UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 4 sierpnia 2017 roku wydanym w sprawie z powództwa (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W.
i W. Ż. przeciwko Teatrowi Wielkiemu w Ł. o zapłatę,
Sąd Okręgowy w Łodzi oddalił powództwo (pkt 1) i zasądził solidarnie od (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w W. i W. Ż. na rzecz Teatru Wielkiego w Ł. kwotę 7.217 złotych tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego (pkt 2).

Powyższy wyrok został wydany w oparciu o poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia faktyczne, które Sąd Apelacyjny podziela i przyjmuje
za własne, a z których wynika, że konsorcjum w składzie: W. Ż., prowadzący działalność pod nazwą Przedsiębiorstwo Budowlano – (...) z siedzibą w W. oraz (...) spółka
z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W., zajmowało się realizacją projektów budowlanych.

W dniu 8 sierpnia 2011 roku Konsorcjum zawarło z Teatrem Wielkim
w Ł. umowę o roboty budowlane nr (...). Przedmiotem umowy była kompleksowa realizacja zadania inwestycyjnego pod nazwą: „Modernizacja zaplecza technicznego sceny głównej Teatru Wielkiego w Ł.”. Na mocy postanowień umownych zakończenie wykonania przedmiotu umowy miało nastąpić do dnia 30 grudnia 2012 roku (§ 1 umowy).

Za wykonanie przedmiotu zamówienia, na podstawie § 3 umowy, zamawiający zobowiązał się zapłacić wykonawcy wynagrodzenie w wysokości 19.777.000 złotych brutto w tym podatek VAT 23% (kwota netto 16.078.861,79 złotych), dokonując zapłaty przelewem na rachunek bankowy podany na fakturze, w terminie 30 dni od daty jej otrzymania wraz z dokumentami rozliczeniowymi (§ 4 umowy).

Na mocy § 13 ust. 1 pkt. 2 lit. b umowy strony ustaliły odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązań umownych w formie kar umownych. Na tej podstawie zamawiający zobowiązał się zapłacić wykonawcy karę umowną, w wysokości 10% umówionego wynagrodzenia brutto,
w przypadku, m.in. odstąpienia od umowy przez wykonawcę z winy zamawiającego. Strony postanowiły także, że wykonawcy przysługuje prawo odstąpienia od umowy, m. in. gdy zamawiający nie dokonuje zapłaty za faktury wykonawcy w okresie dłuższym niż 30 dni licząc od ustalonego terminu zapłaty, po uprzednim pisemnym wezwaniu i wyznaczeniu dodatkowego 30 - dniowego terminu do zapłaty zaległości (ust. 4 pkt. 1 lit. a); odstąpienie od umowy powinno nastąpić w formie pisemnej z podaniem uzasadnienia (ust. 5).

Na mocy porozumienia trójstronnego zawartego 29 czerwca 2012 roku pomiędzy: Teatrem Wielkim w Ł. jako inwestorem, powodami (...) spółką z o.o. siedzibą w W. oraz W. Ż. oraz podwykonawcą – (...) S.A. z siedzibą w O., którego celem było usprawnienie przepływów finansowych w ramach realizacji umowy z dnia
8 sierpnia 2011 roku oraz umów zawartych pomiędzy wykonawcą
i podwykonawcą, strony umówiły się, m.in. że:

- zamawiający (powodowie) zwraca się do inwestora (pozwanego) o dokonywanie wypłat przez inwestora bezpośrednio na rzecz dostawcy ( (...) S.A.
z siedzibą w O.) wymagalnych należności, przysługujących zamawiającemu od inwestora z tytułu realizacji zakresu robót objętych umową, a wykonanych przez zamawiającego zgodnie z zatwierdzonym harmonogramem płatność po dniu zawarcia porozumienia;

- a inwestor wyraża zgodę na cesję przedmiotowych należności, z zastrzeżeniem, że należności będą dotyczyć robót wykonanych przez zamawiającego z użyciem materiałów, urządzeń itp. zakupionych u dostawcy zgodnie z umowami zamawiającego z dostawcą (§1 porozumienia).

Nadto strony w §2 postanowiły, że zapłata należności, o których mowa
w §1, dokonywana będzie w ten sposób, że dostawca kopię każdej faktury VAT potwierdzonej za zgodność z oryginałem, wystawionej na rzecz zamawiającego
(w oparciu o protokół odbioru częściowego i końcowego) zatwierdzony przez Inspektora nadzoru Teatru Wielkiego, będzie przesyłał informacyjnie równolegle do inwestora.

Natomiast zamawiający przedkładając inwestorowi wystawioną prawidłowo fakturę VAT za wykonane roboty (co do zakresu zbieżną z fakturą VAT dostawcy oraz co do wartości nie niższą niż należność dostawcy wynikająca z faktury VAT, złoży jednocześnie inwestorowi pisemne oświadczenie,
że w ramach zakresu prac objętych przedkładaną fakturą mieści się wynagrodzenie należne dostawcy oraz potwierdzoną za zgodność z oryginałem kserokopię faktury VAT dostawcy, której dotyczyć będzie cesja należności. Inwestor dokonując zgodnie z umową zapłaty na rzecz zamawiającego, przysługującej i wymagalnej należności pomniejszy należność z faktury zamawiającego, o kwotę należności dostawcy, zgodnie z oświadczeniem zamawiającego.

Nadto ustalono, że każdorazowa zapłata przez inwestora na rzecz dostawcy zwalnia zamawiającego z zapłaty danej kwoty na rzecz dostawcy. Kwotę przysługującej dostawcy należności, o której mowa powyżej, inwestor zapłaci bezpośrednio dostawcy przelewem na rachunek bankowy podany na fakturze, w terminie zgodnym z postanowieniem § 4 Umowy Nr (...) zawartej pomiędzy zamawiającym, a inwestorem, tj. w terminie do 30 dni od daty doręczenia faktury inwestorowi przez zamawiającego za wykonane roboty.

(...) Spółka Akcyjna z siedzibą w O., jako podwykonawca strony powodowej, wykonywała pracę z zakresu systemu automatyki sceny teatru na mocy umowy nr (...) zawartej
z powodem (...) spółką z o.o. siedzibą w W..

Odbiór prac rozpoczął się w dniu 31 stycznia 2012 roku, wskutek dokonanego przez kierownika zgłoszenia do odbioru robót. Zakończył sie1 marca 2013 roku stwierdzeniem wykonania 100% robót. Inwestor miał zastrzeżenia do robót, w których dostrzegał liczne usterki, ale nie odnotowano tego w protokole.

W dniu 5 marca 2013 roku powód W. Ż. jako pełnomocnik Konsorcjum, złożył pozwanemu fakturę VAT nr (...) za wykonane roboty budowlane w kwocie 5.933.632,53 złote. Pozwany przyjął fakturę w dniu
7 marca 2013 roku.

Powódka (...) spółka z o.o. z siedzibą w W. korzystała
z zapisów porozumienia wnosząc do inwestora o wypłatę środków należnych
z faktury VAT bezpośrednio firmie (...) S.A. z siedzibą w O.. Powód W. Ż. prosił także stronę pozwaną o rozszerzenie zapisów porozumienia także na inne podmioty wykonujące prace w ramach zawartej między stronami umowy, wnioskując o spłatę należności tych podmiotów przez pozwanego.

(...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. dnia 22 kwietnia 2013 roku i dnia 8 maja 2013 roku wystąpiła do pozwanego
z wezwaniem do zapłaty brakującej kwoty 650.634,82 złotych w terminie 30 dni od daty otrzymania pisma.

Jednakże 22 maja 2013 roku powódka (...) spółka z o.o. z siedzibą
w W., powołując się na porozumienie trójstronne z dnia 29 czerwca 2012 roku, w nawiązaniu do spotkania stron z dnia 15 maja 2013 roku, oświadczyła, że podtrzymuje deklarację w zakresie dokonania zapłaty przez pozwany Teatr Wielki w Ł. zatrzymanej łącznie kwoty w wysokości 650.634,82 złotych, na rzecz (...) S.A. z siedzibą w O..

Wskutek oświadczenia powódki z dnia 22 maja 2013 roku, pozwany przelał część należnej (...) S.A. z siedzibą w O. kwoty wynikającej z faktury, zatrzymując sobie kwotę 650.634,82 tysięcy złotych, do czasu naprawy usterek, o czym powodowie zostali uprzednio powiadomieni na spotkaniu stron w dniu 15 maja 2013 roku.

Pismem z dnia 25 lipca 2013 roku (...) S.A. z siedzibą w O. odstąpiła od naliczania i zrzekła się roszczenia o zapłatę odsetek za opóźnienie przeciwko pozwanemu.

W porozumieniu z (...) S.A. z siedzibą w O.,
z dnia 7 października 2013 roku, Teatr Wielki w Ł., dokonał zapłaty brakującej kwoty na poczet faktury powodów, w dwóch transzach, tj. po 162.817,41 złotych za każdy ukończony etap prac polegający na usunięciu usterek.

W dniu 2 września 2013 roku Konsorcjum odstąpiło od umowy o roboty budowlane, z uwagi na brak pełnej spłaty faktury z dnia 5 marca 2013 roku,
tj. pomimo upływu 30 dniowego terminu na spłatę oraz po bezskutecznym wezwaniu do zapłaty z dnia 8 maja 2013 roku. Jednocześnie wezwano pozwanego do zapłaty brakującej kwoty 325.634,82 złotych oraz kary umownej na podstawie § 13 ust. 1 pkt. 2 lit. b) ww. umowy w kwocie 1.977.700 złotych, wystawiając stosowną notę księgową.

W odpowiedzi, pozwany Teatr Wielki w Ł., 20 marca 2014 roku przesłał powodom skany dokonanych na konto (...) S.A. z siedzibą
w O. przelewów z dnia 10 października 2013 roku
i 12 grudnia 2013 roku na łączną kwotę 325.634,82 złotych - po 162.817,41 złotych każda transza, wraz z dwiema fakturami korygującymi na łączną kwotę 5.658 złotych, z których wynikała ostateczna kwota pozostała do wypłaty wykonawcy.

Sąd Apelacyjny w Warszawie w dniu 8 maja 2014 roku w sprawie VI ACz 363/14 oddalił zażalenie powodów na postanowienie Sądu Okręgowego
w W. z dnia 7 stycznia 2014 roku w sprawie XXV Co 161/13
o zabezpieczenie roszczenia o ustalenie skuteczności odstąpienia od umowy
o roboty budowlane złożonego obowiązanemu – Teatrowi Wielkiemu w Ł., oraz zapłatę zaległego wynagrodzenia i kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy, poprzez zakaz dochodzenia przez Teatr Wielki w Ł. wypłat środków
z umowy gwarancji zawartej z (...) S.A. z siedzibą w W. oraz zakaz wypłaty tych środków (...) S.A. z siedzibą w W. co czasu rozstrzygnięcia sporu.

W świetle powyższych okoliczności, Sąd Okręgowy uznał, że powództwo nie jest zasadne.

Roszczenie powodów dotyczy zapłaty kwoty 1.977.700 złotych tytułem kary umownej za odstąpienie od umowy o roboty budowlane z winy zamawiającego, co nastąpiło z powołaniem się na okoliczność nieterminowej zapłaty należności za wykonaną pracę ujętej w fakturze wystawionej po odbiorze prac.

Sąd pierwszej instancji podniósł, że stosunek łączący strony podlega zapisom umowy z dnia 8 sierpnia 2011 roku oraz regulacji art. 647 i następnych kodeksu cywilnego.

Zgodnie z zapisami § 13 ust. 4 i 5 pkt. 1 lit. a. umowy łączącej strony,
w przypadku gdy zamawiający nie dokonywałby zapłaty za faktury wykonawcy
w okresie dłuższym niż 30 dni, licząc od ustalonego terminu zapłaty,
po uprzednim pisemnym wezwaniu i wyznaczeniu dodatkowego 30 - dniowego terminu do zapłaty zaległości, wykonawcy przysługiwało prawo do odstąpienia od umowy w formie pisemnej z podaniem uzasadnienia. Umowa przewiduje inną jeszcze, potencjalną, leżącą po stronie inwestora przyczynę odstąpienia od umowy przez wykonawcę w postaci odmowy przystąpienia do odbioru prac.

Z kolei zgodnie z treścią § 13 ust. 1 pkt. 2 lit. b umowy zamawiający zapłacić ma wykonawcy kare umowną, miedzy innymi, w przypadku gdy doszło do odstąpienia od umowy z winy zamawiającego; wysokość kary ustalono na 10% wynagrodzenia brutto umowy.

W ocenie Sądu Okręgowego zastrzeżenie kary umownej co do zasady dopuszczalne na wypadek odstąpienia przez wykonawcę od umowy z przyczyn leżących po stronie inwestora, w niniejszym stanie faktycznym nie zasługuje na ochronę. Zestawienie dwóch, wskazanych wyżej klauzul umownych,
w przypadku gdy kara miałaby być naliczana w związku z odstąpieniem, którego przyczyną jest opóźnienie w zapłacie wynagrodzenia (czyli świadczenia pienionego), prowadzi bowiem do obejścia przepisu art. 481 k.c.

Sąd Okręgowy wskazał, że powodowie skorzystali z postanowień umownych pozwalających na odstąpienie od umowy, uzasadniając to odstąpienie okolicznością, iż pozwany nie dokonał w terminie zapłaty,
co wyklucza (niezależnie od tego czy zwłoka w rzeczywistości nastąpiła),
że złożone przez nich jednostronne oświadczenie woli nastąpiło w skutek nie wykonania przez pozwanego zobowiązania niepieniężnego, a tego zastrzeżenia, zawartego w treści art. 481 k.c., nie można zmienić wolą stron.

Z przytoczonych powodów, Sąd pierwszej instancji nie zgodził się
z przytaczana przez powodów tezą z orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia
15 maja 2014 roku (sygn. IV CSK 508/13), w której czytamy: „kara umowna może zostać skutecznie zastrzeżona na wypadek odstąpienia od kontraktu przez jedną ze stron wskutek okoliczności, za które odpowiada druga strona
a postanowienie to będzie skuteczne nawet wtedy, gdy konkretną jego przyczyną będzie opóźnienie w terminowym uiszczaniu rat.” Sąd Okręgowy zwrócił bowiem uwagę, że nie jest to pogląd ugruntowany.

Ponadto Sąd pierwszej instancji podniósł, że odstąpienie od umowy przez stronę powodową nastąpiło już po odbiorze prac, a więc, jak sama strona wskazuje, po spełnieniu świadczenia niepieniężnego.

O kosztach postępowania, Sąd orzekł zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik postępowania (art. 98 § 1 i 3 k.p.c.), zasądzając od powodów solidarnie, na rzecz pozwanego kwotę 7.217 złotych, tytułem kosztów zastępstwa procesowego, zgodnie z § 6 pkt 7 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu z dnia 28 września 2002 roku (Dz.U. Nr 163, poz. 1349
z późn. zm.).

Apelację od wyroku złożyła strona powodowa, która zaskarżyła wyrok
w całości i podniosła następujące zarzuty:

1) naruszenia art. 481 § l i 3 k.c. w związku z art. 483 § l k.c. poprzez błędne przyjęcie, że umowne prawo odstąpienia od umowy o roboty budowlane ze względu na przyczynę leżącą po stronie inwestora w postaci braku zapłaty wynagrodzenia za odebrane roboty mimo kilku wezwań do zapłaty, nie zasługuje na ochronę, jako forma obejścia przepisu art. 481 k.c., mimo że kara umowna może zostać skutecznie zastrzeżona na wypadek odstąpienia od umowy przez jedną ze stron wskutek okoliczności, za które odpowiada druga strona, nawet gdy konkretną przyczyną będzie opóźnienie w terminowej zapłacie świadczenia pieniężnego, a tym bardziej zwłoka w zapłacie świadczenia, szczególnie jeżeli podstawy umowne uzasadniające odstąpienie od umowy wykraczają poza kwestie ściśle pieniężne;

2) naruszenia art. 491 § l k.c. poprzez błędne przyjęcie, że w stanie faktycznym niniejszej sprawy powodowie nie mogli odstąpić od umowy, skoro ich świadczenie wynikające z umowy Nr (...) z dnia 8 sierpnia 2011 roku zostało już spełnione, mimo że powodowie, po wykonaniu świadczenia podstawowego wynikającego z § l umowy, musieliby wykonać - w razie zaistnienia odpowiednich przesłanek - inne istotne obowiązki umowne,
w szczególności wynikające z § 11 umowy, a dotyczące gwarancji oraz rękojmi
w okresie 60 miesięcy od daty odbioru końcowego, co czyni uzasadnionym odstąpienie przez powodów od umowy;

3) mające wpływ na jego treść naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. poprzez niewyjaśnienie podstawy prawnej w uzasadnieniu zaskarżonego orzeczenia oraz nieprzywołanie przepisów prawa materialnego stanowiących podstawę rozstrzygnięcia, a jedynie posłużenie się zwrotem, że umowne prawo odstąpienia, z którego skorzystali powodowie „nie zasługuje na ochronę”, bowiem „prowadzi do obejścia przepisów art. 481 k.c.”, przez co zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli instancyjnej, w szczególności wobec użycia tych terminów nie sposób ustalić czy podstawę prawną wyroku stanowił
art. 58 § l k.c. czy też art. 5 k.c.

W konsekwencji strona powodowa wniosła o zmianę zaskarżonego orzeczenia poprzez zasądzenie od pozwanego Teatru Wielkiego w Ł. łącznie na rzecz powodów (...) spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą
w W. oraz W. Ż. kwotę 500.000 złotych wraz z ustawowymi odsetkami liczonymi od dnia 6 września 2013 roku do dnia 31 grudnia 2015 roku oraz odsetkami ustawowymi za opóźnienie liczonymi od dnia l stycznia 2016 roku do dnia zapłaty, a także zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kosztów procesu za drugą instancję, w tym kosztów zastępstwa procesowego zgodnie z normami przepisanymi oraz ponowne rozstrzygnięcie o kosztach procesu za pierwszą instancję; ewentualnie o uchylenie orzeczenia Sąd pierwszej instancji w całości i przekazanie sprawy Sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kosztów procesu za drugą instancję, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych oraz pozostawienie Sądowi pierwszej instancji rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

W odpowiedzi na apelację, strona pozwana wniosła o jej oddalenie oraz
o zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz powoda zwrotu kosztów postępowania, w tym zwrotu kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Zażalenie na zawarte w wyroku postanowienie o kosztach procesu złożyła strona pozwana i zarzuciła błędne niezastosowanie przepisów Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych, w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia
27 października 2016 roku i w konsekwencji zasądzenie zwrotu kosztów zastępstwa radcowskiego w wysokości 7.200 złotych, a nie w wysokości 14.400 złotych.

Strona pozwana wniosła o zmianę wyroku w zaskarżonej części
i zasądzenie solidarnie od powodów na rzecz pozwanego zwrotu kosztów postępowania w wysokości 14.417 złotych w miejsce kwoty 7.217 złotych oraz
o zasądzenie solidarnie od pozwanych na rzecz powoda zwrotu kosztów postępowania zażaleniowego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługiwała w żadnej mierze na uwzględnienie.

Sąd Apelacyjny podzielił w całości ustalenia faktyczne poczynione przez Sąd Okręgowy, które mają oparcie w należycie zebranym w sprawie i właściwie ocenionym materiale dowodowym, a przy tym nie są w istocie kwestionowane przez powodów w postępowaniu apelacyjnym. Dokonanie ponownej analizy zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego prowadzi do wniosków zbieżnych z wyprowadzonymi przez Sąd Okręgowy w Łodzi. Skoro zatem ustalenia faktyczne dokonane przez Sąd pierwszej instancji są w pełni prawidłowe, to okoliczności ustalone w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku zostały przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia apelacji.

Pozbawiony uzasadnionych podstaw okazał się zarzut naruszenia
art. 328 § 2 k.p.c. Wymaga zaakcentowania, że podnosząc zarzut obrazy
tego przepisu trzeba wykazać, że wady uzasadnienia są tak istotne,
że uniemożliwiają całkowicie dokonanie oceny prawidłowości zapadłego wyroku. W orzecznictwie wskazuje się, że zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. może stanowić uzasadnioną podstawę tylko wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego orzeczenia nie posiada wszystkich koniecznych elementów bądź zawiera oczywiste braki, które uniemożliwiają jego kontrolę (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 marca 2008 r., sygn. akt III CSK 315/07, LEX nr 390105; z dnia 21 lutego 2008 r., sygn. akt III CSK 264/07, LEX nr 465952).
Z powyższego wynika, że nie każde uchybienie w zakresie konstrukcji uzasadnienia orzeczenia sądu może stanowić podstawę do kreowania skutecznego zarzutu.

Ponadto w judykaturze podkreśla się, że z natury rzeczy sposób sporządzenia uzasadnienia orzeczenia nie ma wpływu na wynik sprawy, ponieważ uzasadnienie wyraża jedynie motywy wcześniej podjętego rozstrzygnięcia. Z tego względu zarzut naruszenia przepisu art. 328 § 2 k.p.c. może być usprawiedliwiony tylko w tych wyjątkowych okolicznościach,
w których treść uzasadnienia orzeczenia sądu całkowicie uniemożliwia dokonanie oceny toku wywodu, który doprowadził do wydania orzeczenia lub
w przypadku zastosowania prawa materialnego do niedostatecznie jasno ustalonego stanu faktycznego (por. wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 2 marca 2011 r., sygn. akt II PK 202/10, LEX nr 817516, z dnia 7 stycznia 2010 r., sygn. akt II UK 148/09, LEX nr 577847).

Zdaniem Sądu drugiej instancji wskazane w uzasadnieniu Sądu Okręgowego w Łodzi pisemne motywy rozstrzygnięcia są czytelne i odpowiadają wymogom postawionym w art. 328 § 2 k.p.c. Przedstawione zostały w nich ustalenia faktyczne, dowody na których oparł się Sąd dokonując poszczególnych z nich oraz ocena materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie dokonana przez pryzmat twierdzeń każdej ze stron wraz z rozważaniami odnoszącymi się do niej, a nadto zostały również wskazane – choć skarżący wyrażają odmienne przekonanie - przepisy stanowiące podstawę prawną rozstrzygnięcia. Sporządzone uzasadnienie pozwala zatem odtworzyć motywy, którymi kierował się Sąd rozstrzygając o przedmiocie sporu, pozwalając na dokonanie kontroli instancyjnej wydanego orzeczenia. Dlatego Sąd Apelacyjny nie podzielił stawianego przez skarżącego zarzutu naruszenia przepisu art. 328 § 2 k.p.c.

Przy prawidłowo określonej podstawie faktycznej rozstrzygnięcia,
za niezasadne należało uznać zarzuty naruszenia przepisów prawa materialnego. W ocenie Sądu drugiej instancji w przeprowadzonym postępowaniu powodowie nie wykazali zasadności dochodzonego roszczenia. Przede wszystkim Sąd Apelacyjny nie podziela poglądu strony skarżącej,
że zapłata kary umownej z tytułu odstąpienia od umowy jest w realiach sprawy uzasadniona.

Artykuł 483 § 1 k.c. stanowi, że można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Zgodnie
z treścią art. 484 § 1 k.c. w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania kara umowna należy się wierzycielowi w zastrzeżonej na ten wypadek wysokości bez względu na wysokość poniesionej szkody. Żądanie odszkodowania przenoszącego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony inaczej postanowiły.

Z powyższego wynika, że kara umowna stanowi sankcję cywilnoprawną na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Nie ulega przy tym wątpliwości, że kara umowna należy się wierzycielowi tylko wtedy, gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność (por. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 1970 r., sygn. akt II CR 167/70, opubl. OSNCPiUS 1970, Nr 11, poz. 214; z dnia 30 czerwca 2005 r., sygn. akt IV CK 746/04, LEX nr 284693; z dnia 26 września 2012 r., sygn. akt II CSK 84/12, LEX nr 1232233; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 22 czerwca 2006 r., sygn. akt
I ACa 2321/05, niepubl.).

Wierzyciel dochodzący roszczenia o zapłatę kary umownej musi wykazać istnienie i treść zobowiązania łączącego go z dłużnikiem, a także fakt niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 czerwca 2000 r., sygn. akt I CKN 791/98, LEX nr 50891). Jeżeli dłużnik wykaże, że nie ponosi odpowiedzialności za niewykonanie (nienależyte wykonanie) zobowiązania, będzie wówczas zwolniony z obowiązku zapłaty kary umownej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia z 7 grudnia 2007 r., sygn. akt III CSK 234/07, LEX nr487539).

Jak wynika z treści art. 483 § 1 k.c. kara umowna może zostać zastrzeżona wyłącznie w odniesieniu do zobowiązania niepieniężnego. Przepis ten zawęża zatem zakres stosowania kary umownej i ma charakter iuris cogentis. Granice dopuszczalnego kształtowania konstrukcji kary umownej wyznaczają także kryteria wskazane w art. 358¹ k.c. oraz art. 58 § 1 i 2 k.c.

Tymczasem apelujący nie kwestionując – o czym była mowa powyżej - ustaleń faktycznych, zarzucali Sądowi Okręgowemu nieprawidłowe zastosowanie w niniejszej sprawie art. 483 § 1 i 3 k.c. poprzez błędne przyjęcie, że skoro dochodzona kara umowna została zastrzeżona w związku z niewykonaniem zobowiązania pieniężnego, to z tego względu nie zasługuje na ochronę.

W tym zakresie Sąd Apelacyjny w pełni podziela wywody Sądu pierwszej instancji, których nie udało się skarżącym skutecznie podważyć. Dla uzasadnienia swojego poglądu powodowie odwołują się w apelacji (jak i w całym postepowaniu) li tylko do jednego z orzeczeń Sądu Najwyższego, które zdaniem Sądu drugiej instancji uznać należy jednak za odosobnione i nieprezentujące prawidłowej wykładni art. 483 § 1 k.c. Zagadnienie, którego dotyczy niniejsza sprawa, było przedmiotem licznych orzeczeń Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych, jak również wypowiedzi doktryny. I to właśnie z wyrażanym
w nich stanowiskiem, że zastrzeżenie kary umownej w stosunku do zobowiązania pieniężnego jest niedopuszczalne, choćby strony w umowie postanowiły inaczej, należy się zgodzić.

Należy podkreślić, że co do zasady, w ramach swobody umów, nie jest wyłączone zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy lub wypowiedzenia umowy bez zachowania terminu przez stronę, która zgodnie z jej treścią zobowiązana była do świadczenia niepieniężnego. Skoro jednak do przedmiotowo istotnych elementów zastrzeżenia kary umownej zalicza się określenie zobowiązania (albo pojedynczego obowiązku), którego niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi obowiązek zapłaty kary, to istotne znaczenie ma przyczyna odstąpienia od umowy lub jej wypowiedzenia.

Jeśli więc przepis art. 483 k.c. zezwala jedynie na zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania świadczenia niepieniężnego, to niedopuszczalne jest zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy opartego na wyłącznej przesłance nieterminowego spełnienia świadczenia pieniężnego. W istocie mielibyśmy w takim wypadku do czynienia z pośrednią karą za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Stąd dla oceny dopuszczalności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy koniecznym jest ocena przyczyn tego odstąpienia. Jeżeli jedyną jego przyczyną jest niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego, to zastrzeżenie kary umownej dotyczące takiego przypadku uznać należy za naruszające przepis art. 483 k.c., a tym samym niedopuszczalne i jako takie w tym zakresie nieważne z mocy art. 58 § 1 i 3 k.c. (por. np. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 sierpnia 2005 r., sygn. V CK 90/05, LEX 393104, z dnia 7 lutego 2007 r., sygn. III CSK 288/06, z 17 grudnia 2008 r., sygn. I CSK 240/08; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 13 czerwca 2017 r., sygn. akt I ACa 1801/16, LEX nr 2451350).

Odnosząc te rozważania do stanu faktycznego niniejszej sprawy należy podnieść, że dla należytej oceny zasadności żądania powodów wywodzonego
z treści § 13 ust. 1 pkt 2 lit. b (łączącego prawo żądania kary umownej
z przyczyn przewidzianych w § 13 ust. 4 pkt 1 lit. a), konieczne było uwzględnienie przyczyny odstąpienia od umowy.

W niniejszej sprawie bezsporna była okoliczność, że konsorcjum
w składzie (...), prowadzący działalność pod nazwą Przedsiębiorstwo Budowlano – (...) z siedzibą w W. oraz (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą w W. zawarło z Teatrem Wielkim w Ł. w dniu 8 sierpnia 2011 roku umowę
o roboty budowlane nr (...). Przedmiotem umowy była kompleksowa realizacja zadania inwestycyjnego pod nazwą „Modernizacja zaplecza technicznego sceny głównej Teatru wielkiego w Ł.” polegająca na zaprojektowaniu i modernizacji zaplecza technicznego sceny głównej w systemie „zaprojektuj i wybuduj” na podstawie opisu przedmiotu zamówienia w postaci programu funkcjonalno –użytkowego (k 6). Zakończenie wykonania przedmiotu umowy miało nastąpić do dnia 30 grudnia 2012 roku.

Domagając się natomiast kary umownej, powodowie powoływali się na treść § 13 ust. 1 pkt 2 lit. b) umowy, zgodnie z którym zamawiający zapłaci wykonawcy kary umowne z tytułu odstąpienia od umowy z winy zamawiającego w wysokości 10% wynagrodzenia brutto umowy. Zgodnie zaś z § 13 ust. 4 pkt 1 lit a) wykonawcy przysługuje prawo odstąpienia od umowy, jeżeli zamawiający nie dokonuje zapłaty za faktury wykonawcy w okresie dłuższym niż 30 dni licząc od ustalonego terminu zapłaty po uprzednim pisemnym wezwaniu
i wyznaczeniu dodatkowego 30 dniowego terminu do zapłaty zaległości. Odstąpienie od umowy powinno nastąpić w formie pisemnej z podaniem uzasadnienia (§ 13 ust. 5 umowy) (k 10 odwr. i 11).

Z zestawienia powyższych niekwestionowanych okoliczności faktycznych wynika, że odstąpienie przez powodów od umowy nastąpiło z uwagi na niewykonanie przez pozwanego zobowiązania pieniężnego, tj. brak pełnej zapłaty za fakturę VAT nr (...) z dnia 5 marca 2013 roku i nie istniały inne obowiązki niepieniężne pozwanego, których niewykonanie mogłoby uprawniać do odstąpienia od umowy. Twierdzenia powodów, że skoro skutecznie odstąpili od umowy, to należy im się kara umowna, nie są słuszne. Sąd Apelacyjny podziela w pełni podziela stanowisko Sądu Okręgowego, że żądanie zasądzenia kary umownej, nie mogło być uwzględnione.

Nie budzi wątpliwości, że w ramach swobody umów strony mogą ustalić sankcję za samo odstąpienie od umowy (oderwaną od przyczyn odstąpienia), jednakże, z uwagi na bezwzględnie obowiązujący charakter normy art. 483 § 1 k.c., sankcja taka nie może być karą umowną. Ta bowiem została przewidziana wyłącznie na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. A jak już był mowa powyżej, jeśli odstąpienie od umowy spowodowane jest wyłącznie niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem świadczenia pieniężnego przez jedną ze stron, to zastrzeżenie kary umownej, na wypadek odstąpienia od umowy z tej przyczyny, stanowi naruszenie zakazu wynikającego z mającego bezwzględnie obowiązujący charakter art. 483 § 1 k.c. (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 kwietnia 2011 r., sygn. akt I ACa 1135/10, LEX nr 1168760; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu
z dnia 11 grudnia 2013 r., sygn. akt I ACa 1029/13, LEX nr 1419083; wyrok Sądu Okręgowego w Lublinie z dnia 11 czerwca 2015 r., sygn. akt II CA 213/15, LEX nr 1770793; wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 30 czerwca 2016 r., sygn. akt I ACa 191/16, LEX nr 2071267).

Konkludując skoro zatem w niniejszej sprawie podstawą odstąpienia od umowy było jedynie nieterminowe realizowanie przez pozwanego świadczenia pieniężnego polegającego na płatności umówionego wynagrodzenia (co było poza sporem), to trafna była ocena Sądu Okręgowego, że naliczenie kary umownej
w takiej sytuacji, jako naruszające przepis art. 483 § 1 k.c., było niedopuszczalne, a przez co uznać je należy w istocie za nieważne w rozumieniu art. 58 § 1 i 3 k.c.

Na marginesie nadmienić trzeba, co uczynił też Sąd pierwszej instancji,
że nie było też podstaw faktycznych do ewentualnych rozważań co do możliwości łączenia kary umownej z § 13 ust. 4 pkt 1 lit. 1 umowy z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania, jakie powstały dla powodów
w następstwie odstąpienia przez nich od umowy. Nie sposób nie zauważyć,
że odstąpienie od umowy nastąpiło już po odbiorze prac, czyli po spełnieniu świadczenia niepieniężnego. W konsekwencji nie można mówić w realiach sprawy o niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu umowy.

W sprawie nie można pominąć i tego, że powodowie nie mieli podstaw do domagania się zapłaty ani kwoty 325.634,82 złotych, ani kary umownej od pozwanego. W dniu 29 czerwca 2012 roku zostało bowiem zawarte trójstronne porozumienie pomiędzy konsorcjum powodów, pozwanym oraz (...). Zgodnie z § 1 tegoż porozumienia pozwany miał dokonywać bezpośrednich wypłat na rzecz (...) (k 240). W dniu 22 kwietnia 2013 roku oraz 8 maja 2013 roku powodowa spółka (...) wezwała Teatr Wielki do zapłaty na rzecz konsorcjum kwoty 650.634,82 złotych. W piśmie z dnia 22 maja 2013 roku spółka (...), w nawiązaniu do spotkania z dnia 15 maja 2013 roku, oświadczyła, że konsorcjum podtrzymuje deklarację w zakresie zapłaty przez Teatr Wielki w Ł. zatrzymanej łącznie kwoty w wysokości 650.634,82 złotych na rzecz (...) (k. 265).

W świetle powyższych okoliczności można wywieść wniosek, że strony doszły do porozumienia, że nadal jest jednak aktualne zawarte przez nich
w dniu 29 czerwca 2012 roku porozumienie. Tym bardziej, że pozwany w dniu 29 maja 2013 roku przelał (...) SA kwotę 325.000 złotych.
W konsekwencji wezwanie pismem z dnia 1 sierpnia 2013 roku Teatru Wielkiego do zapłaty dalszej kwoty 325.634,82 złotych przez powodowe spółki uznać należało niezasadne, podobnie jak i odstąpienie od umowy w dniu 2 września 2013 roku. Pozwany nie był już zobowiązany do zapłaty stosownych kwot na rzecz powodów, którzy nie byli już w istocie jego wierzycielem co do zapłaty rzeczonej kwoty, a którym na mocy porozumienia stało się (...).

Z przedstawionych wyżej względów Sąd Apelacyjny oddalił apelację na podstawie art. 385 k.p.c.

W ocenie Sądu drugiej instancji zasadne okazało się jednak zażalenie strony pozwanej.

Sąd Okręgowy za podstawę prawną orzeczenia o kosztach procesu błędnie przyjął § 6 pkt. 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu
z dnia 28 września 2002 roku. Prawidłową podstawę zasądzenia zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w powyższej sprawie stanowi bowiem rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat
za czynności radców prawnych w brzmieniu obowiązującym do dnia
26 października 2016 roku, albowiem pozew został wniesiony w dniu 5 września 2016 roku (k 2).

Zgodnie z § 2 pkt 7 wskazanego rozporządzenia, przy wartości przedmiotu sporu większej niż 200.000 złotych, stawka minimalna wynosi 14.400 złotych
i w tej wysokości należało zasądzić wynagrodzenie dla pełnomocnika strony pozwanej, o czym Sąd Apelacyjny orzekł na podstawie art. 386 § 1 k.p.c.
w związku z art. 397 § 2 k.p.c. w punkcie II sentencji.

O kosztach postępowania odwoławczego, Sąd drugiej instancji orzekł zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik sporu na podstawie art. 98 k.p.c. w związku z § 2 pkt 7 i pkt 4 oraz § 10 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U. z 2018 r., poz. 265) i zasądził solidarnie od (...) spółki z ograniczona odpowiedzialnością w W. i W. Ż. na rzecz Teatru Wielkiego w Ł. kwotę 9.072 złotych, na którą składały się koszty zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym (8100 złotych)
i w postepowaniu zażaleniowym (900 złotych) oraz opłata od zażalenia (72 złote).

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE