowości zaskarżonej decyzji. Również pozostałe zarzuty odwołania dotyczące naruszenia przepisów ustawy antymonopolowej nie zasługują na uwzględnienie.

Za nietrafne Sąd Okręgowy uznał zarzuty błędnego ustalenia stanu faktycznego i pominięcia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy. Bezzasadne były zarzuty pominięcia przez pozwanego faktu współpracy z nim powoda w toku postępowania. Obowiązek udzielania w toku postępowania wyjaśnień spoczywa na powodzie z mocy prawa, a niewypełnianie tego obowiązku zagrożone jest przewidzianą w ustawie, dotkliwą karą pieniężną. Ponadto fakt takiej współpracy może mieć jedynie wpływ na wysokość nałożonej kary pieniężnej, lecz nie daje podstawy do umorzenia postępowania lub odstąpienia od nałożenia kary. Również złożone przez spółkę w piśmie z dnia 9.05.2012 r. zobowiązanie do zmiany wzorca umownego i zawartych uprzednio z konsumentami umów nie stanowi podstawy do zastosowania art. 28 u.o.k.k., bez nałożenia kary pieniężnej. Brak więc w sprawie podstaw do uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 106 i 111 ustawy, gdyż przy określeniu wysokości nałożonej kary pieniężnej Prezes UOKiK w prawidłowy sposób uwzględnił okoliczności, o których mowa w tych przepisach. Natomiast za nieudowodnione Sąd Okręgowy uznał twierdzenia powoda co do braku tożsamości postanowień umownych z klauzulami wpisanymi do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c. W złożonym odwołaniu oraz w postępowaniu administracyjnym powód dążył do wykazania, że wykorzystywane przez niego klauzule umowne nie naruszają rażąco interesów konsumentów, podczas gdy przedmiotem rozstrzygnięcia w prowadzonym postępowaniu nie było to zagadnienie, lecz okoliczność, czy klauzule wykorzystywane przez (...) wywołują dla konsumentów takie same negatywne skutki prawne, jak postanowienia wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych.

Sąd Okręgowy miał również na uwadze, że z akt administracyjnych sprawy i uzasadnienia zaskarżonej decyzji nie wynika, aby powodowa spółka była stroną postępowania sądowego o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, a wymienione w zaskarżonej decyzji postanowienia stosowane przez powoda zostały uprzednio wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c., na podstawie prawomocnego wyroku sądu. Również w składanych pismach procesowych żadna ze stron nie twierdziła, że klauzule umowne wykorzystywane przez powoda przy zawieraniu umów z konsumentami były kiedykolwiek przedmiotem oceny sądu i na skutek przeprowadzonego postępowania zostały uznane za abuzywne. Tymczasem z utrwalonego orzecznictwa Sądu Najwyższego, dotyczącego skutków wyroku wydanego w postępowaniu o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, zakończonego wpisem konkretnego postanowienia do rejestru klauzul niedozwolonych, wynika, że ani wyrok SOKiK, ani wpis danego postanowienia do rejestru nie wiąże w sprawach dotyczących innego przedsiębiorcy, nawet jeżeli kwestionowane w sprawach dotyczących stosowania praktyki określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. postanowienia wzorca umowy mają brzmienie tożsame z postanowieniami uznanymi za niedozwolone i wpisanymi do prowadzonego przez Prezesa UOKiK rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może być dalsze stosowanie postanowienia, którego treść jest identyczna z treścią postanowienia wpisanego do rejestru, tylko przez tego samego przedsiębiorcę, który był pozwanym w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Z uwagi na zasady ustalania niedozwolonego charakteru postanowienia wzorca umowy nie jest możliwe traktowanie jako praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. zachowania innego przedsiębiorcy, polegającego na stosowaniu postanowień wpisanych do rejestru klauzul umownych uznanych za niedozwolone i nakładanie na niego z tego tytułu kar pieniężnych. Taka linia orzecznicza zbieżna jest z dominującym w piśmiennictwie poglądem, że wyrok uwzględniający powództwo o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone obejmuje swoim skutkiem tylko pozwanego przedsiębiorcę oraz podmioty, którym przysługiwałaby legitymacja czynna do wytoczenia powództwa w sprawie o uznanie tego postanowienia w tym konkretnym wzorcu za niedozwolone a więc tylko konsumentów związanych postanowieniami tego wzorca umowy.

Zdaniem Sądu Okręgowego nie zasługiwała na uwzględnienie argumentacja pozwanego dotycząca koncepcji prawomocności rozszerzonej, co uzasadniałoby możliwość wydawania przez Prezesa UOKiK decyzji o stosowaniu praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów przez przedsiębiorców, w odniesieniu do których nie wydano wyroków o uznaniu stosowanych przez nich postanowień za niedozwolone. Zasady ustalania niedozwolonego charakteru postanowienia wzorca umownego są odmienne od zasad ustalania stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, określonej w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. Z tego względu nie jest możliwe traktowanie jako praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów działań przedsiębiorców, w stosunku do których nie zapadły uprzednio wyroki stwierdzające, że stosowane przez nich klauzule są niedozwolone. Na gruncie przepisów obowiązującej obecnie ustawy z 2007 r. zachowania polegającego na stosowaniu przez innego przedsiębiorcę postanowień wzorca umowy wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 tej ustawy, nie można uznać za bezprawne. Nie jest to bowiem zachowanie sprzeczne z zasadami funkcjonowania rejestru i skutkami wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy, w ramach tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorców umów za niedozwolone. Oznacza to, że ten przepis znajduje zastosowanie wyłącznie do przedsiębiorcy, który uporczywie nie stosuje się do orzeczonego w odniesieniu do niego zakazu wykorzystywania niedozwolonych postanowień umowy.

W konsekwencji Sąd Okręgowy stwierdził, że w odniesieniu do przedsiębiorcy, w stosunku do którego nie wydano prawomocnego wyroku zakazującego stosowania określonych klauzul umownych, brak jest podstaw do zastosowania przepisów ustawy dotyczących nałożenia kary pieniężnej z tytułu stosowania niedozwolonej praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów oraz określających środki usunięcia trwających skutków naruszenia wobec ich nieistnienia. Skoro więc z zebranego w sprawie materiału dowodowego nie wynika, aby w stosunku do powoda został wydany prawomocny wyrok uznający stosowane przez niego klauzule umowne za niedozwolone i zakazujący wykorzystywania w stosunkach z konsumentami wymienionych w zaskarżonej decyzji postanowień wzorca umowy, brak było podstaw do uznania, że działanie (...) stanowiło zakazaną praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k., w wyniku czego brak było podstaw do utrzymania zaskarżonej decyzji.

Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany Prezes UOKiK, zarzucając naruszenie:

1) prawa materialnego, tj. art. 24 ust. 1 i ust. 2 pkt 1 u.o.k.k., poprzez jego błędną wykładnię i przyjęcie, że praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów (w myśl tego przepisu) jest wyłącznie stosowanie przez stronę postępowania administracyjnego, prowadzonego przez Prezesa UOKiK, postanowień wzorców umów wpisanych do rejestru, pod warunkiem, że ten sam przedsiębiorca uczestniczył w postępowaniu sądowym, zakończonym wpisem postanowienia wzorca umowy do rejestru;

2) prawa procesowego, tj. art. 479⁴³ k.p.c., na skutek błędnej wykładni i niewłaściwego zastosowania w wyniku przyjęcia, że wyroki prawomocne wydane w sprawach dotyczących innych przedsiębiorców, aniżeli powód w niniejszym postępowaniu, uznające postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i zakazujące ich stosowania, nie mają skutku wobec powoda.

Wskazując na powyższe zarzuty pozwany wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w punkcie 1 poprzez oddalenie odwołania powoda od decyzji nr (...) i o zasądzenie od powoda kosztów zastępstwa procesowego za obie instancje według norm przepisanych, ewentualnie o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania SOKiK, a także o zasądzenie od powoda kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego była niezasadna, co do meritum.

Sąd Apelacyjny podziela ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd I instancji i przyjmuje je za swoje. Te ustalenia nie naruszały zasady oceny materiału dowodowego wynikającej z art. 233 § 1 k.p.c. Sprawia to, że nie zachodzi potrzeba powtarzania szczegółowych ustaleń faktycznych (zob. np. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 22.04.1997 r., II UKN 61/97, OSNAP 1998, nr 3, poz. 104, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8.10.1998 r., II CKN 923/97, OSNC 1999, nr 3, poz. 60). Tak naprawdę stan faktyczny nie był sporny między stronami.

Zaskarżoną decyzją Prezes UOKiK uznał za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów w rozumieniu art. 24 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k. działanie powodowej spółki (...) polegające na stosowaniu wymienionych w sentencji decyzji postanowień wzorców umów, które to postanowienia zostały już wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. Ta decyzja opierała się na koncepcji tak zwanej tożsamości postanowień stosowanych przez innych przedsiębiorców z postanowieniami wzorców umów, które skutkiem wyroku SOKiK, o którym mowa w art. 479⁴³ k.p.c., zostały już wpisane do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c. W szczególności pozwany oparł się na uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13.07.2006 r. (III SZP 3/06, OSNP 2007, nr 1-2, poz. 35), zgodnie z którą stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem SOKiK i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ § 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów.

Powyższa uchwała rozwinęła argumentację wyrażoną w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z dnia 20.06.2006 r. (III SK 7/06, OSNP 2007, nr 13-14, poz. 207), który można uznać za orzeczenie tak naprawdę początkujące linię orzeczniczą opowiadającą się za szerokim ujęciem zakresu podmiotowego i przedmiotowego wpisu postanowienia wzorca umowy do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone. W tym wyroku wprost uznano, że konsekwencją unormowania wynikającego z art. 479⁴³ k.p.c. jest zakaz dalszego posługiwania się w obrocie klauzulą abuzywną wpisaną do rejestru, który to zakaz obejmuje zarówno pozwanego przedsiębiorcę, jak i innych przedsiębiorców posługujących się takim postanowieniem wzorca w identycznych lub podobnego rodzaju stosunkach prawnych. Wynika to z faktu, że podstawowym celem postępowania w sprawie uznania za niedozwolone postanowień wzorca umowy jest usunięcie z obrotu postanowień uznanych za abuzywne nie tylko dla stron procesu, lecz także ze skutkiem erga omnes. Odwołano się przy tym do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 19.12.2003 r. (III CZP 95/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 25), zgodnie z którą powaga rzeczy osądzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza – od chwili wpisania tego postanowienia do rejestru (art. 479⁴³ w zw. z art. 365 i 479⁴⁵ § 2 k.p.c.) – ponowne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę niebiorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok, co ma wynikać z faktu, że podstawowym celem postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest „usunięcie postanowień wzorca uznanych za abuzywne z obrotu ze skutkiem nie tylko dla stron procesu, lecz także wobec osób trzecich ( erga omnes), co pozwala uniknąć prowadzenia kilku postępowań, z których każde musiałoby kończyć się identycznym rozstrzygnięciem merytorycznym.

Już tylko dokładna analiza uzasadnienia tej ostatniej uchwały pozwala na wyciągnięcie wniosku, że przedmiotem tego rodzaju postępowania jest ocena abuzywności konkretnych postanowień konkretnego wzorca umowy w kontekście art. 384-385⁴ k.c., co wymaga uwzględnienia rozkładu praw lub obowiązków stron umowy, jaka mogłaby zostać zawarta przy wykorzystaniu wzorca zawierającego oceniane postanowienia. Tego rodzaju analiza może zostać dokonana jedynie w odniesieniu do konkretnego wzorca umowy, w konsekwencji czego SOKiK, jeżeli uwzględnia powództwo, uznaje, że konkretne postanowienia wzorca umowy są niedozwolone i zakazuje stosowania tych właśnie postanowień.

Natomiast uchwała z dnia 13.07.2006 r. (III SZP 3/06) dotyczyła wykładni art. 23a ustawy z dnia 15.12.2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (t.j. Dz.U. z 2003 r., nr 68, poz. 804 ze zm.; dalej: u.o.k.k. z 2000 r.), a więc aktu prawnego poprzednio obowiązującego. Zgodnie z tym przepisem przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumiało się godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy (ust. 1), za które uważało się w szczególności pewne praktyki, w tym stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 479⁴⁵ k.p.c. (ust. 2). W uchwale przyjęto, że praktyki opisane w art. 23a ust. 2 u.o.k.k z 2000 r. stanowią „nazwane praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów” o podobnym charakterze do nazwanych czynów nieuczciwej konkurencji, w związku z czym:

- podmiotowy i przedmiotowy zakres omawianej praktyki jest szeroki,

- wąskie ujęcie prawomocności rozszerzonej ograniczy zakres zastosowania zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów i negatywnie wpłynie na realizację funkcji postępowania w sprawie abstrakcyjnej kontroli,

- wykładnia art. 23a ust. 2 u.o.k.k. z 2000 r. ma oparcie w szerokim ujęciu prawomocności rozszerzonej w myśl uchwały z dnia 19.12.2003 r. (III CZP 95/03),

- celem postępowania w sprawie abstrakcyjnej kontroli jest wyeliminowanie z obrotu stosowania postanowień wzorca uznanych za niedozwolone, a nie tylko zakazanie stosowania postanowienia wzorca konkretnemu przedsiębiorcy,

- szerokie ujęcie zakresu prawomocności rozszerzonej podyktowane jest potrzebą zapewnienia efektywności prawu unijnemu.

Sąd Najwyższy przyjął, że stosowanie identycznej klauzuli, jak klauzula wpisana do rejestru niedozwolonych postanowień umownych przez innego przedsiębiorcę, który nie był stroną lub uczestnikiem postępowania zakończonego wpisaniem danej klauzuli do rejestru, opiera się na gramatycznej wykładni powołanego przepisu, w którym nie odróżniono przedsiębiorcy, który brał udział w postępowaniu zakończonym wpisem klauzuli do rejestru, od innych przedsiębiorców.

Powyższa koncepcja została podważona przez Sąd Najwyższy już w uchwale z dnia 7.10.2008 r. (III CZP 80/08, OSNC 2009, nr 9, poz. 118), w której przyjęto, że:

- art. 479⁴³ k.p.c. jest wyjątkiem od zasady przewidzianej w art. 365 § 1 k.p.c. i jako taki musi być interpretowany wąsko,

- postulat zapewnienia szerokiej ochrony konsumentom zapewnia objęcie rozszerzoną prawomocnością wyroku osób, które mogłyby wnieść powództwo przeciw temu samemu przedsiębiorcy o uznanie tego samego postanowienia wzorca za niedozwolone,

- wzgląd na ochronę konsumentów nie uzasadnia rozciągnięcia mocy wiążącej takiego wyroku na przedsiębiorców mogących występować po stronie pozwanej,

- gdyby przyjąć, że wyrok wydany przeciwko jednemu przedsiębiorcy jest skuteczny także względem innych przedsiębiorców, niebiorących udziału w postępowaniu, zbędny byłby art. 7 ust. 3 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5.04.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.Urz. UE L 1993, nr 95, s. 29), zgodnie z którym państwa członkowskie miały prawo do wprowadzenia rozwiązań umożliwiających skierowanie środków kontroli abstrakcyjnej oddzielnie lub łącznie przeciwko kilku sprzedawcom lub dostawcom z tego samego sektora gospodarki lub przeciwko ich stowarzyszeniom, które stosują lub zalecają stosowanie tych samych lub podobnych ogólnych warunków umowy,

- SOKiK, dokonując kontroli wzorca, odnosi się do konkretnego postanowienia konkretnego wzorca, uwzględniając pozostałe jego postanowienia, a wydany wyrok dotyczy postanowienia określonego wzorca, a nie postanowienia o określonej treści w ogóle,

- szerokie ujęcie rozszerzonej prawomocności ogranicza prawo do obrony i wysłuchania, a tym samym negatywnie wpływa na realizację prawa do sądu.

Podobnie w wyroku z dnia 12.04.2011 r. (III SK 44/10, OSNP 2012, nr 9-10, poz. 132) Sąd Najwyższy przyjął, że praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów określoną w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k.k jest dalsze stosowanie przez przedsiębiorcę postanowienia o identycznej treści z postanowieniem wpisanym do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, w wyniku postępowania z udziałem tego samego przedsiębiorcy, któremu zarzuca się naruszenie omawianego zakazu. Praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów jest dalsze stosowanie postanowienia, którego treść jest identyczna z treścią postanowienia, które zostało wpisane do rejestru, przez tego samego przedsiębiorcę, który uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru niedozwolonych postanowień umownych. Dotyczy to jednak nie tylko dalszego stosowania przez przedsiębiorcę tego samego postanowienia wzorca umowy, ale także identycznego postanowienia w zmienionym wzorcu umowy. Zmiana wzorca przy zachowaniu identyczności zakwestionowanego wcześniej postanowienia nie wpływa bowiem – z uwagi na treść art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. – na możliwość zastosowania tego przepisu. Dla zastosowania tego przepisu jest konieczne stwierdzenie nie tylko tożsamości brzmienia postanowienia, ale także dokonanie swoistej projekcji tego, czy nadal postanowienie to mogłoby stanowić – w razie zawarcia umowy – źródło wykreowania konkretnego uprawnienia lub obowiązku sprzecznego z klauzulą dobrej wiary. Przeprowadzenie takiej analizy jest niewątpliwie możliwe w przypadku stosowania postanowienia wpisanego do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone przez przedsiębiorcę, który był wcześniej stroną postępowania zakończonego powyższym wpisem, nawet jeżeli przedsiębiorca ten posługuje się klauzulą o identycznym lub tożsamym brzmieniu w nowym wzorcu umownym, opracowanym dla zawierania tego samego rodzaju umów, co wzorzec, który zawierał postanowienia uznane za niedozwolone. Przeprowadzenie takiej oceny w odniesieniu do postanowień zawartych we wzorcach innych przedsiębiorców narusza standardy obowiązujące w postępowaniach, w których nakładane są wysokie kary pieniężne. Z uwagi na sposób prowadzenia rejestru niedozwolonych postanowień umownych inni przedsiębiorcy mogą jedynie ustalić, jaką treść mają niedozwolone postanowienia umowne, bez możliwości przeprowadzenia samodzielnej oceny, czy stosowane przez nich, identyczne lub tożsame w treści postanowienie umowne, naruszałoby rozkład praw i obowiązków stron ewentualnej umowy w sposób uznany za niedozwolony.

Widać wyraźnie, że już tylko te ostatnie orzeczenia stoją w opozycji do poglądu wyrażonego w uchwale z dnia 13.07.2006 r. (III SZP 3/06). W kolejnych orzeczeniach, tj. wyrokach z dnia 16.09.2011 r. (I CSK 676/10, Lex nr 1050452), z dnia 20.09.2013 r. (II CSK 708/12, Lex nr 1385871) i z dnia 23.10.2013 r. (IV CSK 142/13, Lex nr 1385868), Sąd Najwyższy przyjął, że powaga rzeczy osądzonej wyroku wydanego w danej sprawie nie może obejmować takich samych lub podobnych postanowień innego wzorca stosowanego przez innego przedsiębiorcę. Również w uchwale z dnia 13.12.2013 r. (III CZP 73/13, OSNC 2014, nr 10, poz. 97) Sąd ten uznał, że powaga rzeczy osądzonej nie może rozciągać się na podobne lub nawet takie same postanowienia stosowane przez innego przedsiębiorcę w innym wzorcu, gdyż abstrakcyjna kontrola postanowienia wzorca umownego nie jest dokonywana w oderwaniu od konkretnych stosunków prawnych z udziałem przedsiębiorcy, który ten wzorzec stosuje w umowach z konsumentami.

W tym miejscu należy wskazać na wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12.02.2014 r. (III SK 18/13, Lex nr 1448753), zgodnie z którym stosowanie przez innego przedsiębiorcę postanowienia wpisanego do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ § 2 k.p.c., nie jest zachowaniem bezprawnym w rozumieniu art. 479⁴³ k.p.c. w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k. i w konsekwencji nie jest praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 tej ustawy. Odnosząc się do uchwały w sprawie III SZP 3/06, Sąd ten podkreślił, że z brzmienia art. 23a ust. 2 u.o.k.k. z 2000 r. wynikało, iż wymienione tam zachowania przedsiębiorców, za wyjątkiem praktyki polegającej na naruszeniu obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji, zostały uznane przez ustawodawcę wprost za nazwane praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów. Istniały więc podstawy do przyjęcia, że stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem SOKiK i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 479⁴⁵ § 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Natomiast zmiany obejmujące art. 24 u.o.k.k. miały charakter jakościowy. Podczas gdy brzmienie art. 23a ust. 2 u.o.k.k. z 2000 r. uzasadniało założenie, że wymienione w tym przepisie zachowanie polegające na stosowaniu postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, zostało uznane przez prawodawcę za bezprawne, takiego wniosku nie można wysnuć w odniesieniu do art. 24 ust. 2 pkt 1-3 u.o.k.k., który jedynie wylicza w sposób przykładowy zachowania przedsiębiorców, jakie mogą naruszać zakaz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów z art. 24 ust. 1 u.o.k.k. Zrezygnowano bowiem ze sformułowania „za praktykę uważa się w szczególności”, analogicznego do sformułowania użytego w odniesieniu do nazwanych czynów nieuczciwej konkurencji. Skoro zaś art. 24 ust. 2 u.o.k.k. rozumie przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów „godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy”, to konieczne jest stwierdzenie sprzeczności z prawem zachowania przedsiębiorcy. Ten przepis nie jest bowiem kwalifikowany jako samoistne źródło bezprawności zachowań przedsiębiorców. Gdyby przepis zakazywał praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, tak jak zakazuje porozumień ograniczających konkurencji oraz nadużywania pozycji dominującej, bez odwołania do przesłanki bezprawności przy definicji praktyki, wówczas – analogicznie jak ma to miejsce w sprawach z zakresu ochrony konkurencji – wyliczenie z art. 24 ust. 2 pkt 1-4 u.o.k.k. można byłoby traktować jako egzemplifikację klauzuli generalnej i nie byłoby potrzeby sięgania do innych aktów prawnych w poszukiwaniu źródła „bezprawności” zachowania przedsiębiorcy (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.03.2017 r., III SK 1/15, niepubl.).

W związku z tym należy wskazać na uchwałę 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 20.11.2015 r. (III CZP 17/15, OSNC 2016, nr 4, poz. 40), którą zostały rozstrzygnięte rozbieżności w wykładni art. 479⁴³ k.p.c. Zgodnie z nią prawomocność materialna wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza powództwo o uznanie za niedozwolone postanowienia tej samej treści normatywnej, stosowanego przez przedsiębiorcę pozwanego w sprawie, w której wydano ten wyrok (art. 365 i 366 k.p.c.), a jednocześnie prawomocność materialna wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone – także po wpisaniu tego postanowienia do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone (art. 479⁴⁵ § 2 k.p.c.) – nie wyłącza powództwa o uznanie za niedozwolone postanowienia tej samej treści normatywnej, stosowanego przez przedsiębiorcę niebędącego pozwanym w sprawie, w której wydano ten wyrok (art. 365 i 366 w zw. z art. 479⁴³ k.p.c.). Sąd Najwyższy uznał, że wpis postanowienia do rejestru działa na niekorzyść tylko i wyłącznie przedsiębiorcy pozwanego w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolony, a nie działa na niekorzyść innych przedsiębiorców, nawet gdy stosują identycznie sformułowane postanowienia we wzorcach umów dotyczących tych samych stosunków prawnych. To z kolei oznacza, że stosowanie przez innego przedsiębiorcę postanowienia identycznego (tożsamego) z postanowieniem wpisanym do rejestru w sprawie przeciwko innemu przedsiębiorcy nie jest zachowaniem bezprawnym w tym sensie, że nie narusza art. 479⁴³ k.p.c. Zakres zastosowania zakazu, o którym mowa w art. 24 ust. 1 w zw. z art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k., zależy od podmiotowego i przedmiotowego zakresu zakazu wykorzystywania postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone w ramach abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców (art. 479⁴² w zw. z art. 479⁴³ k.p.c.).

Sąd Najwyższy powołał się na wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) z dnia 26.04.2012 r. w sprawie C-472/10 (...) (ECLI:EU:C:2012:242), w odniesieniu również do dyrektywy 93/13, stwierdzając, że choć postępowanie w sprawie uznania postanowień wzorca umowy za niedozwolony ma charakter prewencyjny oraz odstraszający cel, to skuteczne osiągnięcie tego celu wymaga jedynie, aby postanowienia umowne ujęte we wzorcu umowy konsumenckiej uznane za nieuczciwe wskutek powództwa o zaniechanie naruszeń wytoczonego przeciwko zainteresowanemu przedsiębiorcy nie wiązały ani tych konsumentów, którzy byli stronami postępowania o zaniechanie naruszeń, ani też tych konsumentów, którzy zawarli z tym przedsiębiorcą umowę, do której stosuje się ten sam wzorzec umowy ( (...) , pkt 38). Jest to zatem minimalny standard, jaki zapewnia zgodność z prawem unijnym krajowych przepisów wdrażających art. 7 dyrektywy 93/13. W sprawie (...) TSUE wyraźnie stwierdził, że ten przepis dyrektywy 93/13 nie ma na celu harmonizacji prawa krajowego w zakresie sankcji w przypadku uznania postanowienia wzorca umowy za nieuczciwe ( (...) , pkt 35). Nie jest zaś wykluczona możliwość wprowadzenia przez państwa członkowskie innych „stosownych i skutecznych” sankcji służących zapobieganiu „stałemu stosowaniu” niedozwolonych postanowień we wzorcach umów ( (...) , pkt 40).

Z wyroku w sprawie (...) wynika wyraźnie, że zasada efektywności prawa unijnego nie nakazuje państwom członkowskim przyjmowania rozwiązań skutkujących rozszerzeniem zakresu skutków wyroku sądowego uznającego postanowienia wzorca umowy za nieuczciwe na postanowienia innych wzorców umowy oraz innych przedsiębiorców. Minimalny, wymagany przez prawo unijne, a przez to zgodny z tym prawem standard w zakresie granic rozszerzonej prawomocności wyroku wydanego w ramach kontroli abstrakcyjnej wymaga objęcia skutkami wyroku tylko wszystkich konsumentów związanych postanowieniami konkretnego wzorca (zob. powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.03.2017 r., III SK 1/15).

Powyższego nie zmienia wyrok TSUE z dnia 21.12.2016 r. w sprawie C-119/15 Biuro (...) sp. z o.o. sp. k. w D. przeciwko Prezesowi UOKiK (ECLI:EU:C:2016:987), zgodnie z którym art. 6 ust. 1 i art. 7 dyrektywy Rady 93/13 w związku z art. 1 i 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z dnia 23.04.2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów (Dz.Urz. UE L 2009, nr 110, s. 30) należy w świetle art. 47 Karty Praw Podstawowych (KPP) interpretować w ten sposób, że nie stoją one na przeszkodzie temu, aby stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem sądu i wpisanych do krajowego rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone mogło zostać uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy, który nie brał udziału w postępowaniu zakończonym wpisem owych postanowień do wspomnianego rejestru, za działanie bezprawne, stanowiące podstawę nałożenia kary pieniężnej z tego tytułu, pod warunkiem, że przedsiębiorcy temu przysługuje skuteczny środek prawny zarówno przeciwko decyzji uznającej tożsamość porównywanych postanowień, obejmujący kwestię, czy – przy uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności właściwych danej sprawie – owe postanowienia są materialnie identyczne, zwłaszcza pod względem wywoływanych przez nie szkodliwych dla konsumentów skutków, jak i przeciwko decyzji ustalającej w danym wypadku kwotę kary pieniężnej.

Z powyższego wynika, że koncepcja rozszerzonych skutków wpisu postanowienia wzorca do rejestru postanowień niedozwolonych nie jest sprzeczna z prawem unijnym. Aby koncepcja tożsamości postanowień wzorców mogła być stosowana w prawie krajowym, nie można ograniczać się wyłącznie do „zwykłego formalnego porównania badanych postanowień z tymi widniejącymi w rejestrze”, lecz potrzebna jest ocena, czy porównywane postanowienia są „materialnie identyczne, zwłaszcza pod względem skutków, jakie wywołują”. Przeprowadzenie takiej oceny, z dochowaniem standardów wynikających z art. 47 KPP, jest zaś możliwe wówczas, gdy można zapoznać się z motywami, jakimi kierował się sąd uznając postanowienie wzorca umowy za niedozwolone w postępowaniu zakończonych wpisem tego postanowienia do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone.

W związku z tym trzeba wskazać, że w orzecznictwie słusznie wskazuje się, iż wyrok TSUE w sprawie C-119/15 (...) nie oznacza, aby prawo unijne nakazywało przyjęcie szerokiego skutku wpisu postanowienia do rejestru. Kwestia ta została pozostawiona prawodawcy krajowemu. Skoro zaś art. 24 ust. 2 u.o.k.k. nie jest samoistnym źródłem bezprawności praktyk wymienionych w jego punktach 1-4, zaś z uchwały z dnia 20.11.2015 r. (III CZP 17/15) wynika, że rozszerzona prawomocność działa tylko na niekorzyść konkretnego przedsiębiorcy, który był stroną postępowania zakończonego wpisem postanowienia do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, to sąd krajowy orzekający w sprawie z odwołania od decyzji Prezesa UOKiK stwierdzającej naruszenie zakazu z art. 24 ust. 1 u.o.k.k. przez praktykę, o której mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy, nie ma obowiązku dokonywania prounijnej wykładni art. 24 u.o.k.k. (celem zapewnienia zgodności tego przepisu z prawem unijnym) w tym kierunku, by zachowanie przedsiębiorcy opisane w art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k. uznać za bezprawne z mocy wyłącznie przepisu (zob. powołany wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7.03.2017 r., III SK 1/15; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 7.03.2017 r., III SK 13/15, niepubl.).

Rozwijając powyższe w kontekście uchwały z dnia 20.11.2015 r. (III CZP 17/15) można wskazać, że analiza treści powołanego wyroku TSUE nie daje podstaw do przyjęcia, że zasada efektywności prawa unijnego nakazuje akceptację wariantu interpretacyjnego odmiennego od tego, który za właściwy uznał Sąd Najwyższy. Wywody TSUE odnoszą się do tego, czy relewantne unijne unormowania „stoją (…) na przeszkodzie temu, by stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem sądu i wpisanych do krajowego rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone mogło zostać uznane w stosunku do innego przedsiębiorcy, który nie brał udziału w postępowaniu zakończonym wpisem owych postanowień do wspomnianego rejestru, za działanie bezprawne, stanowiące podstawę nałożenia kary pieniężnej z tego tytułu”. Nie wynika z nich w żaden sposób, aby wprowadzenie do krajowych systemów prawnych takich rozwiązań było obowiązkiem państw członkowskich. Prawo polskie nie przewiduje rozwiązań analogicznych do tych, które opisano w cytowanym fragmencie uzasadnienia wyroku TSUE, jednak to, że ich ewentualne wprowadzenie do krajowego porządku prawnego nie naruszałoby prawa unijnego, nie ma znaczenia dla rozpatrywanej sprawy.

Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że „nie można utrzymywać, iż system krajowy taki jak ten, w który wpisuje się postępowanie główne, narusza przysługujące przedsiębiorcom prawo do obrony lub zasadę skutecznej ochrony sądowej” (pkt 43), zaś Sąd Najwyższy powołał się na potrzebę zapewnienia prawa do wysłuchania i wskazał, że gwarantowane jest ono na poziomie konstytucyjnym (art. 45 ust. 1), w art. 6 ust. 1 Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz w art. 47 ust. 2 KPP. Nie jest to jednak sprzeczność, gdyż treść przedmiotowych standardów ochrony praw podstawowych na poziomie krajowym i unijnym nie musi być identyczna. Prawo unijne nie stoi na przeszkodzie zapewnieniu w krajowych porządkach prawnych gwarancji prawa do obrony, prawa do wysłuchania i zasady skutecznej ochrony prawnej idących dalej aniżeli analogiczne standardy ochronne przyjęte w prawie UE. Przyjęcie, że kierunek wykładni odrzucony przez Sąd Najwyższy nie pozostaje w sprzeczności z prawem unijnym, nie prowadzi do wniosku, że jest on zgodny z prawem polskim.

Ponadto TSUE nie badał bezpośrednio zgodności prawa polskiego w prawem unijnym, lecz dokonywał wykładni prawa UE. Poza płaszczyzną oddziaływania prawa unijnego na krajowe porządki prawne, ustalenia Trybunału dotyczące treści prawa polskiego mają zatem jedynie pomocniczy charakter i nie są wiążące dla sądów krajowych. Wskazać należy, że TSUE zastrzegł, że jego stanowisko dotyczące prawa polskiego opiera się na przedłożonych mu informacjach, „których zweryfikowanie należy do sądu odsyłającego” (pkt 43). Orzeczenie unijne wytyczyło granice, w których polska judykatura mogłaby bez naruszania prawa unijnego zmienić swoje stanowisko w przedmiotowej kwestii. W ich ramach mieściłoby się przyjęcie kierunku analitycznego zasadniczo odmiennego, od tego który zaaprobował Sąd Najwyższy. Z wywodów TSUE wynika natomiast, że niedopuszczalne byłoby uznanie, że wystarczające do zapewnienia przedsiębiorcom poziomu ochrony wymaganego przez prawo unijne jest przyjęcie, iż zakres sądowego badania tożsamości relewantnych klauzul ograniczać się może „wyłącznie do zwykłego formalnego porównania badanych postanowień z tymi widniejącymi w rejestrze” (pkt 42).

Oczywiście jedną z konstytucyjnych zasad jest ochrona przez władze publiczne konsumentów przed działaniami zagrażającymi ich zdrowiu, prywatności i bezpieczeństwu oraz przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi. Jednak zakres tej ochrony określa ustawa (art. 76 Konstytucji RP). Taka ochrona została przewidziana w omawianych przepisach prawa i co najwyżej w ramach postulatów de lege ferenda można rozpatrywać wykładnię przedstawioną przez pozwanego. Nie można bowiem również zapominać o ochronie interesów przedsiębiorców, w szczególności tak podkreślanej w orzecznictwie Sądu Najwyższego kwestii zachowania w postępowaniu z udziałem Prezesa Urzędu gwarancji dla strony właściwych prawu karnemu (zob. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 14.04.2010 r. III SK 1/10, OSNP 2011, nr 21-22, poz. 288, z dnia 1.06.2010 r. III SK 5/10, Lex nr 622205 i z dnia 21.04.2011 r., III SK 45/10, Lex nr 901645).

W konsekwencji zaskarżony wyrok, co do zasady, był prawidłowy, a zarzuty naruszenia prawa materialnego i procesowego, zawarte w apelacji, były całkowicie niezasadne, jako że tzw. rozszerzona prawomocność wpisu klauzuli abuzywnej do stosownego rejestru nie obejmuje przedsiębiorców, którzy nie byli stroną w postępowaniu dotyczącym uznania klauzuli za niedozwoloną. Oznacza to, że do powoda nie miał zastosowania art. 24 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 24 ust. 1 u.o.k.k., skoro nie był on stroną pozwaną w postępowaniach sądowych, które doprowadziły do wpisania do rejestru klauzul, na które powoływał się pozwany.

Jedynie w zakresie kosztów procesu należało zmienić rozstrzygnięcie Sądu I instancji, albowiem Sąd Apelacyjny uznał za zasadne zastosować art. 102 k.p.c., zgodnie z którym w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Zasada słuszności, która wynika z tego przepisu, jest stosowana wyjątkowo, niemniej opisane powyżej kontrowersje odnośnie do zastosowania art. 24 ust. 2 pkt 1 u.o.k.k., w tym w szczególności sprzeczne ze sobą orzeczenia Sądu Najwyższego, dawały pozwanemu podstawę do uznania zasadności koncepcji prawomocności rozszerzonej, a więc wydania zaskarżonej decyzji. Te wątpliwości zostały rozstrzygnięte dopiero w najnowszym orzecznictwie, powołanym powyżej, stąd nie sposób obciążać pozwanego kosztami procesu w takiej sytuacji.

Mając powyższe na względzie, na podstawie art. 386 § 1 i art. 385 k.p.c., należało orzec jak w sentencji.

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE