III Ca 11/18
Powód Skarb Państwa – Lasy Państwowe Nadleśnictwo K. w Ł. – w pozwach wszczynających postępowanie w sprawach I C 99/11 i I C 107/11 Sądu Rejonowego w Pabianicach – wnosił o uzgodnienie treści ksiąg wieczystych: (...) prowadzonej dla nieruchomości oznaczonej w ewidencji gruntów jako działka (...) położonej w R., powiat P. oraz (...) prowadzonej dla nieruchomości oznaczonej w ewidencji gruntów jako działki : 667/2, 667/3, 667/4 i 667/5 położonej w R., powiat P. – poprzez wykreślenie z działów II tych ksiąg J. H. i E. Z. wpisanych tam jako współwłaścicielki w równych udziałach oraz wpisanie w ich miejsce powoda. Powód wywodził, że z uwagi na treść art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) nieruchomość ziemska będąca własnością A. Z. (1) o nazwie (...) lub (...) przeszła na własność Skarbu Państwa i wskazał, że część tej nieruchomości stanowiąca las przeszła na własność Skarbu Państwa w oparciu o dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15 z 1944 r., poz. 82 ze zm.). Po połączeniu tych spraw w trybie art. 219 k.p.c. do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia Sąd Rejonowy w Pabianicach wyrokiem z dnia 18 sierpnia 2015 r. oddalił powództwa. Przedmiotowy wyrok został następnie uzupełniony postanowieniem z dnia 14 grudnia 2015 r. o rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów procesu, w ramach którego zasądzono od powoda na rzecz J. H. kwotę 8.061,81 zł, na rzecz Ł. S. kwotę 4.734,00 zł, na rzecz E. Z., J. S. i E. S. kwoty po 3.617,00 zł i na rzecz M. S. kwotę 1.764,57 zł.
Sąd I instancji ustalił, że A. Z. (1) w 1937 r. zakupił od J. S. (1) i A. S. folwark w R. o powierzchni 50 ha 9838 m 2, gdzie zamieszkał z żoną J. Z. (1) i dwójką dzieci: J. A. i A. E.. W dniu 16 stycznia 1942 r. A. Z. (1) został wpisany do działu (...) Niemieckiej Listy Narodowej „der D. V.” i w dniu 26 stycznia 1942 r. otrzymał dowód D. V. nr (...). A. Z. (1) podczas II W. Światowej ukrywał w swoim majątku w R. dwóch Polaków i nie korzystał z pracy robotników przymusowych. Zmarł 25 grudnia 1946 r. w Ł.. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 31 sierpnia 1948 r. jego żona J. Z. (2) została skazana na miesiąc aresztu za to, że w 1941 r. w P., będąc obywatelką polską, zgłosiła swą przynależność do narodowości niemieckiej. Decyzją Nr SO-III. (...).267.2012 z dnia 5 lutego 2013 r. Wojewoda (...) odmówił stwierdzenia utraty obywatelstwa polskiego do dnia zgonu przez A. Z. (1). Spadek po A. Z. (1), zmarłym 25 grudnia 1946 r. w Ł., ostatnio zamieszkałym w R., na podstawie ustawy nabyły jego dzieci A. Z. (1) i córka J. H. z domu Z. po 1/2 części każde z nich, z tym że żonie spadkodawcy J. Z. (1) przysługiwało prawo dożywotniego użytkowania 1/3 części spadku. Spadek po A. Z. (1), synu A., zmarłym w dniu 21 kwietnia 1985 r. w W., ostatnio zamieszkałym w Ł., na podstawie ustawy nabyli: żona A. Z. (1) i córka E. Z. po ½ części każda z nich. Spadek po A. Z. (1) nabyła córka jej E. Z. w całości.
Nieruchomość tzw. (...), położona w R. i objęta księgami wieczystymi (...), dla której wcześniej prowadzono Repertorium Hipoteczne nr 168, gdzie jako właściciela nieruchomości ujawniono A. Z. (1), w dniu 13 września 1944 r. była nieruchomością ziemską, którą można było wykorzystać do produkcji rolnej w następujących powierzchniach: grunty orne 19,32 ha, łąki 4,36 ha, pastwiska 5,92 ha, słabe grunty orne 5 ha, pod zabudowaniami 1 ha – łącznie 35,60 ha, natomiast pewna jej część stanowiła nieruchomość leśną o powierzchni 6,55 ha. Nieużytki, drogi i rowy stanowiły łącznie 6,03 ha, a na cele gospodarki wodnej – rybołówstwo – przeznaczone były stawy o powierzchni 2,82 ha. Według stanu na 13 września 1944 r. nieruchomość nie mogła być przeznaczona na inne cele niż produkcja rolna czy leśna. W strukturze użytków gruntowych las stanowił 12,84 % całości, a nieużytki o powierzchni 4,63 ha można było wykorzystać pod zalesienie. Gospodarstwo (...) przejęło po wojnie w faktyczne użytkowanie Nadleśnictwo Państwowe, bezskutecznie występując do władz administracyjnych o formalne jego przekazanie. Podczas posiedzenia Powiatowej Komisji Ziemskiej w dniu 12 grudnia 1947 r. stwierdzono brak podstaw do wyłączenia gospodarstwa na cele Nadleśnictwa, a nadleśniczy od decyzji tej złożył odwołanie do Urzędu Wojewódzkiego (...) w Ł.. W kolejnych pismach z dnia 25 kwietnia 1949 r. i 20 marca 1950 r. kierowanych do Urzędu Wojewódzkiego w Ł. nadal domagano się przekazania przedmiotowego gospodarstwa na cele Nadleśnictwa.
W dniu 2 listopada 2009 r. Starosta (...), wykonując zadania z zakresu administracji rządowej, wydał na wniosek Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. w Ł. zaświadczenie stwierdzające, że nieruchomość ziemska o nazwie (...) o obszarze 50 ha 9838 m 2, należąca do A. Z. (1), przeszła na własność Skarbu Państwa – Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe – Nadleśnictwo K. w Ł. na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.). W dniu 27 września 2011 r. Starosta (...) wydał na wniosek L. P. Nadleśnictwa K. w Ł. na podstawie art. 1 ust. 1 w związku z art. 3a dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisaniu w księgach hipotecznych (gruntowych ) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39 z 1946 r., poz. 233 ze zm.), wykonując zadania z zakresu administracji rządowej, zaświadczenie, w którym stwierdził, że nieruchomość ziemska o nazwie (...) o obszarze 50 ha 9838 m 2, należąca do A. Z. (1), przeznaczona jest na cele reformy rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 lit. dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) i przeszła na własność Skarbu Państwa – Lasów Państwowych, obecnie Nadleśnictwo K. w Ł.
Postanowieniem z dnia 24 maja 2005 r., wydanym w sprawie I Ns 56/04, Sąd Rejonowy w Pabianicach stwierdził na wniosek Skarbu Państwa – Lasów Państwowych Nadleśnictwa K., że Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie z dniem 31 grudnia 1977 r. własność nieruchomości oznaczonej w ewidencji gruntów obręb 20 numerami działek (...) o powierzchni 0,2400 ha, 667/3 o powierzchni 0,0511 ha, 667/4 o powierzchni 0,4022 ha i 667/5 o powierzchni 0,1984 ha, położonej w R., gmina P., dla której nie ma urządzonej księgi wieczystej ani zbioru dokumentów. W oparciu o to postanowienie została założona księga wieczysta (...), w której dziale II jako właściciela wpisano Skarb Państwa – Lasy Państwowe Nadleśnictwo K. w Ł.. Postanowieniem z dnia 19 maja 2008 r., wydanym w sprawie I Ns 723/07 Sąd Rejonowy w Pabianicach stwierdził na wniosek Skarbu Państwa – Lasów Państwowych Nadleśnictwa K., że Skarb Państwa nabył przez zasiedzenie z dniem 2 października 1976 r. własność nieruchomości o powierzchni 62,8315 ha oznaczonej jako działka o numerze (...) na mapie uprawnionego geodety G. F. sporządzonej 16 sierpnia 2006 r., położonej w obrębie 20 R. gmina P., która to nieruchomość nie ma urządzonej księgi wieczystej ani zbioru dokumentów. W oparciu o to postanowienie została założona księga wieczysta (...), w której w dziale II jako właściciela wpisano: Skarb Państwa – w zarządzie Lasów Państwowych Nadleśnictwa K.. Postanowieniem z dnia 16 lutego 2010 r., wydanym w sprawie I Ns 1151/08 ze skargi J. H. i E. Z., Sąd Rejonowy w Pabianicach wznowił postępowanie w sprawie Ns 56/04 Sądu Rejonowego w Pabianicach w całości i zmienił wydane w tej sprawie postanowienie z dnia 24 maja 2005 r. w ten sposób, że złożony w tejże sprawie wniosek o stwierdzenie zasiedzenia w całości oddalił, a także wznowił postępowanie w sprawie I Ns 723/07 Sądu Rejonowego w Pabianicach w części dotyczącej powstałej z podziału działki numer (...), o jakiej mowa w tymże postanowieniu, działki nr (...) o powierzchni 50 hektarów 9 arów 21m 2 i zmienił wydane w tej sprawie postanowienie z dnia 19 maja 2008 r. w ten sposób, że złożony w tej sprawie wniosek – w części w której postępowanie zostało wznowione, tj. w zakresie żądania stwierdzenia zasiedzenia działki numer (...) – oddalił. W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd wskazał, że przedmiotowe nieruchomości przeszły na własność Skarbu Państwa z mocy dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) z chwilą wejścia jego w życie, a wobec tego będący ich właścicielem Skarb Państwa nie mógł nabyć ich po raz drugi w drodze zasiedzenia.
Na wniosek spadkobierców A. Z. (1) i J. Z. (1), tj. E. Z. i J. H., złożony w dniu 23 kwietnia 2010 r., wpisano wnioskodawczynie jako współwłaścicielki w udziałach po ½ części w dziale II księgi wieczystej (...) w miejsce Skarbu Państwa – Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. z siedzibą w Ł.. Od dokonanego wpisu apelację złożył Skarb Państwa – Lasy Państwowe Nadleśnictwo K. w Ł., ale oddalono ją postanowieniem Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 13 grudnia 2010 r. wydanym w sprawie III Ca 1395/10. Nieruchomość objęta księgą wieczystą (...) składa się z działek o numerach (...) o łącznej powierzchni 0,8917 ha. W dniu 10 września 2010 r. Sąd Rejonowy w Pabianicach z urzędu wszczął postępowanie zmierzające do ujawnienia w księdze wieczystej (...) podziału działki (...) na działki (...). Działka nr (...) o obszarze 50,0921 ha została następnie odłączona z księgi wieczystej (...) i założono dla niej księgę wieczystą (...), w której jako współwłaścicielki w udziałach po ½ części zostały wpisane J. H. i E. Z., zaś w księdze wieczystej (...) pozostała działka nr (...) o powierzchni 12,7394 ha i jako właściciel nieruchomości jest tam wpisany Skarb Państwa – w zarządzie Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. w Ł.
Sąd meriti ustalił dalej, że w dniu 7 stycznia 2011 r. została zawarta umowa sprzedaży między J. H. jako sprzedającą oraz M. S., E. S. i J. S. (2) jako kupującymi, z mocy której J. H. sprzedała M. i E. małżonkom S. udział we współwłasności nieruchomości objętej księgą wieczystą (...) wynoszący 1/100 części za cenę 5.350,00 zł, zaś J. S. (2) udział wynoszący 4/100 we współwłasności tejże nieruchomości za cenę 21.400,00 zł. W dniu 19 kwietnia 2011 r. została zawarta umowa sprzedaży między E. B., Ł. S., J. H., M. S., E. S. i J. S. (2), na podstawie której E. B. sprzedała Ł. S. udział we współwłasności nieruchomości objętej księgą wieczystą (...) wynoszący 5/100 części za cenę 15.000,00 zł. W dniu 21 kwietnia 2011 r. wpłynął do Sądu Rejonowego w Pabianicach wniosek Skarbu Państwa – Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. w Ł. o wpisanie ostrzeżenia w księdze wieczystej (...), zgodnie z treścią wydanego w sprawie I C 107/11 postanowienia Sądu Rejonowego w Pabianicach z dnia 6 kwietnia 2011 r. o udzieleniu zabezpieczenia, a Sąd dokonał wpisu ostrzeżenia zgodnie z wnioskiem.
W wykonaniu zawartej wcześniej umowy przedwstępnej z dnia 7 stycznia 2011 r. została w dniu 14 marca 2011 r. zawarta warunkowa umowa sprzedaży, zgodnie z którą J. H. sprzedała M. i E. małżonkom S. udział we współwłasności nieruchomości objętej księgą wieczystą (...) wynoszący 1/100 za cenę wynoszącą 50.092,10 zł, a J. S. (2) sprzedała udział we współwłasności tejże nieruchomości wynoszący 4/100 za cenę wynoszącą 200.368,40 zł; transakcji tych dokonano pod warunkiem, że Agencja Nieruchomości Rolnych nie skorzysta z prawa pierwokupu. W dniu 19 kwietnia 2011 r. została zawarta umowa przeniesienia własności udziałów we współwłasności nieruchomości objętej księgą wieczystą (...), którą to umową strony wykonały warunkową umowę sprzedaży zawartą w dniu 14 marca 2011 r., ponieważ Agencja Nieruchomości Rolnych nie skorzystała z prawa pierwokupu. W dniu 19 kwietnia 2011 r. została zawarta umowa darowizny między J. H. oraz M. H., Ł. S. i K. H., w ramach której J. H. darowała synowi M. H. oraz wnukom Ł. S. i K. H. udziały wynoszące po 15/100 we współwłasności nieruchomości objętych księgami wieczystymi (...). W dniu 21 kwietnia 2011 r. wpłynął do Sądu Rejonowego w Pabianicach wniosek Skarbu Państwa – Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. w Ł. o wpisanie ostrzeżenia w księdze wieczystej (...) zgodnie z treścią wydanego w sprawie I C 99/11 postanowienia Sądu Rejonowego w Pabianicach z dnia 9 marca 2011 r. o udzieleniu zabezpieczenia, a Sąd dokonał wpisu zgodnie z wnioskiem.
Sąd Rejonowy za podstawę prawną obu powództw przyjął art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz. U. 2017 r., poz. 1007 ze zm.), zwanej dalej u.k.w.h., zgodnie z którym w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie albo jest dotknięte wpisem nieistniejącego obciążenia lub ograniczenia, może żądać usunięcia niezgodności. Wskazał dalej na art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) i art. 2 dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15 z 1944 r., poz. 82 ze zm.) jako mogące stanowić podstawę uzyskania prawa własności przedmiotowych nieruchomości przez powoda i przyjął, iż przejęcie nieruchomości rolnych bądź lasów, o których mowa w wyżej powołanych przepisach dekretów, następowało z mocy prawa w dniu wejścia w życie dekretu. Na gruncie tych przepisów Sąd uznał za istotne ustalenie w toku postępowania, czy nieruchomość będąca w dniu wejścia w życie dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) własnością A. Z. (1) zalicza się do kategorii nieruchomości objętych dyspozycją art. 2 ust. 1 lit. b tego dekretu, w szczególności czy A. Z. (1) możemy zaliczyć do „obywateli polskich narodowości niemieckiej”, jak wskazuje powód, a nadto czy Skarb Państwa reprezentowany przez jednostkę organizacyjną Lasy Państwowe Nadleśnictwo K. ma legitymację czynną do wytoczenia powództwa w niniejszej sprawie, to jest czy można go traktować jako „osobę, której prawo nie jest wpisane”, o której mowa w art. 10 ust. 1 u.k.w.h. Rozstrzygnięciem tego ostatniego zagadnienia Sąd zajął się w pierwszej kolejności.
Według Sądu meriti, przepisy ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) i ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91), pozwalają na stwierdzenie, iż przyjęcie stanowiska powoda, że nieruchomość ziemska będąca w dniu 6 września 1944 r. własnością A. Z. (1), dla której obecnie są prowadzone księgi wieczyste (...), stała się własnością Skarbu Państwa z mocy art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.), prowadzić musi do wniosku, iż nieruchomość ta weszła tym samym, zgodnie z art. 3 tego dekretu, w skład Państwowego Funduszu Ziemi. Z kolei nieruchomości należące do Państwowego Funduszu Ziemi, w myśl art. 2 pkt 4 i art. 12 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91), weszły, zdaniem Sądu, do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa wraz z lasami niewydzielonymi geodezyjnie z nieruchomości [art. 1 w związku z art. 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91)]. Prawo własności w stosunku do mienia, które weszło w skład (...) Skarbu Państwa, zgodnie z art. 5 powołanej ustawy wykonuje Agencja Nieruchomości Rolnych, co w powiązaniu z art. 4 ust 2 pkt 2 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) oznaczać musi, iż to Agencji Nieruchomości Rolnych jako osobie prawnej reprezentującej Skarb Państwa, a nie Lasom Państwowym Nadleśnictwu K. w Ł. jako jednostce organizacyjnej Skarbu Państwa przysługuje legitymacja czynna do wystąpienia z powództwem w niniejszej sprawie. Sąd Rejonowy podniósł także, że powód nie przedstawił żadnego dowodu, z którego wynikałoby, iż nieruchomość ziemska A. Z. (2), została przekazana Lasom Państwowym i w konsekwencji wyłączona została spod działania dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.). Wynik powyższych rozważań skutkował oddaleniem powództw w stosunku do wszystkich pozwanych z uwagi na brak po stronie powodowej legitymacji czynnej.
Z uwagi na powyższe Sąd uznał już za niecelowe ustalanie, czy podpisanie przez A. Z. (1) Niemieckiej Listy Narodowej „der D. V.” spełnia przesłanki zakwalifikowania go do kategorii obywateli polskich narodowości niemieckiej w rozumieniu art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.). Dodał także, że nawet gdyby przyjąć, iż powód posiada legitymację czynną do wystąpienia z powództwami wobec pozwanych, to powództwa te podlegałyby oddaleniu w stosunku do wszystkich pozwanych wobec nieprzedstawienia żadnych dowodów, iż nieruchomość ziemska (...) została przeznaczona na cele reformy rolnej lub przekazana powodowi w oparciu o którykolwiek z dekretów wywłaszczeniowych. Sąd zauważył też, iż wobec (...) i A. Z. (2) nie zastosowano jakiejkolwiek procedury przewidzianej w rozporządzeniach wykonawczych do dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) lub dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15 z 1944 r., poz. 82 ze zm.), a za pozbawione znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy i sprzeczne w swojej treści z ustawą z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) uznał zaświadczenia wystawione przez Starostę (...) na wniosek powoda w dniach 2 listopada 2009 r. i 27 września 2011 r.
Zdaniem Sądu Rejonowego, powództwa skierowane przeciwko pozwanym M. S., E. S. i J. S. (2) podlegałyby oddaleniu także i dlatego, że powód nie przedstawił żadnych dowodów na obalenie wobec tychże pozwanych domniemania wynikającego z rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych określonej w art. 5 u.k.w.h., które chroni nabywców w sytuacji, gdy powód złożył wnioski o wpisanie w księgach wieczystych (...) ostrzeżeń o toczącym się postępowaniu o stwierdzenie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym już po zawarciu umów sprzedaży udziałów w nieruchomości między J. H. i E. B. jako sprzedającymi a M. S., E. S. i J. S. (2) jako kupującymi. Sąd odniósł się także do poczynionych ustaleń faktycznych, z których wynika, że powództwa wobec J. H. były w chwili zamknięcia rozprawy bezzasadne, z uwagi na fakt, iż zbyła ona całość swoich udziałów w nieruchomościach objętych księgami wieczystymi (...) na rzecz M. S., E. S. i J. S. (2) oraz K. H., M. H. i Ł. S..
Apelację od tego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w całości i domagając się jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji z pozostawieniem temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania odwoławczego oraz zarzucając:
- naruszenie art. 233 § l k. p. c. poprzez brak wszechstronnej oceny dowodów, w szczególności pominięcie zeznań świadka R. B., który przyznał, że nieruchomość objęta niniejszym postępowaniem pozostaje w zarządzie Lasów Państwowych od lat 40-tych ubiegłego wieku, oraz dowodów z dokumentów, z których wynikało, że Lasy Państwowe występowały o przejęcie tej nieruchomości w trybie art. 15 dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.);
- naruszenie art. 3 i 4 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) poprzez bezzasadne przyjęcie, że nieruchomość objęta sporem pozostaje poza zarządem Lasów Państwowych, bowiem weszła do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa utworzonego na podstawę przepisów ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91);
- art. l ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) poprzez nieuzasadnioną ocenę, że nieruchomość stanowiąca las w rozumieniu ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) wchodzi w skład (...) Skarbu Państwa;
- nierozpoznanie przez Sąd istoty sprawy poprzez oddalenie powództwa z uwagi na brak legitymacji procesowej powoda bez uprzedniego rozstrzygnięcia, czy nieruchomość objęta sporem weszła do Państwowego Funduszu Ziemi utworzonego z nieruchomości ziemskich zajętych na cele reformy rolnej.
W odpowiedzi na apelację pozwani J. H., E. Z., M. S., E. S. i J. S. (2) wnieśli o jej oddalenie i zasądzenie od skarżącego na ich rzecz zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym według norm przepisanych. Takie samo stanowisko zajęli w postępowaniu apelacyjnym pozwani Ł. S. i M. H..
Sąd Okręgowy w Łodzi po rozpoznaniu sprawy uznał złożoną apelację za bezzasadną. Jako całkowicie chybiony ocenił zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c., podkreślając, że o ile z określonego materiału dowodowego Sąd Rejonowy wyprowadził wnioski logicznie poprawne i zgodne z doświadczeniem życiowym, to dokonana ocena Sądu nie narusza reguł swobodnej oceny dowodów i musi się ostać, choćby w równym stopniu, na podstawie tego materiału dowodowego, dawały się wysnuć wnioski odmienne. Wskazał, że w realiach sprawy niniejszej ocena dowodów odpowiada dyrektywom zawartym w art. 233 § 1 k.p.c., a wszechstronna analiza materiału dowodowego pozwoliła dokonać prawidłowych ustaleń zarówno co charakteru nieruchomości, jak i jej losów po zakończeniu II W. Światowej, zwłaszcza że okoliczności faktyczne nie były osią sporu w niniejszej sprawie, a ustaleń tych nie podważają zeznania przywołanego w apelacji świadka R. B.. W myśl tych ustaleń bezsporne jest zarówno to, że przedmiotowa nieruchomość od zakończenia II W. Światowej była i jest w posiadaniu powoda jest bezsporna, jak również to, że została przez powoda w przeważającym stopniu zalesiona.
Rozpoczynając analizę trafności zarzutów odnoszących się do ustaleń Sądu meriti dotyczących legitymacji czynnej po stronie powodowej, Sąd powołał art. 10 ust. 1 u.k.w.h. i zwrócił uwagę na fakt wydania przez Starostę (...) zaświadczenia z dnia 27 września 2011 r. stwierdzającego, że nieruchomość ziemska o nazwie (...) o obszarze 50 ha 9838 m 2, należąca do A. Z. (1), przeznaczona jest na cele reformy rolnej na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) i przeszła na własność Skarbu Państwa – Lasów Państwowych. Podniósł, że zaświadczenie takie, stosownie do dyspozycji art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39 z 1946 r., poz. 233 ze zm.), stanowi tytuł prawny do wpisania na rzecz Skarbu Państwa w księdze wieczystej prawa własności nieruchomości ziemskiej, jak również że nie ma ono charakteru decyzji administracyjnej, ale jest oświadczeniem wiedzy podlegającym weryfikacji w postępowaniu sądowym. Sąd przypomniał dalej, że art. 2 ust. 1 lit. b. dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) stanowi, że na cele reformy rolnej przeznaczone będą m.in. nieruchomości ziemskie będące własnością obywateli polskich narodowości niemieckiej i bezsporne jest, że stawały się one własnością Państwa z mocy prawa z datą wejścia w życie tego dekretu. Zaznaczono, że dla oceny, czy taki skutek nastąpił, należałoby ustalić zaistnienie przesłanek wskazanych w powołanym przepisie, a więc stwierdzić, czy przejmowana nieruchomość była nieruchomością ziemską i czy stanowiła własność obywateli polskich narodowości niemieckiej, ale jednocześnie Sąd podniósł, że choćby przesłanki te zostały spełnione, to i tak powództwo nie mogłoby być uwzględnione z uwagi na podniesiony trafnie przez Sąd Rejonowy brak legitymacji czynnej.
Sąd II instancji podzielił w całości ocenę tej kwestii i argumentację zawartą w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, której punktem wyjścia było ustalenie w oparciu o niekwestionowane opinie biegłych, że w dniu 13 września 1944 r. przedmiotowa nieruchomość była nieruchomością ziemską, którą można było wykorzystać do produkcji rolnej, a udział lasu był wówczas stosunkowo niewielki i nie przesądzał o jej charakterze, w szczególności nie pozbawiał jej cech rolniczych; stanowiła ona zorganizowaną kompleksową dużą nieruchomość – folwark – z polami, łąkami, stawami, lasami i nieużytkami. Wskazał, że o traktowaniu nieruchomości jako ziemskiej w rozumieniu przepisów o reformie rolnej przesądza zwłaszcza decyzja Powiatowej Komisji Ziemskiej z dnia 12 grudnia 1947 r. stwierdzająca brak podstaw do wyłączenia gospodarstwa na cele Nadleśnictwa i – z uwagi na odmienne proporcje uprawowe i gospodarcze – gruntów tych nigdy w żadnej części nie uznawano za las w rozumieniu przepisów dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 12 grudnia 1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa (Dz. U. Nr 15 z 1944 r., poz. 82 ze zm.) odnoszących się do lasów i gruntów leśnych wraz ze związanymi z nimi gospodarczo gruntami nieleśnymi oraz innymi nieruchomościami i ruchomościami. Sąd odwoławczy wywiódł dalej, że o ile nieruchomość przeszłaby z mocy dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) na własność Państwa, to zostałaby tym samym zaliczona w skład Państwowego Funduszu Ziemi, który następnie, w myśl art. 2 pkt 4 i art. 12 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91), wszedłby do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Okoliczność ta wyłączałaby nieruchomość spod władztwa Lasów Państwowych, gdyż zgodnie z art. 4 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.), lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa zarządza Państwowe Gospodarstwo Leśne – Lasy Państwowe, jednak z wyjątkiem wchodzących w skład (...) Skarbu Państwa. Konsekwencją tego jest bezzasadność zarzutów naruszenia art. 3 i 4 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) i art. l ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) poprzez przyjęcie, że nieruchomość pozostaje poza zarządem Lasów Państwowych i wchodzi w skład (...) Skarbu Państwa. Zaznaczono, że skoro prawo własności w stosunku do mienia, które wchodzi w skład (...) Skarbu Państwa, wykonuje Agencja Nieruchomości Rolnych, to właśnie tej Agencji, nie zaś Lasom Państwowym jako statio fisci Skarbu Państwa, przysługiwałaby legitymacja do wystąpienia z powództwem w tej sprawie, gdyż to ta właśnie Agencja jest, stosownie do treści art. 3 ust. 1 i 5 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91), państwową osobą prawną wykonującą we własnym imieniu prawa i obowiązki związane z mieniem Skarbu Państwa w stosunku do osób trzecich. W efekcie tych rozważań Sąd II instancji uznał trafność stanowiska Sądu Rejonowego o oddaleniu powództwa z braku legitymacji czynnej i z mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację, orzekając o kosztach postępowania odwoławczego na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. i art. 99 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c., stosownie do zasady odpowiedzialności za wynik postępowania.
Postanowieniem Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 8 lipca 2016 r. przywrócono powodowi termin do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku i doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem.
Wyrok Sądu Okręgowego w Łodzi zaskarżył w całości skargą kasacyjną powód reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, domagając się jego uchylenia i przekazania sprawy Sądowi II instancji do ponownego rozpoznania, a także o zasądzenie od pozwanych na rzecz Skarbu Państwa – Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu kasacyjnym według norm przepisanych. Zaskarżonemu orzeczeniu zarzucono naruszenie:
1. art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz. U. 2017 r., poz. 1007 ze zm.) w związku z art. 74 ust. 3 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) w związku z art. 67 § 2 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie i wadliwe przyjęcie, że Skarb Państwa nie posiada legitymacji procesowej czynnej, pomimo uzyskania przez Lasy Państwowe zarządu przedmiotową nieruchomością z mocy prawa z dniem 1 stycznia 1992 r.;
2. art. 1, 2, 12, 13, 17 i 19 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) poprzez ich niewłaściwe zastosowanie wskutek uznania, że nieruchomość objęta żądaniem pozwu znajduje się w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa, pomimo że nie doszło do przejęcia nieruchomości w trybie regulowanym tą ustawą;
3. art. 5 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) w związku z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz. U. 2017 r., poz. 1007 ze zm.) poprzez ich niewłaściwe zastosowanie wskutek uznania, że Agencja Nieruchomości Rolnych posiada procesową legitymację czynną w niniejszej sprawie;
4. art. 4 ust. 1 w związku z art. 3 ustawy z 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) poprzez ich niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że nieruchomość objęta żądaniem pozwu pozostaje poza zarządem Lasów Państwowych;
5. art. 382 k.p.c. poprzez pominięcie materiału dowodowego zebranego w sprawie;
6. art. 328 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez niewyjaśnienie w pełni podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia, w tym nieodniesienie się do całości zebranego w sprawie materiału dowodowego;
7. art. 378 § 1 k.p.c. art. 386 § 4 k.p.c. przez nierozpoznanie istoty sprawy wobec zaniechania zbadania materialnoprawnej podstawy żądania.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwane J. H. i E. Z. wniosły o wydanie postanowienia o odmowie przyjęcia skargi do rozpoznania oraz o zasądzenie od skarżącego na ich rzecz zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego według norm przepisanych.
Pozwany Ł. S. w swojej odpowiedzi na skargę kasacyjną domagał się uchylenia postanowienia Sądu Okręgowego w Łodzi o przywróceniu terminu do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia wyroku i doręczenie odpisu wyroku z uzasadnieniem oraz odrzucenia skargi kasacyjnej, ewentualnie – na wypadek odmowy odrzucenia skargi –odmowy przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie – na wypadek przyjęcia skargi do rozpoznania – oddalenia jej w całości, żądając w każdym wypadku zasądzenia od powoda na swoją rzecz zwrotu kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.
Postanowieniem z dnia 6 lutego 2017 r. Sąd Okręgowy w Łodzi z urzędu sprostował wyrok Sądu I instancji, postanowienie tego Sądu z dnia 14 grudnia 2015 r., wyrok Sądu II instancji oraz postanowienie tego Sądu z dnia 8 lipca 2016 r. poprzez zastąpienie użytego tam nazwiska pozwanej E. Z. jej nazwiskiem w prawidłowym brzmieniu (...).
Postanowieniem z dnia 12 września 2017 r. Sąd Najwyższy przyjął skargę kasacyjną do rozpoznania.
Wyrokiem z dnia 29 listopada 2017 r., wydanym w sprawie II CSK 145/17, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Łodzi do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Ustosunkowując się do zarzutów skargi kasacyjnej, Sąd Najwyższy przypomniał, że zgodnie z art. 34 k.c., Skarb Państwa jest w stosunkach cywilnoprawnych podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nienależącego do innych państwowych osób prawnych, a w obrocie prawnym bierze udział poprzez tzw. stationes fisci, będące określonymi jednostki organizacyjnymi, z których działalnością wiąże się określona sfera prawna, w ramach której podmiotem jest Skarb Państwa. Materialnoprawna konstrukcja zakładająca jednolitość Skarbu Państwa wywiera również w sferze przepisów procesowych ten skutek, że stroną jest zawsze Skarb Państwa (art. 67 § 2 k.p.c.), zaś określenie, która państwowa jednostka organizacyjna jest właściwa do reprezentowania Skarbu Państwa i występowania w jego imieniu w danym procesie, jest obowiązkiem sądu, który powinien w tej materii dokonać ustalenia z urzędu i wezwać do udziału organ tej jednostki. Wskazano dalej, że Lasy Państwowe są państwową jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej reprezentującą Skarb Państwa w zakresie zarządzanego mienia, tj. m.in. w zakresie nieruchomości leśnych stanowiących własność Skarbu Państwa [art. 32 ust. 1 w związku z art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.), przy czym art. 4 ust. 2 pkt. 2 tej ustawy wyłącza spod tego zarządu m.in. nieruchomości leśne wchodzące w skład (...) Skarbu Państwa. Przywołano także zawartą w art. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) definicję lasu.
Sąd Najwyższy wskazał dalej, że z mocy ustawy z dnia 10 lutego 2017 r. o Krajowym Ośrodku (...) (Dz.U. z 2017 r., poz. 623 ze zm.), zadania i funkcje, dotychczas realizowane przez Agencję Nieruchomości Rolnych przejął Krajowy Ośrodek (...), który z dniem 1 września 2017 r. z mocy prawa wstąpił w ogół praw i obowiązków Agencji Nieruchomości Rolnych [art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 10 lutego 2017 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Ośrodku (...) (Dz.U. z 2017 r., poz. 624 ze zm.). Za niewątpliwe uznano, że państwowych osób prawnych – zarówno Agencji Nieruchomości Rolnych do 1 września 2017 r., a obecnie Krajowego Ośrodka (...) – nie można utożsamiać ze Skarbem Państwa, a więc nie są one państwowymi jednostkami organizacyjnymi Skarbu Państwa w rozumieniu art. 67 § 2 k.p.c., ale występują w obrocie prawnym samodzielnie, jako odrębny od Skarbu Państwa podmiot, któremu ustawa przyznała osobowość prawną. Istniejący obecnie Krajowy Ośrodek (...) wykonuje prawo własności i inne prawa rzeczowe na rzecz Skarbu Państwa w stosunku do mienia nieruchomego wchodzącego w skład (...) Skarbu Państwa [art. 5 ust. 1 i art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1491 ze zm.), dysponuje tym Zasobem na zasadach określonych w ustawie oraz nim gospodaruje (art. 12 ust. 3 i art. 24 tejże ustawy), jest zatem jedynie instytucją powierniczą Skarbu Państwa, gdyż na zewnątrz działa w imieniu własnym i ponosi własną odpowiedzialność za te działania. Sąd Najwyższy zaznaczył, że w odniesieniu do nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa określonych w art. 1 i 2 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1491 ze zm.), legitymacja procesowa przysługuje Krajowemu Ośrodkowi (...) (a przed 1 września 2017 r. Agencji Nieruchomości Rolnych), a nie Skarbowi Państwa, choćby żądanie uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym przez wpis prawa własności odnosiło się do Skarbu Państwa, a sąd w dotyczącym takich nieruchomości procesie wytoczonym w imieniu Skarbu Państwa przez państwową jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej nie mógłby wezwać do udziału w sprawie po stronie powodowej Krajowego Ośrodka (...) jako odrębnej od Skarbu Państwa osoby prawnej.
Sąd Najwyższy uznał jednak, że Sąd II instancji błędnie przyjął, iż legitymacja procesowa czynna w sprawie niniejszej przysługuje Agencji Nieruchomości Rolnych (obecnie Krajowemu Ośrodkowi (...)), a nie Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Lasy Państwowe jako państwową jednostkę organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej i zaznaczył, że popełniony błąd polegał na uznaniu, iż przedmiotowa nieruchomość stanowi element Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Wskazano, że stosownie do art. 17 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1491 ze zm.), uchylonego z dniem 6 lutego 2003 r. ustawą z dnia 20 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz.U. z 2003 r. Nr 6, poz. 64), do przekazania Agencji Nieruchomości Rolnych nieruchomości Państwowego Funduszu Ziemi konieczna była decyzja wojewody, która wywierała skutek konstytutywny, a z poczynionych przez Sądy meriti ustaleń faktycznych nie wynika, by w odniesieniu do przedmiotowych nieruchomości zostały wydane takie decyzje. W ocenie Sądu Najwyższego istotne jest natomiast, że od wczesnych lat powojennych akty posiadania w imieniu Skarbu Państwa faktycznie wykonują Lasy Państwowe oraz że przedmiotowa nieruchomość została w przeważającej części zalesiona, w szczególności działka nr (...) o powierzchni 50,0921 ha aktualnie stanowi las i przyjąć trzeba, że z łącznego obszaru przedmiotowych nieruchomości 98 % gruntu jest lasem w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.). Podniesiono, że zgodnie z art. 1 pkt 1 w związku z art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz.U. z 2016 r., poz. 1491 ze zm.), w skład (...) Skarbu Państwa nie wchodzą grunty, w tym nieruchomości rolne, znajdujące się w zarządzie Lasów Państwowych, a jak stanowi z kolei art. 74 ust. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.), lasy i grunty przeznaczone do zalesienia, znajdujące się z zasobach Państwowego Funduszu Ziemi, przechodzą w zarząd Lasów Państwowych.
Sąd Najwyższy podkreślił, że powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie jest szczególnym rodzajem powództwa o ustalenie, lecz służy zaspokojeniu roszczenia rzeczowego, przy pomocy którego powód domaga się także wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej do księgi wieczystej; zmierza więc ono do określenia aktualnego stanu prawnego nieruchomości od strony podmiotowej, a w przypadku nieruchomości stanowiących własność Skarbu Państwa łączy się również z określeniem państwowej jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej albo państwowej osoby prawnej, która będzie uprawniona do wykonywania prawa własności w imieniu Skarbu Państwa [§ 41 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 17 września 2001 r. w sprawie prowadzenia ksiąg wieczystych i zbiorów dokumentów (Dz. U. Nr 102 z 2001 r., poz. 1122 ze zm.)]. Wobec tego dla oceny legitymacji procesowej czynnej w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, w której żądanie wpisu dotyczy prawa własności Skarbu Państwa, istotne znaczenie ma to, czy państwowa jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, względnie określona państwowa osoba prawna, będzie uprawniona do formalnego wykonywania prawa własności przedmiotowej nieruchomości w imieniu Skarbu Państwa w wypadku uwzględnienia powództwa. Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że skoro w rozpoznawanej sprawie istnieje także spór co do kwestii przejścia na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości z mocy prawa na podstawie przepisów dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) i nie został wydany jakikolwiek dokument urzędowy wskazujący na wejście praw związanych z nieruchomościami objętymi żądaniem pozwu do zasobu Państwowego Funduszu Ziemi, a następnie do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, należało uwzględnić okoliczność, iż to Lasy Państwowe objęły w faktyczne posiadanie w imieniu Skarbu Państwa te nieruchomości i w ramach sprawowania faktycznego zarządu doprowadziły do zmiany strukturalnej użytkowanych gruntów w stosunku do stanu z chwili wejścia w życie dekretu o reformie rolnej, tj. z nieruchomości o przeważającym charakterze nieruchomości ziemskiej w rozumieniu przepisów o reformie rolnej na nieruchomość leśną w rozumieniu ustawy o lasach. Okoliczność sprawowania faktycznego zarządu w imieniu Skarbu Państwa wyłącznie przez Lasy Państwowe oraz aktualny charakter przedmiotowej nieruchomości (las) w ocenie Sądu Najwyższego determinuje legitymację procesową czynną Skarbu Państwa reprezentowanego przez Lasy Państwowe jako tę państwową jednostkę organizacyjną Skarbu Państwa, z którą wiąże się dochodzone roszczenie (art. 67 § 2 KPC), gdyż w razie ewentualnego uwzględnienia powództwa (o ile zaistniałyby wskazywane w pozwie podstawy do przejścia prawa własności na rzecz Skarbu Państwa na podstawie przepisów dekretu o reformie rolnej), to Lasom Państwowym będzie przysługiwało formalne uprawnienie do zarządzania nieruchomością leśną na podstawie art. 4 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.). Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 398 15 § 1 k.p.c. oraz art. 108 § 1 i 2 k.p.c. w związku z art. 398 21 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c.
Na rozprawie w dniu 16 lutego 2018 r. przed Sądem Okręgowym w Łodzi strony podtrzymały stanowiska dotąd prezentowane w postępowaniu apelacyjnym.
Sąd Okręgowy zważył, co następuje:
Złożona apelacja – wobec treści rozstrzygnięcia zapadłego w postępowaniu kasacyjnym i podniesionej w jego uzasadnieniu argumentacji, jak również wobec treści art. 398 20 zd. I k.p.c. – skutkować musi uchyleniem wyroku Sądu Rejonowego i przekazaniem sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania.
Ustosunkowując się do zarzutów zawartych w złożonym środku zaskarżenia wskazać należy, że na nieporozumieniu chyba polega zarzut naruszenia przez Sąd I instancji art. 233 § 1 k.p.c. w sposób opisany w treści tego zarzutu. Nie jest przede wszystkim prawdą, że Sąd ten pominął przy ustalaniu stanu faktycznego dowód ze znajdujących się w aktach sprawy dokumentów, z których wynika, iż Lasy Państwowe występowały o przejęcie przedmiotowych nieruchomości w trybie art. 15 dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.), skoro ustalenia w tym przedmiocie znajdują się na k. 6 uzasadnienia zaskarżonego wyroku. Z kolei kwestia pominięcia zeznań świadka R. B., z których miałoby wynikać, że nieruchomości pozostawały od lat 40-tych w zarządzie Lasów Państwowych wydaje się dotyczyć niekoniecznie istotnej dla rozstrzygnięcia sprawy problematyki faktycznego sprawowania zarządu nieruchomością, podczas gdy w ocenie Sądu meriti o legitymacji procesowej do dochodzenia roszczenia decydowało wynikające z unormowań prawnych umocowanie do jego sprawowania. Okoliczność faktycznego władania gruntem przez Lasy Państwowe od lat kilkudziesięciu nie była nigdy sporna w sprawie niniejszej – co przyznał również Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swego orzeczenia – i nie było potrzeby czynienia co do tego ustaleń w oparciu o zeznania świadka; Sąd Rejonowy te bezsporne fakty pominął, gdyż w jego ocenie nie miały one znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy, skoro o bezzasadności dochodzonego roszczenia decydował brak legitymacji procesowej wynikający wprost z treści przepisów prawa powołujących określone podmioty do zarządu nieruchomościami wchodzącymi w skład (...) Skarbu Państwa.
Jako trafne natomiast trzeba ocenić zarzuty naruszenia prawa materialnego i w konsekwencji przyznać należy w ślad za stanowiskiem wyrażonym przez Sąd Najwyższy, że w zaskarżonym wyroku nieprawidłowo przyjęto, iż sporne nieruchomości wchodzą w skład (...) Skarbu Państwa. O ile rzeczywiście doszło do nabycia ich własności przez Skarb Państwa na podstawie art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) – jak twierdzi powód – to w istocie weszły one z mocy art. 3 ust. 2 lit. c tegoż dekretu do Państwowego Funduszu Ziemi, nie oznacza to jednak, że od dnia 1 stycznia 1992 r., tj. wejścia w życie ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) i ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) dalszy los wszelkich nieruchomości wchodzących w skład tego Funduszu był identyczny i wszystkie one weszły z mocy art. 12 ust. 1 w związku z art. 2 pkt. 4 pierwszej z tych ustaw do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Przeciwnie – z powołanych przepisów odczytywanych w związku z art. 1 tejże ustawy wynika jasno, że do Zasobu tego weszły grunty należące do Państwowego Funduszu Ziemi, ale o tyle tylko, o ile mieściły się w jednej z kategorii wskazanych w owym art. 1, a więc jeśli były to nieruchomości rolne w rozumieniu Kodeksu cywilnego, z wyłączeniem gruntów znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych i parków narodowych, inne nieruchomości pozostałe po likwidacji państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej oraz ich zjednoczeń i zrzeszeń, bądź też lasy niewydzielone geodezyjnie z nieruchomości należących do jednej z tych kategorii. Jednocześnie art. 74 ust. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) stwierdzał, że z kolei lasy i grunty przeznaczone do zalesienia, znajdujące się w zasobach Państwowego Funduszu Ziemi, przechodzą w zarząd Lasów Państwowych. Dla właściwej oceny, któremu z tych reżimów prawnych podlegać mogą przedmiotowe nieruchomości po 1 stycznia 1992 r. konieczne było zatem – jak słusznie wywiódł skarżący – dokonanie oceny, czy w tej dacie stanowiły one las w rozumieniu art. 3 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.), bądź ewentualnie grunt przeznaczony do zalesienia, czy też możliwe było uznanie ich za nieruchomości rolne w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego. Rozważania zawarte w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego nie pozostawiają wątpliwości, że wieloletnia działalność Lasów Państwowych doprowadziła do zmiany strukturalnej gruntów w stosunku do stanu z chwili wejścia w życie dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.), tj. z nieruchomości o przeważającym charakterze nieruchomości ziemskiej w rozumieniu przepisów tego dekretu na nieruchomość leśną w rozumieniu ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.).
Konsekwencją tego musi być stwierdzenie, że Sąd Rejonowy błędnie nie zastosował w sprawie art. 74 ust. 3 w związku z art. 3 tej ostatniej ustawy oraz równie nieprawidłowo założył, że przedmiotowe nieruchomości można zaliczyć do kategorii opisanej w art. 2 ust. 1 pkt. 4 w związku z art. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) – przez co naruszył te przepisy – a to z kolei skutkowało nieprawidłowym zastosowaniem art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) i uznaniem, że grunty te wchodzą do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, którym z mocy ustępu 3 tego artykułu dysponowała Agencja Nieruchomości Rolnych, a obecnie Krajowy Ośrodek (...). Dodatkowo Sąd ten nie dostrzegł – na co trafnie zwrócił uwagę Sąd Najwyższy – że w myśl art. 17 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) przekazanie nieruchomości niestanowiących składników majątku państwowych przedsiębiorstw gospodarki rolnej wymagało wydania decyzji właściwego wojewody mającej charakter konstytutywny, zaś z poczynione w toku postępowania ustaleń nie pozwalają przyjąć, by taka decyzja została w tym wypadku wydana. Z powyższego wynikać musi, że na gruncie obowiązującego prawa zarząd przedmiotowymi nieruchomościami w imieniu Skarbu Państwa sprawuje z mocy art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 788 ze zm.) Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe, będące jednostką organizacyjną Skarbu Państwa, nie znajdują tu natomiast zastosowania przepisy ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (t.j. Dz. U. z 2018 r., poz. 91) powierzające wykonywanie prawa własności Skarbu Państwa do nieruchomości wchodzących w skład (...) Skarbu Państwa – poprzez dysponowanie i gospodarowanie tym Zasobem – państwowej osobie prawnej, jaką jest Krajowy Ośrodek (...) (a poprzednio Agencja Nieruchomości Rolnych). Wynikające z art. 394 20 zd. I k.p.c. związanie wykładnią prawa dokonaną przez Sąd Najwyższy nakazuje przyjąć, że dla oceny legitymacji procesowej czynnej w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, w której żądanie wpisu dotyczy prawa własności Skarbu Państwa, istotne znaczenie ma to, czy państwowa jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, względnie określona państwowa osoba prawna, będzie uprawniona do formalnego wykonywania prawa własności przedmiotowej nieruchomości w imieniu Skarbu Państwa w wypadku uwzględnienia powództwa. Skoro tak, to w rezultacie przyjąć trzeba, że wbrew stanowisku Sądu meriti czynnie legitymowany do występowania z przedmiotowym roszczeniem w sprawie niniejszej jest Skarb Państwa, nie zaś Krajowy Ośrodek (...) (a poprzednio Agencja Nieruchomości Rolnych), jak również że Skarb Państwa był dotąd właściwie reprezentowany w rozumieniu art. 67 § 2 k.p.c., gdyż roszczenie to wiąże się z działalnością jego jednostki organizacyjnej, czyli Lasów Państwowych Nadleśnictwa K..
W konsekwencji zasadny staje się także zarzut nierozpoznania przez Sąd Rejonowy istoty sprawy. W orzecznictwie Sądu Najwyższego jednolicie przyjmuje się, że do nierozpoznania istoty sprawy w rozumieniu art. 386 § 4 k.p.c. dochodzi wówczas, gdy rozstrzygnięcie sądu pierwszej instancji nie odnosi się do tego, co było przedmiotem sprawy, w szczególności gdy zaniechał on zbadania materialnej podstawy żądania albo merytorycznych zarzutów strony, bezpodstawnie przyjmując, że istnieje przesłanka materialnoprawna lub procesowa unicestwiająca roszczenie, jak np. brak legitymacji procesowej strony albo zaistnienie prekluzji czy – jak w sprawie niniejszej – przedawnienie roszczenia (tak np. w postanowieniach SN z dnia 23 września 1998 r., II CKN 897/97, OSNC Nr 1 z 1999 r., poz. 22; z dnia 15 lipca 1998 r., II CKN 838/97, opubl. baza prawna LEX Nr 50750; z dnia 3 lutego 1999 r., III CKN 151/98, opubl. baza prawna LEX Nr 519260 oraz w wyrokach SN z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 486/00, OSP Nr 3 z 2003 r., poz. 36; z dnia 21 października 2005 r., III CK 161/05, opubl. baza prawna LEX Nr 178635; z dnia 12 listopada 2007 r., I PK 140/07, OSNP Nr 1-2 z 2009 r., poz. 2 czy wreszcie w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 19 grudnia 2007 r., I ACa 209/06, LEX nr 516551 i w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 8 listopada 2012 r. sygn. I ACa 486/12, niepubl.). Inaczej mówiąc, "nierozpoznanie istoty sprawy" oznacza uchybienie procesowe Sądu I instancji polegające na całkowitym zaniechaniu wyjaśnienia istoty lub treści spornego stosunku prawnego, przez co rozumie się zaniechanie wniknięcia w podstawę merytoryczną dochodzonego roszczenia, a w konsekwencji pominięcie tej podstawy przy rozstrzyganiu sprawy. W postępowaniu niniejszym zaistniała podręcznikowa wręcz sytuacja zaniechania rozpoznania sprawy, gdyż Sąd meriti, przyjmując, że stronie powodowej nie służy legitymacja czynna, zaniechał w ogóle poczynienia rozważań dotyczących podstawy merytorycznej roszczenia, w szczególności nie zajął się kluczową dla merytorycznego rozstrzygnięcia sprawy kwestią rzeczywistego stanu prawnego przedmiotowych nieruchomości i tego, czy jest on zgodny ze stanem ujawnionym w księgach wieczystych, wskazując wprost, że analiza mogącej o tym przesądzić przesłanki zakwalifikowania A. Z. (1) do kategorii obywateli polskim narodowości niemieckiej w rozumieniu art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) nie jest celowa w sytuacji stwierdzenia braku legitymacji procesowej powoda.
Nie sposób jako rozpoznania sprawy przez Sąd Rejonowy potraktować lakonicznego i – jak się wydaje – chybionego wywodu, że powództwa w obu połączonych sprawach podlegałyby oddaleniu nawet przy przyjęciu istnienia tej legitymacji – a to z tej przyczyny, że powód nie przedstawił dowodów, że przedmiotowe nieruchomości zostały przeznaczone na cele reformy rolnej lub przekazane powodowi zgodnie z procedurą przewidzianą w rozporządzeniach wykonawczych do dekretów wywłaszczeniowych. Nie jest dla Sądu II instancji jasne, o jakie dowody przeznaczenia nieruchomości na cele reformy rolnej tu chodzi – być może o dokumenty urzędowe o charakterze deklaratoryjnym, gdyż dalej Sąd wskazuje na zaświadczenia starosty wydane w trybie art. 1 ust. 1 dekretu z dnia 8 sierpnia 1946 r. o wpisywaniu w księgach hipotecznych (gruntowych) prawa własności nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej (Dz. U. Nr 39 z 1946 r., poz. 233 ze zm.) i służące jako tytuł do ujawnienia praw Skarbu Państwa w księdze wieczystej. Nie wiadomo, dlaczego Sąd meriti uznał przedstawienie przez powoda takich dokumentów za kluczowe dla rozstrzygnięcia sprawy, zważywszy, że w myśl art. 2 ust. 1 lit. b dekretu (...) Komitetu (...) z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 4 z 1944 r., poz. 17 ze zm.) określone nieruchomości przechodziły na własność Skarbu Państwa z mocy prawa, o ile tylko spełnione były określone w tym przepisie przesłanki, tzn. o ile były one nieruchomościami ziemskimi o charakterze rolniczym i stanowiły wcześniej własność obywateli polskich narodowości niemieckiej – a na te okoliczności wszakże przeprowadzone było obszerne postępowanie dowodowe. Podobnie, dla rozstrzygnięcia sprawy nie wydaje się mieć zasadniczego znaczenia to, czy powodowi przekazano przedmiotowe grunty zgodnie z procedurą przewidzianą w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 1 marca 1945 r. w sprawie wykonania dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej (Dz. U. Nr 10 z 1945 r., poz. 51 ze zm.), gdyż dochowanie lub niedochowanie owej procedury nie wiąże się z konsekwencjami w zakresie nabycia lub utraty przez Skarb Państwa praw do rzeczy.
Nierozpoznanie istoty sprawy przez Sąd meriti wypełnia hipotezę art. 386 § 4 k.p.c., w myśl którego Sąd II instancji może w takiej sytuacji uchylić wyrok i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Choć Sądowi odwoławczemu orzekającemu w niniejszym postępowaniu znane są odmienne poglądy judykatury, to jednak uważa za słuszne stanowisko przedstawione w uzasadnieniu wyroku SN z dnia 24 stycznia 2013 r., II CSK 272/12, OSNC Nr 7-8 z 2013 r., poz. 96, gdzie trafnie wywiedziono, że treść tego przepisu nie oznacza, że Sąd II instancji jedynie fakultatywnie orzeka o uchyleniu wyroku sądu pierwszej instancji. Słowo „może” użyte zostało w art. 386 § 4 k.p.c. w celu stworzenia Sądowi II instancji, w drodze wyjątku, możliwości odstąpienia od merytorycznego rozpoznania sprawy i obligatoryjnego wydania wyroku kasatoryjnego w razie stwierdzenia, że istota sprawy nie została rozpoznana. Skoro w danej sprawie Sąd niższej instancji nie rozpoznał jej istoty, Sąd odwoławczy powinien na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchylić wyrok zaskarżony apelacją i przekazać sprawę Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania (tak również np. w wyroku SN z dnia 17 kwietnia 2013 r., I CSK 457/12, niepubl. lub w postanowieniu SN z dnia 22 listopada 2013 r., II CZ 61/13, niepubl.). Niekiedy, co prawda, judykatura dopuszcza wydanie w takiej sytuacji orzeczenia reformatoryjnego przez Sąd odwoławczy, ale podkreśla się przy tym, że wykładnia art. 386 § 4 k.p.c. musi być dokonywana z uwzględnieniem konstytucyjnej zasady zapewnienia przynajmniej dwuinstancyjnego postępowania sądowego, co uzasadnia odstąpienie od uchylenia orzeczenia z przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji jedynie wówczas, gdyby Sąd ten poczynił pełne ustalenia, rozważył zarzuty pozwanych i rozstrzygnął przesłankowo, że roszczenie zgłoszone przez stronę powodową rzeczywiście istnieje w sensie materialnoprawnym, ale jednocześnie uznał, że nie może ono być skutecznie dochodzone np. dlatego, że powód nie jest podmiotem do tego legitymowanym czy też z powodu przedawnienia (tak np. w postanowieniu SN z dnia 12 października 2016 r., II CZ 99/16, niepubl.), natomiast – jak wywiedziono wyżej – w niniejszej sprawie taki zakres rozpoznania sprawy przez Sąd Rejonowy nie miał miejsca. Stanowisko, że wydanie orzeczenia kasatoryjnego w przypadku nierozpoznania istoty sprawy przez Sąd niższej instancji powinno być traktowane jako zasada wynikająca z przepisów proceduralnych, cieszy się też poparciem przeważającej części przedstawicieli doktryny prawa, którzy słusznie wywodzą, że art. 176 ust. 1 Konstytucji RP gwarantuje każdemu rozpoznanie jego sprawy w postępowaniu dwuinstancyjnym (tak np. Kłos [w:] „Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz. Art. 367–729” pod red. A. Marciniaka i K. Piaseckiego, Warszawa 2016, teza 12 do art. 386 lub A. Zieliński [w:] „Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz” pod red. A. Zielińskiego, Warszawa 2017, teza 2 do art. 386).
Dodatkowo za uchyleniem zaskarżonego wyroku i przekazaniem sprawy do ponownego rozpoznania przemawiają w postępowaniu niniejszym inne okoliczności natury procesowej. Odnotować bowiem trzeba, że bezsporne jest w orzecznictwie, iż charakter ksiąg wieczystych, ich funkcja prawna i społeczna, a także cele i specyfika powództwa wytaczanego na podstawie art. 10 u.k.w.h. uzasadniają pogląd, że w postępowaniu zmierzającym do uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym konieczny jest łączny udział wszystkich osób uprawnionych do złożenia wniosku o dokonanie wpisu w księdze wieczystej (art. 626 2 § 5 k.p.c.) oraz innych, których prawa mogą być wpisem dotknięte. Łączny udział tych wszystkich osób wynika także z tego, że wyrok wydany w sprawie, a w szczególności wyrok uwzględniający powództwo, musi być skuteczny i wiążący wobec ich wszystkich. Jeśli osoby te nie biorą udziału w sprawie, sąd wzywa je do wzięcia udziału w sprawie w charakterze pozwanych, stosując art. 195 § 1 i 2 k.p.c. (tak np. w wyroku SN z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 86/12, niepubl. lub w uchwale SN z dnia 26 lipca 2017 r., III CZP 31/17, (...) Nr 7 z 2017 r.). Zauważyć też należy, że w niniejszym postępowaniu rozpoznawane są dwie sprawy połączone do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia na podstawie art. 219 k.p.c., gdyż pozostają ze sobą w związku. Zarządzenie połączenia kilku spraw w tym trybie ma charakter wyłącznie techniczny, co oznacza, że czynność taka nie pozbawia ich odrębności i że pozostają one nadal sprawami samodzielnymi, a każdą z nich Sąd rozstrzyga z osobna, choć rozstrzygnięcia te mogą być zawarte w jednym wyroku. Powód wytoczył dwa powództwa – jedno o uzgodnienie z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej Nr (...), któremu nadano sygnaturę akt I C 99/11 i drugie o uzgodnienie z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej Nr (...) opatrzone sygnaturą I C 107/11. W sprawie I C 99/11 został w dniu 22 czerwca 2011 r. złożony wniosek o wezwanie do udziału w postępowaniu sześciu nowych pozwanych: M. S., E. S., J. S. (2), M. H., Ł. S. i K. H., a Sąd ten wniosek uwzględnił postanowieniem z dnia 1 lipca 2011 r. Następnie postanowieniem z dnia 15 lipca 2011 r. połączono obie powyższe sprawy w trybie art. 219 k.p.c. do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia. Dwa dni wcześniej do Sądu wpłynął wniosek strony powodowej o wezwanie tychże sześciu nowych pozwanych do udziału w sprawie o uzgodnienie z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej Nr (...); zarządzenie załączenia pisma do akt sprawy I C 99/11 zostało wydane w dniu 22 sierpnia 2011 r., a więc już po połączeniu obu spraw. Stwierdzić tu należy, że wniosek ten nie został rozpoznany przez Sąd I instancji i pozwani ci – choć ujawnieni w księdze wieczystej Nr (...) jako współwłaściciele nieruchomości – nie zostali wezwani do udziału w sprawie toczącej się uprzednio pod sygnaturą I C 107/11, mimo że w tej sytuacji powinni być współuczestnikami koniecznymi postępowania w sprawie o uzgodnienie treści tej księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Oczywiste jest, że postanowienie z dnia 1 lipca 2011 r. wzywające te same osoby do udziału w sprawie o uzgodnienie z rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej Nr (...) nie wywołało skutków procesowych w postaci wezwania ich do udziału w drugiej z przedmiotowych spraw, tym bardziej, że wydano je przed ich połączeniem do łącznego rozpoznania i rozstrzygnięcia. Oznacza to, że w jednej z połączonych spraw nie brały udziału wszystkie podmioty, które w niej uczestniczyć powinny, a Sąd Rejonowy nie podjął żadnych działań, aby ten brak usanować, choć w aktach sprawy znajdował się wniosek powoda o wezwanie tych osób do udziału w sprawie.
W orzecznictwie podkreśla się, że stosownie do art. 195 § 1 k.p.c., sąd z urzędu obowiązany jest badać, czy uczestnictwo innych podmiotów jest uczestnictwem koniecznym, a w razie stwierdzenia, że takie uczestnictwo występuje, winien podjąć działania mające na celu uzupełnienie składu osobowego strony procesu. Także Sąd odwoławczy z urzędu bierze pod uwagę uchybienie temu przepisowi w ramach badania naruszenia przez Sąd I instancji przepisów prawa materialnego, choćby strona apelująca nie postawiła takiego zarzutu; nieusunięcie braku pełnej legitymacji procesowej w takim przypadku stanowi bowiem przeszkodę do uwzględnienia powództwa wynikającą z naruszenia prawa materialnego (tak np. w wyroku SN z dnia 8 października 2004 r., V CSK 663/03, niepubl., w wyroku SN z dnia 17 listopada 2010 r., I CSK 67/10, niepubl.. w postanowieniu SN z dnia 6 lutego 2015 r., II CZ 103/14, niepubl. lub w wyroku SN z dnia 23 lutego 2017 r., I CSK 223/16, niepubl.). Choć także na Sądzie II instancji ciąży powinność uwzględniania z urzędu tego, czy po stronie czynnej lub po stronie biernej występują w sprawie wszystkie podmioty, których łączny udział w sprawie jest konieczny, to jednak ewentualne uchybienie w tym zakresie nie mogą zostać naprawione na etapie postępowania odwoławczego, zważywszy że art. 391 § 1 zd. II k.p.c. taką możliwość wyklucza. Wyłączenie stosowania art. 195 k.p.c. w instancji apelacyjnej służy temu, aby podmioty zawiadomione o postępowaniu lub podmioty wezwane do udziału w nim nie zostały postawione – przez pozbawienie ich jednej instancji – w gorszej sytuacji procesowej niż podmioty uczestniczące dotąd w postępowaniu. W niektórych orzeczeniach Sąd Najwyższy kwalifikuje taką sytuację wprost jako nierozpoznanie sprawy przez Sąd I instancji uzasadniające uchylenie orzeczenia i przekazanie sprawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania, stwierdzając, że nie było możliwe rozpoznanie istoty sprawy w warunkach współuczestnictwa koniecznego, jeżeli nie został ukształtowany właściwie skład osobowy stron postępowania, a wadliwości tej nie można było usunąć w postępowaniu apelacyjnym (tak np. w postanowieniu SN z dnia 1 marca 2017 r., IV CZ 127/16, niepubl. lub w wyroku SN z dnia 23 lutego 2017 r., I CSK 223/16, niepubl.). W innych orzeczeniach prezentowano pogląd, że jakkolwiek takiego wypadku nie można wprost zakwalifikować do kategorii sytuacji, w których Sąd I instancji nie rozpoznał istoty sprawy, to jednak trzeba uznać, że uchylenie zaskarżonego apelacją wyroku i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania jest wówczas równie mocno uzasadnione, jak wtedy, gdy przyjmuje się, że doszło do nierozpoznania istoty sprawy w postępowaniu pierwszoinstancyjnym (tak np. w wyroku SN z dnia 26 października 2017 r., II CSK 790/16, (...) Nr 12 z 2017 r.). Konkluzja obu tych stanowisk jest jednak identyczna i wynika z niej, że niewypełnienie przez Sąd niższej instancji obowiązku, jaki nakłada na niego art. 195 k.p.c. – a z taką sytuacją mamy do czynienia w postępowaniu niniejszym – uzasadnia zastosowanie się przez Sąd odwoławczy do dyspozycji art. 386 § 4 k.p.c. Dodatkowo zauważyć jeszcze można, że z aktualnej treści ksiąg wieczystych dostępnej na portalu Ministerstwa Sprawiedliwości wynika, że po wydaniu wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z dnia 2 czerwca 2016 r. doszło do kolejnego zbycia udziałów we współwłasności nieruchomości, których dotyczy żądanie pozwu, na rzecz osób niebiorących dotąd udziału w sprawie i ujawnienia tych nabywców w dziale II księgi, co uzasadnia wezwanie także i tych podmiotów do udziału w postępowaniu, zważywszy, że art. 192 pkt 3 k.p.c. nie ma zastosowania w sprawach z powództwa o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (tak w wyroku SN z dnia 26 czerwca 2013 r., V CSK 347/12, (...) Nr 6 z 2015 r.).
Z uwagi na wszystkie powyższe przyczyny Sąd odwoławczy na podstawie art. 386 § 4 k.p.c. uchyla zaskarżony wyrok wraz z uzupełniającym go postanowieniem z dnia 14 grudnia 2015 r. w przedmiocie kosztów postępowania i przekazuje sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu w Pabianicach, pozostawiając temu Sądowi w myśl art. 108 § 2 k.p.c. rozstrzygnięcie o kosztach instancji apelacyjnej i kasacyjnej. Przy ponownym rozpoznawaniu sprawy Sąd meriti w pierwszej kolejności ustali krąg współuczestników koniecznych postępowania w obu połączonych sprawach w trybie przewidzianym w art. 195 k.p.c., a po wypełnieniu tego obowiązku zajmie się zbadaniem materialnoprawnej podstawy zasadności roszczeń w tych sprawach zgłoszonych przy założeniu, że powód posiada legitymację czynną do ich dochodzenia.