UZASADNIENIE

Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. decyzją z dnia 22 marca 2017 r. odmówił B. S. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, ponieważ nie udowodnił on żadnego okresu ubezpieczenia w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem powstania częściowej niezdolności do pracy.

W odwołaniu od tej decyzji B. S. wniósł o jej zmianę poprzez ustalenie, że przysługuje mu prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy. Wskazał, iż organ rentowy dokonał błędnej wykładni art. 57 i art. 58 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W odpowiedzi na odwołanie organ rentowy wniósł o jego oddalenie.

Sąd Okręgowy w Łomży wyrokiem z dnia 27 kwietnia 2017 r. oddalił odwołanie.

Sąd Okręgowy ustalił, że w dniu 2 października 2015 r. B. S. (urodzony w dniu (...)), z zawodu piekarz i kierowca, złożył w organie rentowym wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Lekarz orzecznik ZUS orzeczeniem z dnia 22 lutego 2017 r. uznał wnioskodawcę za trwale częściowo niezdolnego do pracy od dnia 9 marca 2012 r. oraz całkowicie niezdolnego do pracy od dnia 30 stycznia 2017 r. do lutego 2018 r. B. S. nie złożył sprzeciwu od orzeczenia lekarza orzecznika. Wnioskodawca wykazał łącznie 25 lat, 11 miesięcy i 14 dni okresów składkowych, zaś w dziesięcioleciu przypadającym przed dniem powstania niezdolności do pracy nie udowodnił żadnych okresów składkowych i nieskładkowych. Ostatni okres składkowy zakończył się w dniu 12 lutego 2000 r. Od tego czasu wnioskodawca nie podlegał ubezpieczeniom społecznym, co nie było sporne. Do dnia 30 września 1998 r. wnioskodawca prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą, a następnie był zarejestrowany jako bezrobotny.

B. S. składał wcześniej wnioski o przyznanie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Prawomocnymi decyzjami ZUS z dnia 27 marca 2001 r., z dnia 22 listopada 2010 r., z dnia 9 lutego 2012 r. i z dnia 15 lipca 2013 r. odmownie rozpatrzono te wnioski. Decyzje odmowne poddawane były też weryfikacji w postępowaniach sądowych wywołanych odwołaniami. Ostatnim wyrokiem z dnia 17 maja 2012 r. (wydanym w sprawie III U 146/12) Sąd Okręgowy w Łomży oddalił odwołanie B. S. od decyzji z dnia 9 lutego 2012 r. wobec nie stwierdzenia niezdolności do pracy.

Zaskarżoną w niniejszej sprawie decyzją z dnia 22 marca 2017 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział w B. odmówił B. S. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, ponieważ w ostatnim dziesięcioleciu przed dniem powstania częściowej niezdolności do pracy nie udowodnił żadnego okresu ubezpieczenia.

Sąd Okręgowy odwołał się do art. 57 ust. 1 i 2, art. 58 ust. 1, 2, 3 i 4 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, które określają przesłanki przyznania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Stwierdził, że wnioskodawca nie kwestionował orzeczenia lekarza orzecznika ZUS w drodze sprzeciwu, dlatego sąd nie mógł ustalać daty powstania niezdolności odmiennie, niż to przyjął lekarz orzecznik ZUS, ani nie mógł stwierdzić, że niezdolność do pracy powstała przed dniem 9 marca 2012 r. z powodu rozstrzygania o tej kwestii wyrokami Sądu w sprawach VI U 1182/01, III U 832/05, III U 650/10, III U 146/12. Odwołując się do art. 365 § 1, art. 366 k.p.c. oraz podglądów Sądu Najwyższego, Sąd Okręgowy stwierdził, że moc wiążąca orzeczenia może być rozważana tylko wtedy, gdy rozpoznawana sprawa jest inna niż ta, w której wydano poprzednie orzeczenie oraz gdy kwestia rozstrzygnięta innym wyrokiem stanowi zagadnienie wstępne. Walor prawny rozstrzygnięcia (osądzenia) zawartego w treści prawomocnego orzeczenia jest ściśle związany z powagą rzeczy osądzonej (art. 366 k.p.c. ) i występuje w nowej sprawie pomiędzy tymi samymi stronami, choć przedmiot obu spraw jest inny. W nowej sprawie nie może być wówczas zastosowany negatywny (procesowy) skutek powagi rzeczy osądzonej, polegający na niedopuszczalności ponownego rozstrzygnięcia tej samej sprawy. Występuje natomiast skutek pozytywny (materialny) rzeczy osądzonej, przejawiający się w tym, że rozstrzygnięcie zawarte w prawomocnym orzeczeniu (rzecz osądzona) stwarza stan prawny taki, jaki z niego wynika. Sądy rozpoznające między tymi samymi stronami nowy spór muszą przyjmować, że dana kwestia prawna kształtuje się tak, jak przyjęto to w prawomocnym, wcześniejszym wyroku, a więc w ostatecznym rezultacie procesu uwzględniającym stan rzeczy na datę zamknięcia rozprawy. W kolejnym postępowaniu, w którym pojawia się ta sama kwestia, nie może ona być już ponownie badana. Związanie orzeczeniem oznacza zatem zakaz dokonywania ustaleń sprzecznych z uprzednio osądzoną kwestią, a nawet niedopuszczalność prowadzenia w tym zakresie postępowania dowodowego (por. wyrok z dnia 27 marca 2014 r., III UK 115/13 i powołane w nim orzeczenia). Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych ma charakter odwoławczy, gdyż inicjowane jest wniesieniem odwołania od decyzji organu rentowego, pełniącego jedynie rolę pozwu podlegającego regułom zwykłego postępowania procesowego. Przedmiotem postępowania w sprawach o świadczenia z ubezpieczeń społecznych jest co do zasady kontrola decyzji organu rentowego według stanu rzeczy z chwili jej wydania. W sprawach o rentę z tytułu niezdolności do pracy znajduje to wprost potwierdzenie w obowiązujących od dnia 1 stycznia 2005 r. przepisach art. 477⁹ § 2¹ i 3¹ oraz art. 477¹⁴ § 4 k.p.c. W rezultacie w kolejnej sprawie o rentę nie jest możliwe rozstrzygnięcie o tym, o czym rozstrzygnięto już w poprzedniej sprawie, czyli w tym konkretnym przypadku o prawie do renty i istnieniu niezdolności do pracy przed datą ostatniej decyzji poddanej kontroli sądu tj. decyzji z dnia 9 lutego 2012 r. (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 sierpnia 2015 r., I UK 477/14).

Sąd Okręgowy zaznaczył, że powstanie niezdolności do pracy w dniu 9 marca 2012 r. powoduje, że okresy składkowe i nieskładkowe określone art. 58 ust 1 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych należy liczyć wstecz od tej daty lub od daty złożenia wniosku o rentę. Sąd stwierdził, że wnioskodawca nie legitymuje się wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym, gdyż w dziesięcioleciu przed dniem powstania niezdolności do pracy, tj. w dniu 9 marca 2012 r., nie udowodnił żadnych okresów składkowych i nieskładkowych. Wnioskodawca nie wykazał też co najmniej 30 lat okresów składkowych, dlatego nie będzie miał zastosowania w sprawie art. 58 ust. 4 ustawy. Sąd podkreślił, że okresy składkowe i nieskładkowe są to okresy aktywności zawodowej albo jej braku uwzględniane przy ustalaniu prawa do emerytury (dla osób urodzonych przed dniem 1 stycznia 1949 r. oraz niektórych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed dniem 1 stycznia 1969 r.) i renty z tytułu niezdolności do pracy oraz do ustalenia wysokości tych świadczeń. Okresy składkowe to okresy opłacania składek (na ubezpieczenie społeczne – do dnia 31 grudnia 1998 r., na ubezpieczenia emerytalne i rentowe – od dnia 1 stycznia 1999 r.) oraz okresy, za które nie było obowiązku opłacania składki (przypadające przed dniem 15 listopada 1991 r.). Okresami składkowymi są m.in. okresy ubezpieczenia, czyli np. pracy na podstawie umowy o pracę, czynnej służby wojskowej w Wojsku Polskim, pobierania zasiłku macierzyńskiego. Okresy nieskładkowe to okresy, za które nie zostały opłacone składki, które jednak z uwagi na ich specyficzny charakter podlegają uwzględnieniu przy ustalaniu prawa do emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy oraz ich wysokości. Okresami nieskładkowymi są np. okresy pobierania wynagrodzenia chorobowego wypłacanego na podstawie art. 92 kodeksu pracy, zasiłku chorobowego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, nauki w szkole wyższej na jednym kierunku, pod warunkiem ukończenia tej nauki, w wymiarze określonym w programie studiów.

Ustawa jednoznacznie definiuje, które okresy należy uznać za okresy składkowe, a które za nieskładkowe (art. 7). Przepisy z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych co do zasady mają bowiem charakter bezwzględnie obowiązujący (ius cogens), w związku z czym o przyznaniu świadczenia decyduje każdorazowo spełnienie ściśle określonych ustawowych przesłanek, nie zaś zasady współżycia społecznego. Normy prawne bezwzględnie obowiązujące znamionuje to, że ich zastosowanie nie może być wolą stron wyłączone lub ograniczone – w przeciwieństwie do norm względnie obowiązujących (ius dispositivum).

Reasumując, pomimo że wnioskodawca jest obecnie całkowicie niezdolny do pracy, to nie spełnia przesłanki związanej z legitymowaniem się wymaganym okresem składkowym i nieskładkowym, a zatem nie spełnia wszystkich przesłanek niezbędnych do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określonych w art. 57 i art. 58 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a te muszą być spełnione łącznie (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 maja 2004 r., II UK 395/03). Sąd uznał również, że w stosunku do wnioskodawcy nie ma zastosowania art. 58 ust 3 ustawy, ponieważ został on zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat, to jednak przepis ten wymaga, aby niezdolność do pracy powstała w okresie ubezpieczenia lub w ciągu 6 miesięcy od jego ustania. Tymczasem od momentu ustania ubezpieczenia B. S. do dnia powstania niezdolności do pracy minęło ponad 12 lat, a zatem wnioskodawca nie jest objęty dyspozycją tego przepisu, który kierowany jest do osób nie mogących wypełnić warunku posiadania okresu ubezpieczenia z przyczyn obiektywnych, gdyż stają się niezdolne do pracy w krótkim czasie po objęciu ubezpieczeniem. Chodzi o sytuacje, w których objęcie ubezpieczeniem nastąpiło bezpośrednio po tym, gdy zaistniała taka możliwość (w przypadku osoby, która nie pobierała nauki, przed ukończeniem 18 lat, a w przypadku osoby uczącej się – po ukończeniu szkoły) i z powodu powstania niezdolności do pracy ubezpieczenie nie mogło być kontynuowane. Zakłada się tu, że zamiarem ubezpieczonego było kontynuowanie ubezpieczenia, lecz w trakcie jego trwania wystąpiło ryzyko ubezpieczeniowe – powstanie niezdolności do pracy. Sformułowanie „do dnia powstania niezdolności do pracy miał okresy składkowe i nieskładkowe” wskazuje, że okres składkowy lub nieskładkowy zasadniczo musi trwać do dnia powstania niezdolności do pracy. Dopuszcza się jednak przerwy w ubezpieczeniu, które mogą być potrzebne na poszukiwanie pracy lub rozpoczęcie innej działalności. Okres 6 miesięcy od ustania okresu składkowego lub nieskładkowego należy traktować jako przerwę w ubezpieczeniu. Powstanie niezdolności do pracy po upływie dłuższego niż 6 miesięcy czasu nie daje uprawnień wynikających z omawianego przepisu nawet wówczas, gdy nastąpiło przed upływem 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2005 r., II UK 30/05, OSNP 2006, Nr 15-16, poz. 246).

Mając powyższe na uwadze, Sąd Okręgowy orzekł zgodnie z art. 477¹⁴ § 1 k.p.c.

B. S. złożył apelację od wyroku Sądu Okręgowego. Zaznaczył, że organ rentowy błędnie interpretuje art. 57 i art. 58 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu ubezpieczeń Społecznych. Zdaniem wnioskodawcy ustawodawca nie wymaga spełnienia od osoby ubezpieczonej warunków z obu tych przepisów. W tej sytuacji B. S. wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku i przyznanie mu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.

Organ rentowy wniósł o oddalenie apelacji.

Sąd Apelacyjny ustalił i zważył:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie.

Warunki przyznania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określa art. 57 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r., poz. 748 ze zm., zwanej dalej „ustawą emerytalną”). Zgodnie z tym przepisem renta z tytułu niezdolności do pracy przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia łącznie następujące warunki: jest niezdolny do pracy (pkt 1), ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy (pkt 2) oraz niezdolność do pracy powstała w okresach przewidzianych w ustawie albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów (pkt 3), przy czym ten ostatni punkt ww. ustawy nie ma zastosowania do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety i 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej). Szczegółową regulację dotyczącą wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, o którym mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, zawiera art. 58 tej ustawy. Warunek posiadania wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony osiągnął okres składkowy i nieskładkowy wynoszący łącznie co najmniej 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat (art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy emerytalnej). Okres ten powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej). Przepisu ust. 2 nie stosuje się jednak do ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6 ustawy emerytalnej, wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej). Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął okresu składkowego i nieskładkowego, o którym mowa w ust. 1, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe (art. 58 ust. 3 ustawy emerytalnej).

W niniejszej sprawie nie jest kwestionowane to, że B. S. jest trwale częściowo niezdolny do pracy od dnia 9 marca 2012 r. oraz całkowicie niezdolny do pracy od dnia 30 stycznia 2017 r. do lutego 2018 r., jak to wynika z orzeczenia lekarza orzecznika ZUS z dnia 22 lutego 2017 r., od którego wnioskodawca nie złożył sprzeciwu. Nie jest sporne również to, że wnioskodawca wykazał łącznie 25 lat, 11 miesięcy i 14 dni okresów składkowych, ani to, że ostatni okres ubezpieczenia społecznego zakończył się w dniu 12 lutego 2000 r. Zarzuty, które wnioskodawca podnosi w apelacji, dotyczą niewłaściwej jego zdaniem interpretacji przez organ rentowy i Sąd Okręgowy art. 57 i art. 58 ustawy z dnia 7 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, a w rezultacie niewłaściwego zastosowania tych przepisów w niniejszej sprawie. Nie można jednak zgodzić się z wnioskodawcą, że art. 57 i art. 58 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych zawierają odrębne, nie pozostające ze sobą w związku przesłanki, których samodzielne spełnienie daje podstawę do przyznania prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. Przepis art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, który wymaga od ubezpieczonego wykazania okresu składkowego i nieskładkowego, pozostaje w związku z art. 58 ust. 1 tej ustawy, bowiem art. 58 ust. 1 ustawy emerytalnej doprecyzowuje okresy składkowe i nieskładkowe wymagane do nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, o których mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej. Aby wnioskodawca wypełnił przesłankę wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, o której mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej, powinien udowodnić 5-letni okres składkowy i nieskładkowy przypadający w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. W niniejszej sprawie ostatnie dziesięciolecie poprzedzające datę złożenia wniosku o to świadczenie w dniu 2 października 2015 r. obejmuje okres od dnia 2 października 2005 r. do dnia 1 października 2015 r., natomiast ostatnie dziesięciolecie poprzedzające datę powstania niezdolności do pracy ustaloną przez lekarza orzecznika ZUS na dzień 9 marca 2012 r. obejmuje okres od dnia 9 marca 2002 r. do dnia 8 marca 2012 r. W tych przedziałach wnioskodawca nie udowodnił żadnego okresu ubezpieczeniowego (składkowego i nieskładkowego), ponieważ ostatni okres ubezpieczeniowy zakończył się w dniu 12 lutego 2000 r. Z tego względu wnioskodawca nie udowodnił 5-letniego okresu składowego wynikającego z art. 57 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 58 ust. 1 pkt 5 i art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej.

Wnioskodawca nie spełnił również warunków z art. 58 ust. 3 ustawy emerytalnej. Warunki określone w tym przepisie spełnia osoba zgłoszona do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat lub w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej, posiadająca okres składkowy i nieskładkowy krótszy od wymaganego, jeżeli stała się niezdolna do pracy w czasie trwania tego okresu, a także po jego ustaniu, jednak nie później niż w ciągu 6 miesięcy. Niewątpliwie B. S. został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat (tj. przed dniem 23 maja 1971 r.), bo był zatrudniony w okresie od dnia 1 października 1968 r. do dnia 30 czerwca 1970 r. Nie stał się jednak niezdolny do pracy w okresie ubezpieczenia, zaś przerwa pomiędzy ustaniem okresu ubezpieczenia a momentem powstania niezdolności do pracy wyniosła więcej niż 6 miesięcy. Powstanie niezdolności do pracy po upływie okresu dłuższego niż 6 miesięcy nie daje uprawnień wynikających z tego przepisu nawet wówczas, gdy nastąpiło przed upływem 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 września 2005 r., II UK 30/05)

Wnioskodawca nie spełnił również warunku z art. 58 ust. 4 ustawy emerytalnej. Przepis ten umożliwia nabycie prawa do renty z tytułu niezdolności na podstawie art. 57 ust. 1 ustawy emerytalnej, pomimo braku wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego, który wynika z art. 57 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 58 ust. 1 pkt 5 i art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej. Ubezpieczony nie musi zatem wykazywać warunku odpowiedniego okresu składkowego i nieskładkowego, jeżeli udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6 ustawy emerytalnej, wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy. Wnioskodawca wykazał całkowitą niezdolność do pracy, ale nie legitymuje się 30-letnim okresem składkowym, a jedynie okresem składkowym w wymiarze 25 lat, 11 miesięcy i 14 dni.

Niespełnienie warunku dotyczącego okresu składkowego i nieskładkowego powoduje, że bez znaczenia pozostaje ocena spełnienia przez niego przesłanki z art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej. Wprawdzie niezdolność wnioskodawcy do pracy nie powstała w okresach przewidzianych w ustawie albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów (art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej), ale wnioskodawca jest zwolniony od wykazania tej przesłanki, ponieważ udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy (art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej). Inaczej mówiąc, spełnienie przez wnioskodawcę warunku z art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej nie może spowodować przyznania renty, bowiem nie spełnia on przesłanki określonej przepisem art. 58 ust. 3 i ust. 4 ustawy emerytalnej.

Mając powyższe na uwadze, należy uznać, że B. S. nie spełnił wszystkich warunków prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy określonych w art. 57 ust. 1 ustawy o emeryturach i renetach z Fundusz Ubezpieczeń Społecznych. Pomimo orzeczenia niezdolności do pracy, wnioskodawca nie wykazał wymaganego ustawą okresu składkowego i nieskładkowego, o którym mowa w art. 57 ust. 1 pkt 2 tej ustawy w zw. z art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy emerytalnej.

W tym stanie rzeczy oddalono apelację na podstawie art. 385 k.p.c.

SSA Dorota Elżbieta Zarzecka SSA Alicja Sołowińska SSA Barbara Orechwa-Zawadzka

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE