UZASADNIENIE

Powód K. W. w pozwie przeciwko Gminie P. i (...) Związkowi (...) wniósł o stwierdzenie w części dotyczącej działki nr (...) o łącznej powierzchni 1,7 ha położonych w obrębie ewidencji gruntów i budynków P., B., Gmina P., dla których Sąd Rejonowy Szczecin – Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie XI Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. prowadzi księgę wieczystą nr (...) – nieważności umowy o ustanowieniu wieczystego użytkowania gruntu i przeniesienia własności z dnia 19 października 1998r. zawartej pomiędzy pozwaną Gminą P. a pozwaną (...) Związkiem (...) z siedzibą w W.. Nadto, powód wniósł o zasądzenie od pozwanych solidarnie na rzecz powoda kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu powód podał, że na podstawie umowy z 10 stycznia 1977r. sprzedał ww. działki. Sprzedaż nastąpiła w trybie art. 6 ustawy z 12 marca 1958r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości z przeznaczeniem na zorganizowanie ośrodka rekreacyjno-wypoczynkowego przez Urząd Wojewódzki w S.. Na podstawie prawomocnej decyzji Wojewody (...) z 4 lipca 1997r. działki gruntu stały się własnością Gminy P.. Umową z 19 października 1998r. Gmina P. przeniosła prawo użytkowania wieczystego działek gruntu na (...) Związek (...) z siedzibą w W.. 5 lipca 2006r. powód zażądał zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, czemu Starosta (...) odmówił. Powód odwołał się od decyzji Starosty. Ostatecznie Naczelny Sąd Administracyjny wskazał, że nie można wydać decyzji pozytywnej o zwrocie do czasu, kiedy Skarb Państwa lub Gmina ponownie nie znajdą się we władaniu ww. działek. W uzasadnieniu legitymacji prawnej do wytoczenia niniejszego powództwa powód wskazał na stanowisko Starosty (...) ora Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, w opinii której Skarb Państwa nie jest legitymowany czynie. Interes prawny w wytoczeniu powództwa powód uzasadniał potrzebą prawną ustalenia nieważności umowy do skutecznego prowadzenia przez powoda postępowania administracyjnego w sprawie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości.

Pozwany (...) Związek (...) z siedzibą w W. w odpowiedzi na pozew (k.119 i n.) wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu pozwany stwierdził, że w przypadku zaistnienia podstaw do przyjęcia nieważności umowy przenoszącej własność na nowego nabywcę konieczne jest wytoczenia powództwa o ustalenie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, które jest dalej idącym. Z tej przyczyny uzasadnione jest żądanie oddalenia powództwa opartego na normie art. 189 k.p.c. W ocenie pozwanego zgłoszone powództwo oraz wyrok uwzględniający żądanie pozwu nie będzie dawał podstaw do wydania przez organ decyzji o zwrocie wywłaszczonej nieruchomości, w związku z czym powód nie posiada interesu prawnego do wytoczenia niniejszego powództwa.

Pozwana Gmina P. w odpowiedzi na pozew (k. 136 i n.) wniosła o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powoda na jej rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa prawnego według norm przepisanych.

W uzasadnieniu pozwana stwierdziła, że umowa na podstawie której nieruchomość została oddana w użytkowanie wieczyste jest ważna i skuteczna. Nadto, pozwana była zobowiązana do jej zawarcia na podstawia art. 2 ustawy z 23 czerwca 1995r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych. Kolizję pomiędzy zastosowaniem wskazanego przepisu i art. 136 ustawy o gospodarce nieruchomościami rozstrzyga nie budzący jakichkolwiek wątpliwości interpretacyjnych przepis art. 2 ustawy z gospodarce nieruchomościami. Nadto, pozwana powołując się na orzecznictwo Sądu Najwyższego wskazała, że art. 136 ust 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami nie stanowi bezwzględnego zakazu zbycia wywłaszczonej nieruchomości na inny cel niż cel wywłaszczenia.

Wyrokiem z dnia 19 września 2016r. Sąd Okręgowy w Szczecinie stwierdził nieważność umowy z dnia 19 października 1998r. zawartej pomiędzy Gminą P. a (...) Związkiem (...) z siedzibą w W. o ustanowienie prawa wieczystego użytkowania gruntu i przeniesienie własności w zakresie dotyczącym działek nr (...) położonych w obrębie ewidencji gruntów i budynków P., B. Gmina P., objętych księgą wieczystą Kw (...) prowadzoną przez Sąd Rejonowy Szczecin- Prawobrzeże i Zachód w Szczecinie Zamiejscowy Wydział Ksiąg Wieczystych z siedzibą w P. oraz nakazał pobrać solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 85 000 zł tytułem kosztów sądowych, nadto zasądził solidarnie od pozwanych na rzecz powoda kwotę 7200 zł tytułem kosztów procesu.

Powyższe rozstrzygnięcie Sąd Okręgowy oparł na następujących ustaleniach faktycznych i prawnych:

Dnia 10 grudnia 1976r. Wojewoda (...) podjął decyzję nr (...) w sprawie nabycia niezabudowanych działek numer (...) o obszarze 1 ha 71 arów z przeznaczeniem na zorganizowanie przez Zakład (...) dla pracowników Terenowych Organów Administracji Państwowej.

Zgodnie z założeniami przyjętymi do opracowania dokumentacji na zagospodarowanie terenu dla powstającego ośrodka, zawartymi w piśmie z 18 czerwca 1979 (znak (...)) kierowanym do Wojewódzkiego Zarządu Rozbudowy Miast i Osiedli w S., ośrodek miał działać w trzech sektorach: teren przeznaczony pod budowę domków campingowych, teren przewidziany pod zabudowę prywatną indywidualnymi domkami drewnianymi oraz jako pole namiotowe.

Powód K. W. na podstawie umowy z 10 stycznia 1977r. zawartej w formie aktu notarialnego (rep A (...)) sprzedał dwie niezabudowane działki gruntu o nr (...) o łącznej powierzchni 1,7 ha położone w obrębie ewidencji gruntów i budynków P., B., Gmina P. Skarbowi Państwa – Urzędowi Wojewódzkiemu w S. – Zakładowi (...) za cenę 8 645 zł. Sprzedaż nastąpiła w trybie art. 6 ustawy z 12 marca 1958 roku o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości.

Dyrektor Wydziału Budżetowo-Gospodarczego Urzędu Wojewódzkiego w S. 23 marca 1983r. przekazał na rzecz (...) Związku (...) użytkowane tereny położone w B. o łącznej powierzchni 3,66 ha w tym działki nr (...) nabyte od K. W.. W dacie przekazania nieruchomości na jej terenie znajdowały się ogródki działkowe powstałe jeszcze w ramach działalności ośrodka rekreacyjno-wypoczynkowego.

W dniu 4 lipca 1997r. Wojewoda (...) w decyzji (...) na podstawie art. 18 ust. 1 w związku z art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy z 10 maja 1990r. – przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych stwierdził nabycie przez Gminę P. z mocy prawa, nieodpłatnie własności nieruchomości zabudowanych i niezabudowanych, będących w użytkowaniu (...) Związku (...) w S., nie posiadających ksiąg wieczystych w tym niezabudowanej działki gruntu oznaczonej w ewidencji nr 10 o pow. 1,1370 ha położonej w obrębie ewidencyjnym P..

Nabycie przez Gminę P. działki nr (...) zostało stwierdzone na podstawie decyzji Wojewody (...) z nr (...)

Aktualnie Gmina P. jest właścicielem działek gruntów ornych nr (...) (0,6145 ha) i (...) (1,1370 ha) dla których prowadzona jest księga wieczysta (...).

W dniu 19 października 1998r. Gmina P. ustanowiła nieodpłatnie na rzecz wieczystego użytkownika (...) Związku (...) z siedzibą w W. użytkowanie wieczyste na okres 99 lat między innymi działki nr (...) i działki numer (...), dla których Sąd Rejonowy w Szczecinie prowadzi księgę wieczystą nr (...). (...) Związek (...) przyjął ww. prawo.

Oddany w użytkowanie grunt miał być wykorzystywany zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego Gminy, to jest na ogrody działkowe.

Powód w piśmie z 5 lipca 2006r. zwrócił się do Starosty Powiatowego w P. o zwrot działek nr (...) położonych we wsi B. wskazując w uzasadnieniu, że celem wywłaszczenia było zorganizowanie przez Zakład (...) ośrodka rekreacyjno-wypoczynkowego dla pracowników terenowych organów administracji państwowej.

Starosta (...) w decyzji z 8 czerwca 2007 r. na podstawie art. 137 ust 1 i art. 229a ustawy z 21 sierpnia 12997r. o gospodarce nieruchomościami po rozpatrzeniu wniosku K. W. odmówił zwrotu nieruchomości nabytych przez Skarb Państwa od powoda, to jest działek nr (...). W ocenie Starosty (...) cel na jaki została nabyta nieruchomości do K. W. został spełniony, ponieważ ogródki działkowe ogrody działkowe zapewniały „ludziom pracy i im rodzinom” aktywny wypoczynek w czasie wolnym. Cel ten jest nadal kontynuowany i zgodny z planem zagospodarowania przestrzennego Gminy P..

Powód odwołał się od decyzji, zaś Wojewoda (...) w decyzji z 31 lipca 2007r. uchylił zaskarżoną decyzję i umorzył postępowanie w pierwszej instancji. Wojewoda (...) stwierdzając brak możliwości dochodzenia zwrotu nieruchomości zbytej w drodze umowy cywilnoprawnej zawartej na podstawie ustawy z 12 marca 1958r. o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości uznał, że postępowanie w tej sprawie jest bezprzedmiotowe.

Wojewoda (...) 18 maja 2012r. uwzględniając słuszny interes strony, wydał decyzję (...)zmieniającą własną decyzję z 31 lipca 2007r. znak (...), w ten sposób, że uchylił w całości decyzję Starosty (...) z 8 czerwca 2007r. znak (...) i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia przez organ pierwszej instancji. Wojewoda wskazał na konieczność ustalenia: czy ośrodek rekreacyjno-wypoczynkowy w B. faktycznie został zorganizowany i ewentualnie na jakich działkach; sposobu zagospodarowania terenu wywłaszczonych działek oraz celem ustalenia czy cel wywłaszczenia został zrealizowany i czy zachodzą przesłanki wynikające z art. 137 ust. 1 i 2 do uznania zbędności wywłaszczonej nieruchomości na cel wywłaszczenia.

Powód we wniosku z 21 lipca 2012 r. zwrócił się do Starosty (...) o ponowne rozpatrzenie sprawy o zwrot wywłaszczonej nieruchomości wskazując jako podstawę prawną zwrotu nieruchomości art. 136 i 137 ustawy o gospodarce nieruchomościami. Powód wskazał, że w okresie 7 lat do daty wywłaszczenia nie podjęto realizacji celu jego dokonania, a 10 lat od wywłaszczenia, cel ten nie został zrealizowany. Powstanie ogródków działkowych w ocenie powoda było sprzeczne z celem wywłaszczenia.

Starosta (...) w decyzji z dnia 19 listopada 2012 r. na podstawie art. 136 ust 3 i art. 137 ust 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami odmówił zwrotu nieruchomości nabytych przez Skarb Państwa od powoda, to jest działek nr (...).

Powód w piśmie z 6 grudnia 2012r. złożył odwołanie od ww. decyzji Starosty (...).

Wojewoda (...) decyzją z dnia 12 lutego 2013r. podtrzymał swoje wcześniejsze stanowisko i utrzymał w mocy decyzję Starosty (...).

Wskutek odwołania powoda od ww. decyzji Wojewódzki Sąd Administracyjny w S. w wyroku z dnia 13 czerwca 2013 r. uchylił zaskarżoną decyzję Wojewody (...) z dnia 12 lutego 2013 r. oraz decyzję starosty (...) z dnia 19 listopada 2012 r. WSA ustalił, że planowany ośrodek dla którego doszło do wywłaszczenia powoda z działek nr (...) powstał na innych nieruchomościach. Działki nr (...) zostały przekazane do Państwowego Funduszu Ziemi, a następnie w nieodpłatne użytkowanie wieczyste (...) Związkowi (...) z przeznaczeniem na ogrody działkowe. Powyższe w ocenie Sądu Administracyjnego wskazuje na zbędność nieruchomości powoda do realizacji celu wywłaszczenia. Wojewódzki Sąd Administracyjny wskazał również, że do oddania gruntu w użytkowanie wieczyste (...) Związkowi (...) doszło po wejściu w życie ustawy o gospodarce nieruchomościami, a prawo (...) zostało ujawnione 24 listopada 1999r. Fakt, że aktualnie nieruchomość nie znajduje się we władaniu jednostki samorządu terytorialnego, zdaniem Sądu winien skutkować podjęciem działań zmierzających do doprowadzenia do stanu, w którym nieruchomości ponownie znajdą się we władaniu Skarbu Państwa lub gminy. Nadto Wojewódzki Sąd Administracyjny wytknął organom administracyjnym, że nie wywiązali się z tego obowiązku poprzez wystąpienie do właściwego sądu powszechnego o stwierdzenia nieważności umowy o ustanowieniu wieczystego użytkowania gruntu, ewentualnie wezwania strony do podjęcia odpowiednich czynności procesowych.

Od wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego Gmina P. złożyła skargę do Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z 26 września 2014 r. (sygn. akt I OSK 2371/13) podtrzymał stanowisko przedstawione przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w S., wskazując że nie można wydać decyzji pozytywnej o zwrocie nieruchomości do czasu, kiedy Skarb Państwa lub Gmina ponownie nie znajdą się w jej władaniu. Naczelny Sąd Administracyjny wprost wskazał na obowiązek organu administracyjnego podjęcia czynności, określonej przez art. 100 § 1 k.p.a., zmierzających do usunięcia przeszkody powodującej zawieszenie postępowania. Do czasu zakończenia takich działań, postępowanie w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości powinno zostać zawieszone na podstawie art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a. Prawo do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, ma bowiem charakter prawa konstytucyjnego.

Starosta (...) w piśmie z 2 kwietnia 2015r. na podstawie art. 100 § 1 w zw. z art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a., w odpowiedzi na pismo z dnia 9 marca 2015 r. oraz w związku z pismem Burmistrza P. z dnia 24 marca 2015 r., (znak: (...)), w sprawie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości Skarbu Państwa, oznaczonej działkami o numerach: (...) położonych w obrębie ewidencji gruntów i budynków P., gmina P., wezwał K. W. do wystąpienia do właściwego sądu powszechnego o rozstrzygnięcie zagadnienia wstępnego, wskazując, że rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego określonego w art. 97 § 1 pkt 4 k.p.a. pozwoli na podjęcie dalszego postępowania administracyjnego.

W związku z powyższym Starosta (...) wezwał K. W. do wystąpienia w terminie do dnia 15 czerwca 2015 r. do właściwego sądu powszechnego z pozwem o ustalenie ważności umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego, a także poinformowanie Starosty (...) do 30 czerwca 2015 r. o fakcie złożenia wniosku do sądu.

W piśmie z 5 czerwca 2015r. Starosta (...) zwrócił się do Głównego Urzędu Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa o zastępstwo procesowe opisując stan faktyczny dotyczący działek (...) wywłaszczonych od powoda na rzecz Skarbu Państwa zgodnie z wytycznymi Naczelnego Sądu Administracyjnego, zawartymi w wyroku z dnia 26 września 2014 r. w sprawie o sygn. akt: I OSK 2371/13.

Starosta (...) w decyzji z 23 września 2015r. ((...)) na podstawie art 105 § 1 k.p.a. umorzył postępowanie w sprawie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości oznaczonej działkami o numerach (...) opisanych wyżej, podnosząc, że nie przysługuje mu zdolność sądowa do wnioskowania o rozstrzygnięcie zagadnienia wstępnego wynikającego z przepisów prawa materialnego, zaś ocena czy umowa cywilnoprawne zawarta z naruszeniem obowiązku powiadomienia byłego właściciela nieruchomości o zamiarze przeznaczenia nieruchomości na inny cel, niż cel wywłaszczenia, jest umową nieważna, należy do sądu powszechnego.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd Okręgowy uznał zasadność powództwa wytoczonego przez K. W. wytoczonego w oparciu o dyspozycję art. 189 k.p.c.

Wskazał przy tym Sąd Okręgowy, że stan faktyczny nie był sporny pomiędzy stornami, nadto wynikał z przedłożonych w sprawie dokumentów w postaci aktów notarialnych i decyzji administracyjnych, których wiarygodność nie była kwestionowana przez żadną ze stron. Spór pomiędzy stronami sprowadzał się do innej oceny prawnej zaistniałego stanu faktycznego.

W ocenie Sądu argumentacja pozwanego co do braku interesu prawnego powoda w wytoczeniu niniejszego powództwa wobec przysługiwania powodowi dalej idącego roszczenia opartego na dyspozycji art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece i żądania usunięcia niezgodności pomiędzy stanem prawnym ujawnionym w księdze wieczystej a stanem faktycznym nie zasługiwała na uwzględnienie. Wskazał przy tym Sąd I instancji, że w sytuacji jaka ma miejsce w niniejszej sprawie powód nie jest uprawniony do wytoczenia powództwa w oparciu o art. 10 ustawy o księgach wieczystych. Na uzasadnienie powyższego stanowiska przywołał uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 marca 2006r. (III CZP 106/05), zgodnie z którą powództwo o usunięcie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej, a rzeczywistym stanem
prawnym może wytoczyć tylko osoba uprawniona do złożenia wniosku o
dokonanie wpisu w księdze wieczystej (art. 10 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o
księgach wieczystych i hipotece, jedn. tekst: Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361
ze zm. i art. 6262 § 5 k.p.c.). Osobą taką zaś jest, zgodnie z art.626² § 5 k.p.c., właściciel nieruchomości, użytkownik wieczysty, osoba, na rzecz której wpis ma nastąpić, albo wierzyciel, jeżeli przysługuje mu prawo, które może być wpisane w księdze wieczystej. W sprawach dotyczących obciążeń powstałych z mocy ustawy wniosek może złożyć uprawniony organ. Skoro powód nie należy do kręgu osób wskazanych w przywołanym przepisie, tym samym argumentacja pozwanego …. Nie zasługiwała na uwzględnienie.

Tym samym powód ma interes prawny w wytoczeniu niniejszego powództwa. Odnosząc się do oceny umowy z dnia 19 października 1998r. w zakresie ustanowienia i przeniesienia na rzecz (...) Związku (...) w W. prawa wieczystego użytkowania wskazał Sąd Okręgowy, że umowa ta została zawarta na podstawie art. 2 ustawy z dnia 23 czerwca 1995r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych, art. 8 ust.2 ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych z dnia 6 maja 1981r. i na warunkach określonych w ustawie o gospodarce nieruchomościami z dnia 21 sierpnia 1997r.

Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 czerwca 1995r. (...) Związkowi (...) przysługuje roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntów wchodzących w skład pracowniczych ogrodów działkowych, jeżeli w dniu 5 grudnia 1990 r. i w dniu wejścia w życie ustawy był użytkownikiem tych gruntów, a ogrody spełniały warunki, o których mowa w art. 10 lub art. 33 ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych tzn. były ogrodami pracowniczymi założonymi na czas nieokreślony jako obiekty stałe (art. 10 przywołanej ustawy), bądź zostały uznane za stałe jeżeli istniały prze dziesięć lat nie mając określonej lokalizacji (art.33 przywołanej ustawy).

Uwzględniając powyższe Sąd Okręgowy odwołał się do wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r., K 39/00 (OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 1, poz. 4), w którym to wyroku TK stwierdził o niezgodności z Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486 ze zm.). Tym samym Sąd Okręgowy odniósł się do kwestii zakresu czasowego skutków wskazanego wyżej orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. Wskazując, że co prawda w orzeczeniu tym Trybunał nie określił terminu utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, niemniej mając na uwadze normę konstytucyjną wyrażoną w art. 190 ust. 3 Konstytucji, wskazał, że mimo, że orzeczenie to weszło w życie z dniem ogłoszenia, tj. w dniu 6 marca 2002 r., i mimo, że orzeczenia Trybunału, co do zasady, wywierają skutek na przyszłość ( ex nunc), to jednak Sąd Okręgowy wskazał, że podziela stanowisko Sądu Najwyższego wyrażone m.in. w wyrokach z dnia 10 listopada 1999 r., I CKN 204/98 (OSNC 2000, nr 5, poz. 94) oraz z dnia 9 października 2003 r., I CK 150/02 (OSNC 2004, nr 7-8, poz. 132), że skuteczność ex nunc odnosi się tylko do obowiązywania aktu prawnego uznanego przez Trybunał za niekonstytucyjny, a nie do jego stosowania, przepis ustawy niezgodny z Konstytucją nie może być bowiem źródłem praw i obowiązków, a zatem przepis taki, choć obowiązujący, nie powinien być stosowany także do stanów faktycznych sprzed ogłoszenia orzeczenia Trybunału. Wskazał Sąd Okręgowy, że przeważa w orzecznictwie Sądu Najwyższego stanowisko opowiadające się za skutecznością orzeczeń Trybunału z mocą wsteczną ( ex tunc), od chwili wydania zakwestionowanego aktu normatywnego lub od chwili wejścia w życie Konstytucji, zwłaszcza, że zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji, orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach, stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji lub innego rozstrzygnięcia na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania, a regulacja ta odnosi się także do orzeczeń i decyzji wydanych przed ogłoszeniem wyroku Trybunału. Zwrócił nadto uwagę Sąd Okręgowy, że Trybunał Konstytucyjny, omawiając w wyroku z dnia 20 lutego 2002 r. jego skutki, stwierdził, że utrata mocy obowiązującej art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych ma znaczenie nie tylko dla stosunków prawnych zaistniałych po ogłoszeniu tego wyroku, lecz także dla oceny umów przeniesienia wieczystego użytkowania zawartych przed tą datą. Usunięcie z porządku prawnego powyższych przepisów stwarza przesłankę wzruszenia trwających nadal skutków wadliwego, bo dokonanego na podstawie niezgodnych z Konstytucją przepisów, nabycia prawa użytkowania wieczystego. Artykuł 190 ust. 4 Konstytucji uzasadnia wzruszenie nie tylko wyroków sądowych stanowiących podstawę nabycia użytkowania wieczystego w oparciu o niezgodne z Konstytucją przepisy art. 2 ust. 1 i 3 omawianej ustawy, lecz uzasadnia także podważenie czynności prawnych (umów) zawartych w oparciu o te przepisy. Skoro zgodnie z art. 190 ust. 4 Konstytucji, stwierdzenie przez Trybunał niezgodności z Konstytucją przepisu ustawy pozwala na unicestwienie skutków prawomocnych orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych wydanych na podstawie niekonstytucyjnych przepisów jeszcze przed ogłoszeniem wyroku Trybunału, to tym bardziej uzasadnione jest pozbawienie skutków zawartych w takich samych warunkach umów, które nie korzystają z takiej trwałości jak wyroki sądowe i decyzje administracyjne. Nie jest przy tym uzasadnione odwoływanie się do zasady praw nabytych jako uniemożliwiającej pozbawienie nabywcy prawa użytkowania wieczystego nabytego jeszcze przed ogłoszeniem cytowanego wyroku Trybunału, skoro przepisy art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych nie mogły korzystać z domniemania zgodności z Konstytucją już od chwili wydania przez Trybunał pierwszego wyroku w 1996 r. stwierdzającego tę niezgodność, która nie ustała w wyniku uchwały Sejmu o odrzuceniu orzeczenia Trybunału. Świadomość niezgodności z konstytucją przepisów stanowiących podstawę nabycia prawa nie pozwala na skuteczne powoływanie się przez nabywcę na zasadę ochrony praw nabytych.

Powyższe w ocenie Sądu Okręgowego wskazuje, że stwierdzona przez Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 20 lutego 2002 r. niezgodność z Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych stwarza możliwość wzruszenia, w drodze powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c., umowy o przeniesieniu użytkowania wieczystego, zawartej na podstawie przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją także przed ogłoszeniem powyższego wyroku. Stanowisko takie wyraził również Sad Najwyższy w wyroku z dnia 30 września 2004r., IV CK 20/04 i Sąd I instancji w całości podzielił powyższy pogląd.

W konsekwencji przyczyną wadliwości umowy z dnia 19 października 1998r. w zakresie działek wskazanych w pozwie był brak podstawy prawnej jej zawarcia, wynikający ze stwierdzenia niezgodności z Konstytucją przepisów, na podstawie których została zawarta, nakładających na Gminę P. obowiązek nieodpłatnego przeniesienia na rzecz (...) Związku (...) określonych nieruchomości. Skoro zgodnie z art. 234 k.c. w związku z art. 156 k.c., przeniesienie wieczystego użytkowania jest czynnością prawną kauzalną, to ważność takiej umowy zależy od istnienia zobowiązania (podstawy prawnej) do jej zawarcia. W niniejszej sprawie podstawą prawną zawarcia kwestionowanej umowy, ujawnioną w akcie notarialnym, był ustawowy obowiązek strony powodowej zawarcia takiej umowy, wynikający z art. 2 ust. 1 i 3 omawianej ustawy. Stwierdzenie przez Trybunał niezgodności tego przepisu z Konstytucją i wyeliminowanie go z obiegu prawnego, wywołujące skutek wsteczny, od daty wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej, sprawiło, że nie istniała podstawa zawarcia przedmiotowej umowy, a umowa przeniesienia użytkowania wieczystego oparta na nieistniejącej podstawie prawnej jest nieważna (art. 156 k.c.).

Powyższe zdecydowało o uwzględnieniu powództwa, o czym Sąd Okręgowy orzekł w punkcie 1 zaskarżonego wyroku.

Z uwagi na to, iż powód był w całości zwolniony od kosztów na podstawie art. 113 ust.1 ustawy z dnia 28 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2005 r., nr 167, poz.1398 ze zm.) w związku z art. 98 §1 kpc nakazano pobrać solidarnie od pozwanych koszty sądowe, na które złożyła się opłata sądowa od pozwu ustalona zgodnie z art.13 ust.1 ustawy z 28 lipca 2005 r. Na postawie art. 98 §1 i 3 kpc zasądzono od pozwanych solidarnie na rzecz powoda – jako strony, która wygrała sprawę – koszty procesu, które stanowiło wynagrodzenie pełnomocnika reprezentującego powoda ustalone w oparciu o §6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.

Z takim rozstrzygnięciem nie zgodzili się pozwani.

Pozwany (...) Związek (...) z siedzibą w W. zaskarżając wyrok w całości zarzucił:

1) naruszenie przepisów prawa procesowego polegające na przyjęciu, że powód K. W. posiada legitymację czynną w procesie o stwierdzenie nieważności umowy z dnia 19 października 1998r. zawartej pomiędzy Gminą P. a (...) Związkiem (...) z siedzibą w W. o ustanowienie prawa wieczystego użytkowania gruntu i przeniesienia własności w zakresie dotyczącym działek nr (...) (szczegółowo opisanych w zaskarżonym wyroku) w oparciu o wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia z dnia 20 lutego 2002 r., K 39/00 (OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 1, poz. 4), w którym stwierdzono o niezgodności z Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486 ze zm.), podczas gdy legitymacja czynna w procesie o stwierdzenie nieważności umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego w oparciu o art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z Wyrokiem Trybunału przysługuje wyłącznie Gminie, a nie osobie trzeciej.

2) naruszenie przepisów postępowania poprzez nierozpoznanie istoty sprawy tj. zaniechanie przez sąd I Instancji zbadania merytorycznych zarzutów w przedmiocie stwierdzenia nieważności umowy użytkowania wieczystego zgodnie z żądaniem pozwu tj. w oparciu o art. 58 kodeksu cywilnego w związku z art. 136 ustawy o gospodarce nieruchomościami tj. w oparciu o stan faktyczny, w którym doszło do rozporządzenia wywłaszczoną nieruchomością z naruszeniem obowiązującego zakazu użycia nieruchomości na cel inny niż w decyzji o wywłaszczeniu i ograniczenie się do stwierdzenia nieważności umowy w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia z dnia 20 lutego 2002 r., K 39/00.

3) naruszenie przepisów prawa materialnego:

a) tj. art. 190 ust. 4 Konstytucji poprzez zastosowanie ww. przepisu i stwierdzenie nieważności umowy z dnia 19 października 1998r. zawartej pomiędzy Gminą P. a (...) Związkiem (...) z siedzibą w W. o ustanowienie prawa wieczystego użytkowania gruntu i przeniesienia własności w zakresie dotyczącym działek nr (...) zawartej na podstawie przepisów uznanych za niezgodnie z Konstytucją, zawartej przed ogłoszeniem Wyroku Trybunału Konstytucyjnego, w sytuacji, w której z powództwem o ustalenie występuje podmiot nie będący stroną przedmiotowej umowy. Prawidłowa wykładnia powyższego przepisu daje podstawę do stwierdzenia nieważności ww. umowy w oparciu o art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego w sytuacji, w której z przedmiotowym powództwem wystąpiłaby Gmina, natomiast w sytuacji, w której strona powodowa żąda stwierdzenia nieważności umowy w związku ze zbędnością nieruchomości na cele określone w decyzji o wywłaszczeniu zasadne jest zastosowanie stanowiska wynikającego z Uchwały Sądu Najwyższego 7 sędziów z dnia 15 września 2015 r. w sprawie o sygn. III CZP 107/14.

b) art. 189 kodeksu postępowania cywilnego poprzez stwierdzenie, iż strona powodowa posiada interes prawny w ustaleniu nieważności umowy z dnia 19 października 1998 r. w zakresie działki nr (...), albowiem stwierdzenie nieważności tej umowy umożliwi powodowi prowadzenie postępowania administracyjnego o zwrot przedmiotowych działek, ponieważ fakt utraty władania tymi działkami przez Gminę P. stanowi negatywną przesłankę orzeczenia o zwrocie, podczas gdy stwierdzenie nieważności przedmiotowej umowy nie umożliwi powodowi prowadzenia postępowania administracyjnego o zwrot działek z uwagi na fakt, iż nawet w przypadku stwierdzenia nieważności przedmiotowej umowy pozwanemu ad. 2 przysługiwać będzie tytuł prawny do przedmiotowej nieruchomości w postaci prawa użytkowania w oparciu o decyzję administracyjną Naczelnika Miasta i Gminy P. znak k. Sr. (...) z dnia 03 października 2003 r.

c) art. 104 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych poprzez jego niezastosowanie i obciążenie strony pozwanej ad. 2 (...) Związku (...), będącej Stowarzyszeniem (...) w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 13 grudnia 2013 r. o rodzinnych ogrodach działkowych kosztami sądowymi w tym opłatą od pozwu, podczas gdy zastosowanie ww. przepisu z uwagi na ustawowe zwolnienie pozwanego ad. 2 winno skutkować nieobciążaniem (...) Związku (...) kosztami sądowymi.

d) art. 102 kodeks postępowania cywilnego w związku z art. 98 kodeksu postępowania cywilnego poprzez ich niezastosowanie i obciążenie pozwanego ad. 2 (...) Związku (...) kosztami zastępstwa procesowego, podczas gdy w niniejszej sprawie zaistniały szczególnie okoliczności uzasadniające nieobciążanie strony pozwanej kosztami zastępstwa procesowego.

Podnosząc powyższe zarzuty pozwany (...) Związek (...) z siedzibą w W. wniósł o:

1) zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa w całości;

2) zasądzenie na rzecz pozwanego ad. 2 kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych;

ewentualnie o

3) o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania;

4) zasądzenie na rzecz pozwanego ad. 2 kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych;

ponadto wniósł o:

5) przeprowadzenie dowodu z dokumentu tj. wniosku pozwanego z dnia 27 grudnia 1995 r. o ustanowienie użytkowania wieczystego;

6) na podstawie art. 390 kodeksu postępowania cywilnego wniósł także o przedstawienie przez Sąd Apelacyjny w Szczecinie Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości:

„Czy osoba trzecia - nie będąca jednostką samorządu terytorialnego - posiada legitymację czynną do wystąpienia z pozwem o stwierdzenie nieważności umowy użytkowania wieczystego w oparciu o art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z Wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia z dnia 20 lutego 2002 r., K 39/00 (OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 1, poz. 4), w którym Trybunał stwierdził o niezgodności z Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486 ze zm.)".

W uzasadnieniu apelacji pozwany ad. 2 podkreślił, że Sąd Okręgowy w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku pominął fakt, że z pozwem o stwierdzenie nieważności wystąpiła nie Gmina lecz osoba trzecia, która domaga się stwierdzenia nieważności przedmiotowej umowy w związku z wszczętym postępowaniem administracyjnym o zwrot wywłaszczonej nieruchomości w związku z naruszeniem przez organ prawa byłego właściciela do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości ze względu na cel, na który została wywłaszczona, a więc w oparciu o odmienny stan faktyczny i prawny niż ten określony w Wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 r. Sygn. akt K 39/00 oraz Wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2004 r. sygn. akt. IV CK 20/04. Podkreślił nadto, że w uzasadnieniu Wyroku Trybunału jednoznacznie wskazano, iż podstawą stwierdzenia niezgodności z Konstytucją przepisów ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych była ochrona mienia komunalnego, a nie praw osób trzecich. Skoro podstawę Wyroku Trybunału Konstytucyjnego stanowiła konstytucyjna ochrona prawa własności jednostek samorządu terytorialnego , to tylko tym jednostkom, wedle orzeczenia Trybunału przysługiwało ewentualnie skuteczne powództwo o stwierdzenie nieważności umowy użytkowania wieczystego zawartej na podstawie przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją. Uzasadnienie Wyroku Trybunału jednoznacznie wskazuje, iż legitymacja czynna w procesie o ustalenie nieważności umowy użytkowania wieczystego zawartej pomiędzy Gminą a (...) przysługuje wyłącznie jednostkom samorządu terytorialnego w celu ochrony własności samorządowej. W żadnym przypadku nie daje legitymacji czynnej do wystąpienia z takim powództwem osobom trzecim.

Podobnie apelujący wskazał, ze przytoczony przez Sąd Okręgowy wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2004 r. w sprawie o sygn. IV CK 20/04 dotyczy sytuacji, w której z pozwem występuje nie podmiot trzeci lecz Gmina celem konstytucyjnej ochrony własności komunalnej. W niniejszej sprawie powództwo opierało się na zupełnie odmiennym stanie faktycznym i prawnym niż ww. orzeczenie Sądu Najwyższego.

Zarzucając nierozpoznanie istoty sprawy podkreślił (...) w W., że powództwo oparte zostało o stan faktyczny, wedle którego nie został zrealizowany cel, na który dokonano wywłaszczenia jego nieruchomości, a powód nie został o tym powiadomiony we właściwym trybie; nie umożliwiono mu również złożenia wniosku o zwrot nieruchomości. Wskazane uchybienia w ocenie powoda prowadzą do nieważności wywłaszczenia jako czynności prawnej. Zatem powód żądał stwierdzenia nieważności umowy i w tym dopatrywał przysługujący mu interes prawny w oparciu o art. 58 kodeksu cywilnego w związku z art. 136 ustawy o gospodarce nieruchomościami. Tymczasem Sąd Okręgowy orzekł w oparciu o art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku z Wyrokiem Trybunału pomijając istotny fakt, iż z powództwem takim w oparciu o tak skonstruowany stan faktyczny i prawny wystąpić może Gmina i to wyłącznie ona posiada legitymacje czynną w tym zakresie. W stanie faktycznym niniejszej sprawy - w ocenie apelującego - uwzględnione winno zostać stanowisko Sądu Najwyższego zaprezentowane w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2015 r. w sprawie o sygn. III CZP 107/14, wedle którego umowa użytkowania wieczystego zawarta z naruszeniem prawa byłego właściciela do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości zbędnej na cel, na który została wywłaszczona nie jest nieważna.

Powyższe uzasadnia w ocenie apelującego wystąpienie z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego.

Dodatkowo apelujący podkreślił, że stwierdzenie nieważności przedmiotowej umowy nie umożliwi powodowi prowadzenia postępowania administracyjnego o zwrot działek po pierwsze z uwagi na fakt, iż nawet w przypadku stwierdzenia nieważności przedmiotowej umowy pozwanemu ad. 2 przysługiwać będzie tytuł prawny do przedmiotowej nieruchomości w postaci prawa użytkowania w oparciu o decyzję administracyjną Naczelnika Miasta i Gminy P. znak k. Sr. (...) z dnia 03 października 2003 r. , a po drugie gdyby takiej decyzji nie było, (...) nabył tytuł prawny do nieruchomości w oparciu o art. 75 oraz 76 ustawy z dnia 13 grudnia 2013 r. o rodzinnych ogrodach działkowych.

Odnosząc się do punktu 2 zaskarżonego wyroku wskazał, że sąd naruszył art. 104 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych poprzez jego niezastosowanie, podczas gdy zastosowanie ww. przepisu z uwagi na ustawowe zwolnienie winno skutkować nieobciążaniem (...) Związku (...) kosztami sądowymi — opłatą od pozwu, a koszty te winien ponieść Skarb Państwa.

Wskazał nadto, że okoliczności niniejszej sprawy wskazują, że zachodzą przesłanki do zastosowania art. 102 kodeks postępowania cywilnego w związku z art. 98 kodeksu postępowania cywilnego uzasadniające nieobciążanie strony pozwanej ad. 2 kosztami zastępstwa procesowego, podkreślając, że (...) Związek (...) zawarł umowę w dobrej wierze celem realizacji ustawowych i statutowych obowiązków, zatem zaistniały szczególnie okoliczności uzasadniające nieobciążanie strony pozwanej kosztami zastępstwa procesowego. Podkreślił również, że intencją (...) było zawarcie umowy użytkowania wieczystego w oparciu o art. 8 ust. 2 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych o czym świadczy złożony w dniu 27 grudnia 1995 r. wniosek. Daje to podstawę do zastosowania art. 102 kodeksu postępowania cywilnego i nieobciążanie (...) Związku (...) kosztami zastępstwa procesowego w przedmiotowej sprawie.

Pozwana Gmina P. zaskarżając wyrok w całości zarzuciła :

1. naruszenie przepisu art. 156 k.c. w związku z art. 234 k.c. w związku z art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji poprzez uznanie, iż stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 lutego 2002 roku, sygn. akt. K 39/00 niezgodności z Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 roku o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych skutkowało utratą causa przez umowę z dnia 19 października 1998 roku zawartą pomiędzy Gminą P. a (...) Związkiem (...) z siedzibą w W. o ustanowienie prawa wieczystego użytkowania gruntu i przeniesienie własności, a w konsekwencji przyjęcie prawidłowości teorii o retroaktywnym wpływie wyroków Trybunału Konstytucyjnego na powstałe na skutek stosowania niekonstytucyjnych przepisów stosunków prawnych, podczas gdy przepis art. 190 ust. 3 Konstytucji w sposób jasny i nie budzący jakichkolwiek wątpliwości określa termin wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, a tym samym termin w jakim niekonstytucyjna norma prawna zostaje wyeliminowana z systemu obowiązującego prawa,

2. naruszenie przepisu art. 190 ust. 4 Konstytucji poprzez uznanie, że poza wskazanymi w ww. przepisie istnieją inne jeszcze tryby i możliwości ingerencji w istniejące stosunki prawne powstałe na skutek stosowania normy prawnej, która następnie została uznana za niekonstytucyjną, podczas gdy przepis ten w sposób całościowy i zupełny określa zakres przedmiotowy i tryb postępowań, w ramach których można domagać się zmiany stanu prawnego powstałego na skutek istnienia niekonstytucyjnej normy prawnej.

W związku z powyższym apelujący wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez:

1. oddalenie powództwa w całości,

2. zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego ad. 1 kosztów postępowania za I i II instancję, w tym kosztów zastępstwa według norm przepisanych.

W uzasadnieniu apelacji pozwana Gmina P., że kwestia retrospektywnego czy prospektywnego skutku wydanego przez Trybunał Konstytucyjny rozstrzygnięcia o niezgodności aktu prawnego z Konstytucją ma zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia zaistniałego pomiędzy stronami sporu. Podkreślił jednak, że utrata mocy obowiązującej aktu normatywnego następuje z chwilą wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego i orzeczenie ma w tym zakresie charakter konstytutywny. Konstytucja nie pozostawia zaś wątpliwości, że utrata mocy obowiązującej przepisu nie mogła nastąpić wcześniej, tj. przed wejściem wyroku w życie, w przeciwnym wypadku nie miałoby też żadnego sensu upoważnienie zawarte w samej normie art. 190 ust. 3 do określenia innego terminu utraty mocy obowiązującej. Dodatkowo podkreślił apelujący, że Konstytucja nie formułuje wprost ogólnego nakazu rozciągnięcia efektów orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego na wcześniejsze zdarzenia prawne, a tymczasem odstępstwo od zasady wyrażającej podstawowy dla demokratycznego państwa prawa zakaz wstecznego działania prawa, wymagałoby wyraźnego uregulowania.

Nadto ustawodawca konstytucyjny expressis verbis zakłada możliwość a nawet i w pewnych sytuacjach - nakaz obowiązywania normy niezgodnej z Konstytucją (w wypadku odroczenia wejścia wyroku Trybunału Konstytucyjnego w życie), ergo uznanie, że z chwilą utraty mocy obowiązującej norma „wypada" z systemu z mocą wsteczną byłoby przejawem nieracjonalności legislatora.

Wreszcie wskazał również, że Konstytucja sama zakreśla granice retroaktywności orzeczeń w art. 190 ust. 4 przewidując możliwość zmiany orzeczenia, decyzji lub innego rozstrzygnięcia (w wyniku wznowienia postępowania lub innego odpowiedniego trybu przewidywanego ustawą). Tymczasem ustawy, do których odsyła Konstytucja bardzo restryktywnie zakreślają pole dopuszczalnego wznowienia postępowania, wprowadzając krótki termin (od wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego) na zainicjowanie postępowania w tym przedmiocie. Poszerzanie retroaktywności poza granice określone w samej Konstytucji byłoby naruszeniem istotnej dyrektywy wykładni, zgodnie z którą exceptiones non sunt extendendae. Nadto w ocenie pozwanej na poziomie wykładni funkcjonalnej (a mówiąc wprost ogólnej racjonalności systemowej) byłoby bardzo trudno uzasadnić retroaktywny skutek rozstrzygnięć, skoro mógłby on powodować paraliż instytucji państwa prawa.

W ocenie pozwanej Gminy nie da się logicznie wywieść, że utrata mocy obowiązującej przepisu uznanego za niezgodny z Konstytucją stanowi ostateczne i definitywne jego wyeliminowanie z porządku prawnego, Do takiego wniosku nie prowadzi analiza dogmatyczna, skoro nawet ustawa o Trybunale Konstytucyjnym w art. 40 ust. 1 pkt, 3 zakłada utrzymywanie się skutków prawnych przepisu, który utracił moc obowiązującą. Nie da się więc postawić znaku równości pomiędzy przepisem, który utracił moc obowiązującą a przepisem, który utracił wszelką relewantność prawną, co byłoby zgodne z tezą o retroaktywności rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją. Wreszcie nie bez znaczenia jest, że przepisy samej Konstytucji mówią o utracie mocy obowiązującej, a nie o unieważnieniu aktu normatywnego.

Podkreślił nadto apelujący, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002 roku, sygn. akt K 39/00 wydany został w celu ochrony majątku jednostek samorządu terytorialnego, które „zmuszone" były do zawierania umów o oddaniu gruntu w użytkowanie wieczyste nie uzyskując z tego tytułu ekwiwalentu. Gdyby przyjąć tezę o retroaktywności orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niezgodność z Konstytucją aktu normatywnego, to jedynym podmiotem uprawnionym w takim przypadku do wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności umowy winien być podmiot, którego interes prawny ucierpiał na skutek obowiązywania niekonstytucyjnej normy. W tym kontekście zauważyć należy, iż choć powód pozbawiony zostałby możliwości domagania się zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, to przysługiwałoby mu roszczenie odszkodowawcze.

Dodatkowo pozwana Gmina wskazała, że kwestionowaną umową z dnia 19 października 1998 roku Gmina P. ustanowiła na rzecz (...) Związku (...) wieczyste użytkowanie gruntów (stanowiących całość gospodarczą ogrodów w B.) zarówno na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 roku o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych, jak i na podstawie art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 6 maja 1981 roku o pracowniczych ogrodach działkowych w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania zaskarżonej umowy. Cytowany art. 8 ust. 2 zezwalał gminom na nieodpłatne oddanie (...) Związkowi (...) w użytkowanie wieczyste gruntów gminnych nawet niebędących w posiadaniu (...) Związku (...), a jedynie przeznaczonych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego pod ogrody działkowe. Dokonany przez Gminę wybór podstawy prawnej ustanowienia wieczystego użytkowania wynikał jedynie z faktu posiadania lub nieposiadania przez (...) Związek (...) tytułu prawnego do nieruchomości. Kwestionowaną umową Gmina P. wyraziła jednoznaczną wolę ustanowienia użytkowania wieczystego na rzecz (...) Związku (...) zarówno gruntów spełniających kryteria przewidziane w art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 6 maja 1981 roku o pracowniczych ogrodach działkowych, jak i gruntów spełniających zaostrzone kryteria przewidziane w art. 2 ust. 1 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 roku o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych. W przypadku utrzymania w mocy zaskarżanego wyroku dojdzie do absurdalnej sytuacji, w której utrzymane w mocy zostanie użytkowanie wieczyste gruntów (działka nr (...)), tylko dlatego, że (...) Związek (...) nie posiadał do nich tytułu prawnego w dniu 5 grudnia 1990 roku, natomiast stwierdzona zostanie nieważność umowy ustanowienia wieczystego użytkowania części gruntów przeznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego pod ogrody działkowe (działek nr (...)) tylko dlatego, że (...) Związek (...) posiadał prawo ich użytkowania w dniu 5 grudnia 1990 roku,

Powód w odpowiedzi na apelację zarówno pozwanego ad. 2 – (...) Związku (...) w W. wniósł o: oddalenie apelacji pozwanego ad. 2 w całości oraz zasądzenie od pozwanego ad. 2 na rzecz powoda kosztów procesu, w tym kosztów procesowego przed Sądem II instancji wg norm przepisanych.

W odpowiedzi na apelację pozwanej ad. 1 – Gminy P. wniósł również o jej oddalenie i zasądzenie od pozwanej ad. 1 na rzecz powoda kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego przed Sądem II instancji wg norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja wytoczona zarówno przez pozwanego (...) Związek (...) w W. okazała się bezzasadna w zasadniczej części, zaś apelacja pozwanej Gminy P. okazała się bezzasadna w całości.

Wstępnie należy wskazać, że Sąd I instancji w sposób prawidłowy przeprowadził postępowanie dowodowe i na podstawie zgromadzonego materiału procesowego poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne. Ustalenia te Sąd odwoławczy czyni częścią własnego uzasadnienia, bez potrzeby szczegółowego ich prezentowania.

Trafna jest również dokonana przez Sąd I instancji ocena powództwa oparta o ustalenie nieważności umowy na podstawie art. 189 k.p.c. w związku z art. 234 k.c. w zw. z art. 156 k.c. w związku z tym, że wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002r. (K 39/00) art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz. U. nr 99, poz. 486) , stanowiący podstawę (causa) umowy z dnia 19.X. 1998r. , został uznany za niezgodny z Konstytucją. Tym samym czynność prawna oparta na niekonstytucyjnej podstawie ustawowej jest nieważna.

Podkreślenia wymaga, że apelujący nie negują ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd I instancji. Powyższe ustalenia faktyczne jak wyżej wskazano Sąd Apelacyjny w całości podziela i przyjmuje za własne. Mając jednak na uwadze wnioski dowodowe złożone w apelacji wytoczonej przez pozwany (...) Związek (...) w W. oraz wnioski dowodowe powoda zawarte w jego pismach z dnia 29 lipca 2017r. oraz w piśmie z dnia 9 września 2017r. i z 16 września 2017r. Sąd Apelacyjny zdecydował o uzupełnieniu zgromadzonych dowodów o dokumenty zawarte odpowiednio w aktach na kartach 267-268; 351-380; 394-437 oraz 443-462. Przeprowadzenie powyższych dowodów w żaden sposób nie przedłużyło postępowania apelacyjnego, a pozwoliło na dokładniejsze prześledzenie kwestii dotyczących użytkowania działek numer (...) , w tym podnoszonej przez (...) w W. okoliczności, że we wniosku z dnia 27 grudnia 1995. (...) Wojewódzki Zarząd w S. , kierowanym do Gminy P. (...) Związek (...) wskazał, że użytkuje między innymi działki numer (...), które zostały przekazane decyzją Naczelnika Miasta i Gminy w P. z dnia 3 października 1983r. (Znak (...)) do użytkowania na rzecz Zarządu Wojewódzkiego (...) w S..

Z kolei dowody przedłożone przez powoda w postępowaniu apelacyjnym w istocie stanowiły decyzje/dokumenty/wnioski wydawane/wnoszone/otrzymywane w toku postępowania administracyjnego (k. 351-380), kserokopię akt kontroli NIK w zakresie legalności powstania i sposobu finasowania Pracowniczego Ogrodu Działkowego w B. (k. 394-437) jak również dokumenty z protokołów posiedzeń Komitetu Zakładowego (...) przy Urzędzie Wojewódzkim w S. (k. 443-452) czy też oświadczenie B. K. z dnia 3 września 2012r. (k. 453), jak i dokumenty pozyskane przez pełnomocnika powoda z (...) Urzędu Wojewódzkiego w S. (k. 455-462) oraz kserokopia informacji z kroniki Urzędu Wojewódzkiego w S. (k. 454). Powyższe dokumenty nie miały większego wpływu na ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego i praktycznie nie zmieniły prawidłowych ustaleń faktycznych Sądu I instancji.

Odnosząc się do zarzutów podniesionych w apelacjach w tym w pierwszej kolejności do zarzutu braku legitymacji procesowej czynnej powoda w procesie o stwierdzenie nieważności umowy z dnia 19 października 1998r. zawartej pomiędzy Gminą P. a (...) Związkiem (...) w W. w oparciu o wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002r. - K 39/00, w którym stwierdzono o niezgodności z Konstytucją przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych, z którym to zarzutem koresponduje zarzut pozwanego (...) Związku (...) w W. nierozpoznania istoty sprawy poprzez zaniechanie zbadania przez Sąd I instancji merytorycznych zarzutów w przedmiocie stwierdzenia nieważności umowy użytkowania wieczystego zgodnie z żądaniem pozwu tj. w oparciu o art. 58 k.c. w związku z art. 136 ustawy o gospodarce nieruchomościami, a ograniczenie się jedynie do stwierdzenia nieważności umowy w związku z art. 190 ust. 4 Konstytucji w związku ze wskazanym wyżej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, wskazać należy, że Sąd Apelacyjny nie znajduje podstaw do podzielenia powyższego poglądu z przyczyn omówionych poniżej.

W istocie bowiem podstawą prawną powództwa o stwierdzenie nieważności przedmiotowej umowy jest art. 189 k.p.c., które to powództwo co do zasady może wytoczyć każdy kto ma interes prawny w żądaniu ustalenia - w niniejszej sprawie ustalenia nieważności umowy o ustanowieniu wieczystego użytkowania gruntu i przeniesienia własności z dnia 19 października 1998r. zawartej pomiędzy pozwanymi ad. 1 i ad. 2. Abstrahując od tego, że Sąd nie jest związany wskazaną przez stronę powodową podstawą prawną swego żądania, to Sąd Apelacyjny zauważa, że powód w pozwie jako podstawę prawną powództwa wskazał art. 189 k.p.c. w związku z art. 58 § 1 k.c., a w piśmie procesowym z dnia 4 kwietnia 2016r. (k. 141) odwołał się również w sposób wyraźny do wyroku Trybunału Konstytucyjnego - K 39/00 podnosząc, że przepisy, w oparciu o które przedmiotowa umowa została zawarta są niezgodne z Konstytucją, a w konsekwencji uzasadniony jest wniosek, że niezgodność z Konstytucją art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych stwarza podstawy prawne do wystąpienia z żądaniem - opartym na artykule 189 k.p.c. - ustalenia nieważności umowy przeniesienia użytkowania wieczystego – jako zawartej w oparciu o niekonstytucyjny przepis. Zatem pod ocenę sądu powód poddał zarówno kwestię skutków prawnych orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego wydanego w sprawie K 39/00 jak również kwestię stwierdzenia nieważności umowy w oparciu o art. 189 k.p.c. w zw. z art. 58 k.c. i w zw. z art. 136 ustawy o gospodarce nieruchomościami. Apelujący zarówno (...) Związek (...) w W. jak i Gmina P. nie dostrzegają, że podstawą prawną rozstrzygnięcia jest art. 189 k.p.c., przy czym Sąd I instancji badając podstawę prawną umowy poddanej pod osąd słusznie swoje rozważania zaczął od oceny wpływu wyroku Trybunału Konstytucyjnego wydanego w sprawie K 39/00 na umowę z dnia 19.X.1998r. zawartą w oparciu o przepisy, uznane tym wyrokiem za niekonstytucyjne.

Sąd nie mógł również naruszyć art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej , bowiem nie opierał swojego rozstrzygnięcia na tym przepisie , a jedynie rozważając kwestię wpływu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego na umowy zawarte przed wydaniem ww. wyroku TK, wyjaśniał poglądy przedstawiane w orzeczeniach Sądu Najwyższego, w tym co do przeważania poglądu opowiadającego się za skutecznością orzeczeń z mocą wsteczną, od chwili wydania zakwestionowanego aktu normatywnego lub od chwili wejścia Konstytucji w życie. W tym właśnie kontekście Sąd Okręgowy przywołał art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji, z którego wyprowadzany jest wniosek o odnoszeniu skuteczności orzeczeń TK również do stanów sprzed wydania orzeczenia TK. Co do zasady art. 190 ust. 4 Konstytucji reguluje jedynie kwestie wpływu orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego o niezgodności z Konstytucją (…) aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane prawomocne orzeczenie sądowe, ostateczna decyzja administracyjna lub rozstrzygnięcie w innych sprawach wskazując wprost, że orzeczenie takie stanowi podstawę do wznowienia postępowania, uchylenia decyzji (…) na zasadach i w trybie określonych w przepisach właściwych dla danego postępowania. O ile w przypadku wydania orzeczenia sądowego w oparciu o przepis uznany następnie za niekonstytucyjny oczywistym jest, że ze skargą może wystąpić strona postępowania, wznowienia którego domaga się, to jednak powyższe nie oznacza, że wzruszenie umowy opartej na przepisach uznanych następnie za niekonstytucyjne byłoby dopuszczalne jedynie wtedy gdy wcześniej sąd procedował w oparciu o przepisy uznane następnie za niekonstytucyjne. Wykładnia logiczna i systemowa prowadzi do wniosku, że przepis art. 190 ust. 4 Konstytucji odnosi się do sytuacji ściśle w nim uregulowanych i przeniesionych następnie do kodeksu postępowania cywilnego (art. 401¹ k.p.c.). Słusznie przy tym Sąd I instancji wskazuje, że skoro stwierdzenie przez Trybunał niezgodności z Konstytucją przepisu ustawy pozwala na unicestwienie skutków prawomocnych orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych wydanych na podstawie niekonstytucyjnych przepisów jeszcze przed ogłoszeniem wyroku Trybunału, to tym bardziej uzasadnione jest pozbawienie skutków umów zawartych w analogicznych uwarunkowaniach prawnych. Stosując wykładnię a maiori ad minus dochodzimy do przekonania, że jeśli w danym stanie faktycznym dopuszczalne jest wzruszenie prawomocnych orzeczeń sądowych, to tym bardziej dopuszczalne jest zainicjowanie procesu w celu ustalenia nieważności umowy zawartej o niekonstytucyjny przepis, co do której wcześniej nie zapadło rozstrzygnięcie sądowe.

Pojawia się w takiej sytuacji pytanie czy osoba trzecia, nie będąca stroną umowy, stwierdzenia nieważności której dochodzi w procesie, ma legitymację procesową czynną ? Sąd Apelacyjny nie ma wątpliwości, że tak. Kryterium zasadniczym jest w takim przypadku wykazanie interesu prawnego. Zgodnie bowiem z art. 189 k.p.c. powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego (każdego), gdy ma w tym interes prawny. Przepis ten nie wyłącza spod swojej dyspozycji umów , w których osoba występująca z takim żądaniem nie była stroną tej umowy, a jedyne kryterium sprowadza się do wykazania istnienia interesu prawnego w wytoczeniu danego powództwa. Powód ten interes prawny wykazał, co słusznie ustalił Sąd I instancji, powyższe rozważania Sąd Apelacyjny w całości podziela.

Badając bowiem kwestię interesu prawnego powoda w wytoczeniu niniejszego powództwa nie można pomijać okoliczności faktycznych wykazanych przez powoda w toku niniejszego postępowania. W szczególności analiza ustalonego przez Sąd Okręgowy stanu faktycznego (których to ustaleń apelujący nie negują), w tym dokumentów z akt postępowania administracyjnego zainicjowanego wnioskiem powoda o zwrot wywłaszczonej nieruchomości stanowiącej działki o numerach (...) położonych w B., sprzedanych przez powoda na rzecz Skarbu Państwa w dniu 10 stycznia 1977 r. na podstawie art. 6 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczenia nieruchomości nie pozostawia żadnych wątpliwości, że zarówno WSA w Szczecinie w wyroku z dnia 13 czerwca 2013 r. (sygn. akt II SA/Sz/13 - k. 76-93) jak i Naczelny Sąd Administracyjny rozpoznający skargę kasacyjną Gminy P. (sygn. akt I OSK 2371/13 – k. 94-108v) przesądził, że nieruchomość wywłaszczona od powoda nie została użyta na cel wynikający z decyzji o wywłaszczeniu , a nadto, że powód wbrew dyspozycji art. 136 ust. 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami nie został zawiadomiony o zamiarze wykorzystania nieruchomości na inny cel. Ustawa przewiduje w takiej sytuacji prawo zwrotu wywłaszczonej nieruchomości powodowi jako byłemu właścicielowi. Dokonanie zaś obrotu taką nieruchomością, bez zgody wywłaszczonego jest działaniem niezgodnym z prawem, naruszającym interesy wywłaszczonego. Co więcej takie działania organu Państwa narusza podstawowe zasady demokratycznego państwa prawnego, a zwłaszcza zasadę zaufania do Państwa i jego organów. Skoro zaś wywłaszczone działki stały się zbędne na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu to jest to jedyne kryterium warunkujące zwrot wywłaszczonej nieruchomości. Co więcej NSA wprost wskazał, że nie stanowi negatywnej przesłanki do orzeczenia zwrotu wywłaszczonej nieruchomości brak prawa własności po stronie Skarbu Państwa bądź jednostki samorządu terytorialnego, jeżeli zbycie nieruchomości nastąpiło po 1 stycznia 1998r. (umowa - ustalenia nieważności której dochodzi powód - została zawarta po tej dacie, bowiem w dniu 19.X.1998r.). Co więcej NSA wprost wskazał, że to na organie administracji publicznej spoczywa obowiązek doprowadzenia do stanu, w którym nieruchomość ponownie znajdzie się we władaniu Skarbu Państwa lub jednostki samorządu administracyjnego. Kierując się powyższymi wytycznymi Starosta (...) rozpatrujący wniosek o zwrot wywłaszczonej nieruchomości wobec wyraźnego wskazania przez Burmistrza P. w piśmie z dnia 24marca 2015r. ((...) ) o braku uzasadnienia dla wystąpienia przez Gminę P. do sądu powszechnego o rozwiązanie umowy z dnia 19.X.1998r. w części dotyczącej działek (...) wezwał powoda K. W. pismem z dnia 2 kwietnia 2015r. ((...)- k. 102 akt) do wystąpienia do właściwego sądu powszechnego z pozwem o ustalenie ważności umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego, wskazując jednocześnie w treści pisma, że podjęcie powyższej czynności procesowej ma na celu usunięcie przeszkody powodującej zawieszenie postępowania administracyjnego w przedmiocie wydania decyzji administracyjnej co do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. Nie bez znaczenia jest też okoliczność, że Starosta (...) wystąpił do Głównego Urzędu Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa pismem z dnia 5 czerwca 2015r. z wnioskiem o zastępstwo procesowe w sprawie przed Sądem Okręgowym w Szczecinie w przedmiocie ustalenia nieważności umowy z dnia 19.X.1998r. zawartej pomiędzy Gminą P., a (...) w W.. W ocenie Prokuratorii wobec komunalizacji mienia państwowego, zgodnie z dyspozycją art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990r. przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. Nr 32 poz. 191), Gmina P. stała się następcą prawnym Skarbu Państwa wstępując tym samym w ogół praw i obowiązków związanych z mieniem podlegającym komunalizacji, a przysługujących dotychczas Skarbowi Państwa. W takiej sytuacji obowiązek ujęty w przepisie art. 136 ust. 1 ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami zakazujący użycia nieruchomości na inny cel niż cel wywłaszczenia obciąża właściciela nieruchomości, którym od dnia 17 maja 1990r. jest Gmina P.. Co więcej Prokuratoria Generalna w powyższym piśmie wprost wskazała, że w takiej sytuacji interes prawny do wytoczenia niniejszego powództwa ma jedynie K. W., albo Gmina P..

Wyżej przytoczone okoliczności , nie mogą - w ocenie Sądu Apelacyjnego - prowadzić do innego wniosku jak tylko do ustalenia, że powód ma legitymację procesową czynną w zainicjowaniu postępowania opartego na dyspozycji art. 189 k.p.c.

W szczególności w toku niniejszego postępowania powód wykazał, że organy administracji państwowej z wydaniem decyzji w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości oczekują na zakończenie sprawy o ustalenie nieważności umowy z dnia 19.X. 1998r. Zatem niewątpliwie powód ma interes prawny w wystąpieniu z niniejszym powództwem. Odmienne podejście stałoby w sprzeczności z zasadami demokratycznego państwa prawnego. Już choćby przedstawiony powyżej tok postępowania administracyjnego wskazuje, że powód ma interes prawny w wytoczeniu niniejszego powództwa. Nie może bowiem być tak, że w postępowaniu administracyjnym organ – Starosta (...) wzywa powoda do zainicjowania procesu przed sądem powszechnym w celu rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, od którego uzależnione jest zakończenie postępowania administracyjnego, a Sąd powszechny w takiej sytuacji uznaje, że powód tej legitymacji nie posiada.

W istocie legitymacja procesowa powoda wynika z konieczności umożliwienia powodowi dalszego prowadzenia postępowania administracyjnego w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. Zwłaszcza, że Gmina P., mimo wezwania przez Starostę (...) do zainicjowania procesu, nie widzi podstaw do wystąpienia z pozwem w przedmiocie ustalenia nieważności przedmiotowej umowy.

W powyższej sytuacji niewątpliwie powód ma legitymację procesową czynną, zaś wyżej przytoczone okoliczności wskazują , że wykazał również posiadanie interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c.

Odnosząc się dalej do zarzutu braku legitymacji procesowej czynnej powoda do wytoczenia powództwa z powołaniem się przez apelującego (...) Związek (...) w W. , jak również przez pozwaną Gminę P. na okoliczność, że w sytuacji uznania niekonstytucyjności przepisu art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych stanowiącego podstawę zawarcia umowy z dnia 19. X. 1998r. legitymacja ta przysługuje jedynie Gminie P. Sąd Apelacyjny nie podziela powyższego poglądu. W szczególności jak wyżej już podkreślono Gmina P. mimo wezwania przez organ administracji publicznej – Starostę (...) do wystąpienia z pozwem nie uczyniła tego, wskazując, że w jej ocenie brak podstaw prawnych do takiego wystąpienia. Nie może zatem być tak, że Gmina P. poprzez swoje zaniechanie uniemożliwi powodowi dochodzenie zwrotu wywłaszczonych nieruchomości, zwłaszcza w sytuacji gdy organy administracji publicznej, WSA i NSA - w wyrokach cytowanych wyżej - przesądziły co do zasady możliwość dochodzenia przez powoda zwrotu wywłaszczonych nieruchomości wobec zbędności przedmiotu wywłaszczenia na cel określony w decyzji wywłaszczeniowej i brakiem zawiadomienia powoda o przeznaczeniu nieruchomości na inny cel niż wynikający z decyzji wywłaszczeniowej. Okolicznością, od której aktualnie jest uzależnione zakończenie postępowania administracyjnego, uzależnione jest od ustalenia ważności bądź nieważności umowy z dnia 19.X.1998r.

Zatem ma rację Sąd Okręgowy kiedy wskazuje, że wobec wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002r. . K 39/00 (OTK – A Zb. Urz. 2002, nr 1, poz. 4) koniecznym jest odniesienie się jaki skutek wywiera powyższy wyrok TK na umowę zawartą pomiędzy Gminą P. i (...) Związkiem (...) w W. w 1998r. w oparciu o art. 2 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. uznany następnie za niekonstytucyjny. Apelujący (...) Związek (...) w W. nie neguje w wywiedzionej apelacji rozważań Sądu Okręgowego dotyczących zakresu czasowego skutków orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego z dnia 20 lutego 2002r. (K 39/00), które Sąd Apelacyjny w całości podziela. Co do zasady apelujący podnosi, że istotne znaczenie ma okoliczność, że z pozwem o uznanie umowy za nieważną wystąpił powód jako osoba trzecia, podczas gdy legitymację procesową czynną w takiej sytuacji ma wyłącznie Gmina. Podnosi przy tym apelujący, że Sąd nie uwzględnił, że zarówno w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 20.II.2002r. jak i wyroku Sądu Najwyższego z dnia 30 września 2004r. (IV CK 20/04) przywołanym przez Sąd I instancji stan faktyczny był odmienny od stanu faktycznego w niniejszej sprawie. Powyższe twierdzenie apelującego nie zasługuje na uwzględnienie, podobnie jak argument , że w niniejszym stanie faktycznym sąd winien oprzeć się na uchwale 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 15 września 2015r. III CZP 107/14. Odnośnie powyższej uchwały Sądu Najwyższego pomija apelujący okoliczność, że rozważania Sądu Najwyższego dotyczyły możliwości stwierdzenia nieważności umowy sprzedaży nieruchomości/umowy ustanawiającej użytkowanie wieczyste zawartej przed dniem 1 stycznia 1998r. (tymczasem umowa zawarta pomiędzy Gminą P. a (...) w W. została zawarta po tej dacie, bowiem w dniu 19.X.1998r.) wobec zmiany stanu prawnego ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczeniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991. Nr 30, poz. 127 ze zm.) w związku z art. 229 ustawy z 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomościami (Dz. U. z 2014r., poz. 518 ze zm.) wobec brzmienia art. 229 i 233 przepisów międzyczasowych ustawy o gospodarce nieruchomościami. Co więcej apelujący nie dostrzega, że w uzasadnieniu powyższej uchwały Sąd Najwyższy wskazał wprost , że jeżeli umowa sprzedaży lub ustanowienia użytkowania wieczystego były nieważne z innych przyczyn niż zawarcie ich z naruszeniem art. 69 ust. 1 i art. 47 ust. 4 u.g.n., to art. 229 u.g.n. nie stoi na przeszkodzie wzruszeniu tych czynności przed sądem powszechnym. Art. 229 stanowi normę szczególną, mającą na celu zagwarantowanie pewności obrotu przez uniemożliwienie wystąpienia z roszczeniem o zwrot nieruchomości, ale dotyczy tylko umów zawartych przed dniem wejścia w życie powyższej ustawy, a nadto jeśli prawo do nieruchomości zostało ujawnione w księdze wieczystej również przed dniem wejścia w życie komentowanej ustawy. Z taką sytuacją nie mamy do czynienia w niniejszej sprawie bowiem (jak już wyżej podkreślono) umowa została zawarta w dniu 19.X.1998r., zaś prawo to zostało ujawnione w księdze wieczystej w dniu 24 listopada 1999r. (okoliczność niesporna).

Również z wyroku Trybunału Konstytucyjnego K 39/00 nie sposób wyprowadzić wniosku, że w przypadku uznania art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99 poz. 486) za niezgodny z art. 165 ust. 1 i art. 167 ust. 1,2 i 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej legitymacja procesowa do wzruszenia umowy zawartej przed datą orzeczenia TK w oparciu o niekonstytucyjne przepisy przysługuje jedynie jednostce samorządu terytorialnego jako stronie umowy zawartej w oparciu o niekonstytucyjny przepis.

Trybunał Konstytucyjny w wydanym wyroku podtrzymał wcześniej już wyrażone stanowisko w sprawie K 18/95, w którym przyjął, że : „jeżeli zaskarżone przepisy utracą moc w wyniku orzeczenia Trybunału, to będzie to wywierać skutki praktyczne nie tylko na przyszłość - w sensie usunięcia podstaw prawnych dla nowych rozporządzeń majątkowych na zasadach określonych w zakwestionowanych przepisach, lecz może także mieć istotne znaczenie przy ocenie zaistniałych skutków tych orzeczeń.” Wskazując dalej wprost, że: „usunięcie z porządku prawnego zaskarżonych przepisów stwarza przesłankę wzruszenia trwających nadal skutków wadliwego – dokonanego na podstawie przepisów ustawowych niezgodnych z Konstytucją – nabycia prawa użytkowania wieczystego” . Wreszcie Trybunał Konstytucyjny zwrócił nadto uwagę na okoliczność, że do momentu wydania wyroku w sprawie K 39/00 obowiązywanie przepisów uznanych tym wyrokiem za niekonstytucyjne miało o tyle specyficzny charakter, że ich obowiązywanie zostało wymuszone uchwałą Sejmu o odrzuceniu orzeczenia w sprawie K 27/95 stwierdzającego niekonstytucyjność przepisów będących podstawą zawartej pomiędzy pozwanymi umowy. W następstwie uchwały Sejmu odrzucającej orzeczenie w sprawie K 27/95 , przepisy art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych nie zyskały przymiotu konstytucyjności, co oznacza, że kwestionowane przepisy nie mogą w tym zakresie korzystać z domniemania zgodności z Konstytucją. Tym samym ochrona praw nabytych przez (...) nie ma konstytucyjnego umocowania, skoro opiera się na obowiązywaniu niekonstytucyjnych przepisów.

Zarówno pozwana Gmina P. jak i pozwany (...) Związek (...) w W. zawierając umowę w dniu 19.X.1998r. musiały mieć świadomość, że Trybunał Konstytucyjny orzekł o niekonstytucyjności art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych skoro wyrok w sprawie K 27/95 został wydany w dniu 20 listopada 1996r.

Odnosząc się do zarzutu pozwanego (...) co do nierozpoznania istoty sprawy sformułowanego w punkcie 2 apelacji zarzut ten również nie zasługuje na uwzględnienie. Z uzasadnienia powyższego zarzutu wynika, że apelujący zarzuca, że sąd I instancji nie odniósł się do rozważań odnośnie nieważności umowy w oparciu o art. 58 k.c. w związku z art. 136 ustawy o gospodarce nieruchomościami. Mimo, że Sąd I instancji w istocie nie odniósł się do wyżej przywołanych przepisów to jednak brak podstaw do przyjęcia, że nie rozpoznał istoty sprawy.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że do nierozpoznania istoty sprawy dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, gdy sąd zaniechał zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie (por. postanowienia Sądu Najwyższego z 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC 1999, nr 1, poz. 22; z 15 lipca 1998 r. II CKN 838/97, LEX nr 50750; z 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, LEX nr 519260; wyroki Sądu Najwyższego z 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP 2003 nr 3, poz. 36; z 21 października 2005 r., III CK 161/05, LEX nr 178635; z 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP 2009, nr 1-2, poz. 2). Co do zasady zatem przez pojęcie „nierozpoznania istoty sprawy” należy rozumieć nierozstrzygnięcie żądań stron, czyli niezałatwienie przedmiotu sporu. Z taką sytuacją nie mamy do czynienia w niniejszej sprawie. Nadto skoro Sąd stwierdził nieważność umowy wobec braku podstawy prawnej jej zawarcia wynikający ze stwierdzenia niezgodności z Konstytucją przepisów , na podstawie których kwestionowana umowa została zawarta, zaś art. 234 k.c. w związku z art. 156 k.c. nie pozostawia żadnych wątpliwości, że umowa przeniesienia użytkowania wieczystego jest czynnością prawną kauzalną, tym samym ważność umowy zależy od istnienia podstawy prawnej jej zawarcia. Prawne znaczenie causa wyraża się w jej wpływie na ważność zawartej umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego na rzecz (...) Związku (...), tym samym ważność umowy z dnia 19.X.1998r. zależy od istnienia i prawidłowości causa. Kauzalność umowy ustanowienia użytkowania wieczystego jest w systemie kodeksu cywilnego zasadą iuris stricti. Artykuł 156 k.c. który znajduje zastosowanie – zgodnie z art. 234 k.c. – do umów ustanowienia użytkowania wieczystego, w sposób jednoznaczny przesądza, że ważność umowy zależy od istnienia zobowiązania do jej zawarcia. Innymi słowy stwierdzenie niekonstytucyjności art. 2 ust. 1 i 3 ustawy zmieniającej ustawę o pracowniczych ogródkach działkowych powoduje odpadnięcie causa umowy z 19.X.1998r., w konsekwencji umowa ta jako pozbawiona causa jest nieważna.

Dodatkowo podkreślić należy, że Sąd ma obowiązek badać z urzędu wynikające z materiału procesowego przesłanki nieważności czynności prawnej. Skoro nieważność jest uwzględniana przez sąd z urzędu, a dodatkowo powód wskazywał na kwestie związane ze stwierdzeniem niekonstytucyjności przepisu będącego podstawą prawną zawarcia umowy z dnia 19.X. 1998r., nadto w ocenie Sądu Apelacyjnego każda zainteresowana osoba może wystąpić z pozwem o ustalenie nieważności danej czynności prawnej, to nie można Sądowi zarzucać, że orzekł o nieważności umowy na innej podstawie prawnej, choć – co wyżej już podkreślono – powód powoływał się również na niekonstytucyjność przepisów będących podstawą kwestionowanej umowy.

Wskazać należy, że sankcja nieważności czynności prawnej następuje
z mocy prawa. Powyższe oznacza, że niecelowym jest odnoszenie się do kwestii związanych z ewentualną nieważnością w oparciu o art. 58 k.c. W tym zakresie Sąd Apelacyjny ponownie wskazuje, że zbliżony stan faktyczny został poddany pod osąd Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 30 września 2004r. wydanym w sprawie IV CK 20/04 wskazał, że „stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 lutego
2002 r., K 39/00 (OTK-A Zb.Urz. 2002, nr 1, poz. 4) niezgodności z Konstytucją
przepisów art. 2 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 23 czerwca 1995 r. o zmianie ustawy o
pracowniczych ogrodach działkowych (Dz.U. Nr 99, poz. 486 ze zm.) stwarza
podstawy do ustalenia, w drodze powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c.,
nieważności umowy przeniesienia użytkowania wieczystego, zawartej na
podstawie przepisów uznanych za niezgodne z Konstytucją, także przed
ogłoszeniem tego wyroku.” W uzasadnieniu zaś podkreślił dodatkowo , że „ przyczyną wadliwości umowy jest brak podstawy prawnej jej zawarcia, wynikający ze stwierdzenia niezgodności z Konstytucją przepisów, na podstawie których została zawarta, nakładających na stronę powodową obowiązek nieodpłatnego przeniesienia na stronę pozwaną określonych
nieruchomości.”

Zatem skoro – co wyżej podkreślono – zgodnie z art. 234 k.c. w związku z art. 156 k.c., przeniesienie wieczystego użytkowania jest czynnością prawną kauzalną, powyższe oznacza, że ważność takiej umowy zależy od istnienia zobowiązania (podstawy prawnej) do jej zawarcia. W rozpoznawanej sprawie podstawą prawną zawarcia kwestionowanej umowy,
ujawnioną w akcie notarialnym, był ustawowy obowiązek Gminy do
zawarcia takiej umowy, wynikający z art. 2 ust. 1 i 3 omawianej ustawy.
Stwierdzenie przez Trybunał niezgodności tego przepisu z Konstytucją i
wyeliminowanie go z obiegu prawnego, wywołuje skutek wsteczny, od daty
wejścia w życie ustawy nowelizacyjnej. Powyższe sprawiło, że nie istniała podstawa zawarcia przedmiotowej umowy, a umowa przeniesienia użytkowania wieczystego oparta na
nieistniejącej podstawie prawnej jest nieważna (art. 156 k.c.).

W ocenie Sądu Apelacyjnego nie ma przy tym znaczenia czy z powództwem występuje strona umowy , czy też osoba trzecia. Jak bowiem już wyżej podkreślono istotne jest jedynie wykazanie interesu prawnego w wytoczeniu powództwa opartego na dyspozycji art. 189 k.p.c., a powód ów interes prawny wykazał o czym świadczą okoliczności wyżej omówione.

Tym samym również okoliczność, że Gmina P. utraciła władanie działkami na rzecz (...) nie może stanowić o braku po stronie powoda interesu prawnego w wytoczeniu niniejszego powództwa. Samo postępowanie o zwrot wywłaszczonych nieruchomości jest postępowaniem administracyjnym i to w tym postępowaniu organy administracji publicznej uzależniły zakończenie postępowania w przedmiocie zwrotu wywłaszczonej nieruchomości od rozstrzygnięcia niniejszej sprawy. W istocie wobec ustalenia nieważności umowy z dnia 19.X.1998r. powód może domagać się zwrotu nieruchomości przekazanej ww. umową. Zarówno WSA w Szczecinie jak i NSA w uzasadnieniu przywołanych powyżej wyroków wyraźnie wskazały, że Gmina P. zobowiązana jest podjąć stosowne kroki do odzyskania władztwa nad działkami (...) wywłaszczonymi od powoda. Okoliczności zaś czy w istocie wyrok w niniejszej sprawie umożliwi powodowi domaganie się zwrotu przedmiotowych działek będzie nadal przedmiotem rozważań organów administracji publicznej. Nadto również to organy administracji publicznej będą władne do oceny jaki wpływ na ewentualne wydanie powodowi działek (...) ma decyzja administracyjna Naczelnika Miasta i Gminy P. znak k. Sr. (...) w przedmiocie prawa użytkowania między innymi spornych działek. Sąd Apelacyjny zauważa jednak, że przedmiotem rozważań nie jest kwestia prawa (...) do użytkowania działek , a kwestia ważności umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntu i przeniesienia własności spornych działek. W powyższym zakresie podnieść należy, że kwestia posiadania prawa użytkowania określonych gruntów w dniu 5 grudnia 1990r. w istocie stanowiła o możliwości domagania się przez (...) ustanowienia użytkowania wieczystego i przeniesienia własności w oparciu właśnie o art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych. Powyższe potwierdza również pozwana Gmina P. w swojej apelacji. Podnoszona nadto przez pozwaną Gminę P. kwestia dotycząca , że w przypadku nieuwzględnienia apelacji dojdzie do absurdalnej sytuacji, w której utrzymane w mocy zostanie użytkowanie wieczyste tych gruntów, co do których w dacie 5 grudnia 1990r. (...) nie posiadał tytułu prawnego, a stwierdzona zostanie nieważność umowy ustanowienia wieczystego użytkowania części gruntów, co do których (...) posiadał prawo ich użytkowania w dacie 5 grudnia 1990r. nie ma żadnego znaczenia w realiach niniejszej sprawy. Sąd ocenia bowiem konkretną umowę z punktu widzenia przesłanek decydujących o jej nieważności.

Odnosząc się dalej do zarzutu pozwanej Gminy P. - naruszenia art. 156 k.c. w zw. z art. 234 k.c. w związku z art. 190 ust. 3 i 4 Konstytucji poza okolicznościami już wyżej przywołanymi, dodatkowo Sąd Apelacyjny wskazuje, że nie sposób podzielić poglądu, że wyrok Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającego niekonstytucyjność danego przepisu ma skutek ex nunc. Argumenty przedstawione na uzasadnienie powyższego zarzutu w istocie stanowią punkt widzenia apelującego na powyższą kwestię, nie odnoszą się do rozważań Sądu w tym zakresie dokonanych w oparciu o uzasadnienie wyroku Trybunału Konstytucyjnego K 39/00 , w tym rozważań co do omówienia przez Trybunał w treści uzasadnienia skutków wydanego wyroku. Nadto Trybunał przywołał wcześniejsze swoje orzeczenie wydane w sprawie K 18/95 utrzymując konsekwentnie, że orzeczenie stwierdzające niekonstytucyjność przepisu wywiera skutki praktyczne nie tylko na przyszłość – w sensie usunięcia podstaw prawnych dla nowych rozporządzeń majątkowych , lecz może także mieć istotne znaczenie przy ocenie (…) zaistniałych skutków tych czynności. Co więcej ponownie przywołać należy, że Trybunał w sposób nie pozostawiający żadnych wątpliwości wskazał jednoznacznie, że usunięcie z porządku prawnego zaskarżonych przepisów stwarza przesłankę wzruszenia trwających nadal skutków wadliwego – bo dokonanego na podstawie przepisów ustawowych niezgodnych z Konstytucją – nabycia prawa użytkowania wieczystego, wskazując nadto, że wzruszenie może nastąpić w oparciu o art. 189 k.p.c. , który to przepis – co ponownie podkreśla Sąd Apelacyjny – upoważnia każdego kto ma interes prawny do żądania ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Podkreślenia nadto wymaga, że w dacie wydawania powyższego orzeczenia obowiązywała już przepis art. 401¹ k.p.c. (dodany przez art. 83 ustawy z dnia 1 sierpnia 1997r. o Trybunale Konstytucyjnym - Dz. U. 1997.102.643 – z dniem 17 października 1997r. Powyższe ma o tyle znaczenie, że Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wprost wskazał na art. 189 k.p.c. (a nie 401¹ k.p.c.) jako podstawę prawną wzruszenia trwających nadal skutków zawartych umów. Zatem nie zasługuje na uznanie twierdzenie, że w realiach niniejszej sprawy jedynie Gmina jako jednostka samorządu terytorialnego ma interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności umowy z dnia 19.X. 1998r. Pozwana Gmina odmawiając mimo wezwania przez Starostę (...) zainicjowania sporu w przedmiocie ustalenia ważności bądź nieważności umowy z dnia 19.X.1998r. i formułując w toku postępowania zarzuty co do braku przez powoda interesu prawnego nie powinna korzystać z ochrony, skoro poprzez brak zainicjowania sporu i to pomimo wezwania starosty (...) tego nie uczyniła, z sobie tylko wiadomych powodów. W istocie bowiem właśnie wobec bezczynności pozwanej Gminy ostatecznie Starosta (...) wezwał powoda do wystąpienia na drogę sądową.

Nie zasługuje również na uwzględnienie zarzut pozwanej Gminy, że przedmiotową umową pozwana Gmina ustanowiła na rzecz (...) wieczyste użytkowanie gruntów zarówno na podstawie art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych , jak i na podstawie art. 8 ust. 2 ustawy z dnia 6 maja 1981 r. o pracowniczych ogrodach działkowych w brzmieniu obowiązującym w dacie zawierania umowy, który zezwalał Gminom na nieodpłatne oddanie (...) w użytkowanie wieczyste gruntów gminnych nawet niebędących w posiadaniu (...) Związku (...), a jedynie przeznaczonych w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego pod ogrody działkowe.

Jak podkreślono już wyżej przepisy dotyczące kauzalności umowy ustanowienia użytkowania wieczystego jako przepisy bezwzględnie obowiązujące nie pozwalają na ich modyfikację wolą stron. W przypadku działek (...) niewątpliwie ustanowienie użytkowania wieczystego nastąpiło w oparciu o art. 2 ust. 1 i 3 ustawy o zmianie ustawy o pracowniczych ogrodach działkowych uznanych następnie za niekonstytucyjne i te kwestie były przedmiotem osądu.

Uwzględniając powyższe Sąd Apelacyjny nie dostrzegło potrzeby wystąpienia z pytaniem prawnym do Sądu Najwyższego, o co wnosił pozwany (...) Związek (...) w W..

Apelacja pozwanego (...) Związku (...) okazała się zasadna jedynie w zakresie dotyczącym rozstrzygnięcia w zakresie kosztów. Słusznie apelujący podnosi, że Sad nie zastosował art. 104 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych. Zgodnie z tym przepisem pozwana (...) jako Stowarzyszenie Ogrodowe w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 13 grudnia 2013r. o rodzinnych ogrodach działkowych korzysta z ustawowego zwolnienia. Powyższe zdecydowało o zmianie wyroku Sądu Okręgowego w punkcie 2 w powyższym zakresie, zgodnie z dyspozycją art. 386 § 1 k.p.c. W ocenie Sądu Apelacyjnego słusznie również podnosi pozwany (...) Związek (...) w W., że w realiach niniejszej sprawy zachodziły przesłanki do zastosowania art. 102 k.p.c. w sytuacji kiedy (...) zawierał umowę z dnia 19.X. 1998r. w dobrej wierze w oparciu o obowiązujące w owym czasie przepisy ustawowe. Powyższe zdecydowało o zmianie wyroku w punkcie 3 i odstąpienie od obciążenia pozwanego (...) Związku (...) w W. kosztami zastępstwa procesowego powoda za postępowanie przed sądem I instancji.

Apelacja pozwanego (...) Związku (...) w W. w pozostałym zakresie jako bezzasadna została oddalona , o czym orzeczono w punkcie II wyroku w oparciu o dyspozycję art. 385 k.p.c.

Apelacja pozwanej Gminy P. okazała się w całości bezzasadna, zatem zgodnie z dyspozycją art. 385 k.p.c. została oddalona, o czym orzeczono w punkcie III wyroku.

Konsekwencją powyższego rozstrzygnięcia było, zgodnie z dyspozycją art. 98 k.p.c. w związku z art. 105 k.p.c. w związku z § 2 punkt 7 w związku z § 10 ust. 1 punkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie według stawek w wersji obowiązującej w dacie wywiedzenia apelacji. Przy czym po stronie pozwanej zachodziło współuczestnictwo jednolite stąd przy zastosowaniu art. 105 k.p.c. zasądzono od pozwanych w częściach równych na rzecz powoda koszty zastępstwa procesowego w postepowaniu apelacyjnym.

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE