UZASADNIENIE

W grudniu 2009 r. I. Z. wniosła do Sądu Rejonowego w K. skargę o wznowienie postępowania w sprawie I Ns 854/60, w której Sąd Powiatowy w K. stwierdził nabycie przez Skarb Państwa na skutek zasiedzenia na podstawie dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, własność nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) pod numerem 4 o powierzchni 790 m², zapisanej w księdze wieczystej Sądu Powiatowego w K. (...) S. M. nr hip. (...) na I. J.. W uzasadnieniu wniosku jako jego podstawę skarżąca wskazała przepis art. 401 pkt 2 k.p.c. w postaci pozbawienia strony - w tym wypadku poprzedniczki prawnej skarżącej - możliwości działania będącego następstwem naruszenia przepisów prawa.

Wyrokiem z dnia 17 lutego 2011 r. wydanym w sprawie I C 1526/10 Sąd Okręgowy w K.wznowił postępowanie zakończone postanowieniem Sądu Powiatowego w K. z dnia 24 października 1960 r. wydanym w sprawie I Ns 854/1960 i uchylił to postanowienie oraz oddalił roszczenie Skarbu Państwa o ustalenie. Wyrokiem z dnia 12 stycznia 2012 r. wydanym w sprawie I ACa 1005/11 Sąd Apelacyjny w Ł. uchylił zaskarżony wyrok w całości, zniósł postępowanie w zakresie dotkniętym nieważnością, tj. postępowanie przed Sądem Okręgowym w K. i przekazał sprawę temuż Sądowi do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego. W uzasadnieniu wyroku Sąd Apelacyjny uznał za uzasadnione przyczyny wznowienia postępowania podniesione przez pozwaną.

Przy ponownym rozpoznaniu sprawy strony podtrzymały swoje stanowiska. Powód - Skarb Państwa zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa wniósł o oddalenie skargi o wznowienie postępowania względnie o ustalenie, że Skarb Państwa nabył własność przedmiotowej nieruchomości na podstawie dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Pozwana I. Z. wniosła o wznowienie postępowania w sprawie Ns 854/60 oraz ustalenie, że Skarb Państwa nie nabył prawa własności przedmiotowej nieruchomości na podstawie przepisów dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich.

Rozpoznając sprawę ponownie Sąd Okręgowy w Kaliszu wyrokiem z dnia 19 czerwca 2012 r. wznowił postępowanie w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w K. - o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie na podstawie Dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich, prowadzonej przed Sądem Powiatowym w K. pod sygn. akt Ns 854/60, i uchylił zaskarżone postanowienie Sądu Powiatowego w K. z dnia 24 października 1960 r.; ustalił, iż Skarb Państwa - Prezydent Miasta K. nie nabył własności nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) pod numerem 4 o powierzchni 0,0792 ha, dla której Sąd Rejonowy w K. prowadzi księgę wieczystą numer (...) – na podstawie art. 34 Dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich.

Wyrok ten zapadł na podstawie następujących ustaleń faktycznych:

Pradziadkowie I. Z., I. J. oraz M. J., byli właścicielami nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) o powierzchni 790 mkw , zapisanej w księdze wieczystej Sądu Powiatowego w K. (...) S. M. nr hip. 358/p. Pradziadek pozwanej M. J. był architektem i prowadził Biuro (...) pod firmą (...), Roboty i Dostawy w W.”. I. J. i M. J. na stałe zamieszkiwali w W. przy ul. (...) i tam znajdowało się ich centrum życiowe. Przedmiotowa nieruchomość położona w K. przy ul. (...) nie była przez małżonków J. zamieszkiwana. Na podstawie aktu notarialnego N: (...) z dnia 21 listopada 1924 r., stanowiła ona zabezpieczenie hipoteczne w kwocie 37.000 zł na rzecz Banku (...) Oddziału w P., które jako poręczyciel i żyrant zobowiązań M. J. wobec banku ustanowiła I. J.. W tym samym dniu na mocy aktu notarialnego N: (...) I. J. ustanowiła na przedmiotowej nieruchomości rękojmię do wysokości 7.485 zł na rzecz Kierownictwa Rejonu Inżynierii i Saperów w M. jako zabezpieczenie wykonania przez jej męża M. J. i inżyniera M. K. warunków umowy z dnia 4 października 1924 r. zawartej z ww. podmiotem. W zastrzeżeniu umowy wskazano, że „w razie sprzedaży lub wydzierżawienia tej nieruchomości, wszelkie należności z tytułu zapisanej rękojmi staną się bezzwłocznie i bez wezwania wymagalne, i że o ile do dnia 1 lipca 1925 r. rękojmia ta nie zostanie zamieniona na czysty wpis, ulegać będzie wykreśleniu z hipoteki na jednostronny wniosek stawającej i w ogóle osoby zainteresowanej”.

Oboje małżonkowie zmarli śmiercią samobójczą w miesiącu grudniu 1925 r.

Spadek po M. J. zmarłym 24 grudnia 1925 r. nabyła żona I. J., oraz córka J. A. (1). I. J. zmarła w dniu 27 grudnia 1925 r., a spadek po niej nabyła w całości córka J. A. (1). Córką J. A. (1) była B. F., która urodziła się w K. w roku 1933, a następnie wraz z rodzicami i siostrą I. J. w 1946 r. wyjechała do byłego ZSRR. J. A. (1) zmarła w dniu 8 stycznia 1970 r. w G., a spadek po niej nabyła w całości B. F. zmarła w dniu 9 czerwca 1994 r. w G.. Spadek po B. F. nabyli mąż M. F. oraz córka I. Z. w ½ części każde, natomiast spadek po M. F., zmarłym w dniu 27 grudnia 2000 r., nabyła pozwana w całości.

Babka pozwanej J. A. (1) i jej dziadek J. A. (2) posiadali obywatelstwo polskie. Po opuszczeniu terytorium Polski w 1946 r. dziadkowie pozwanej wraz z jej matką i siostrą I. J. zamieszkali na terenie ZSRR, początkowo u swoich znajomych w miejscowości S., gdzie przebywali do 1948 r. Tam też J. A. (1) została skierowana do pracy. Następnie cała rodzina zamieszkała w G., gdzie otrzymała na własność dom. J. A. (2) zmarł na raka w 1950 r. J. A. (1) nie podejmowała prób odzyskania przedmiotowej nieruchomości położonej w K. przy ul. (...). Nie czyniła tego również jej córka, a matka pozwanej, B. F.. W domu rodzinnym pozwanej nie wspominano o nieruchomości położonej w K. przy ul. (...), w związku, z czym nie wiedziała ona, że nieruchomość ta stanowiła własność jej prababki I. J.. Rodzice pozwanej po wyjeździe z Polski jej matki w 1946 r. nie powrócili do Polski na stałe ani też na pobyt czasowy, natomiast pozwana w 1971 r., jako 14-letnie dziecko, wraz z siostrą I. J. przyjechała na wakacje do K., gdzie przez okres dwóch tygodni przebywała w należącym do jej rodziny mieszkaniu przy ul. (...). Mieszkaniem tym opiekowali się S. i S. małżonkowie K..

Przedmiotowa nieruchomość od dnia 1 kwietnia 1946 r. pozostawała w administracji Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych w K..

Postanowieniem z dnia 24 października 1960 r. wydanym w sprawie I Ns 854/60, Sąd Powiatowy w K. stwierdził, że Skarb Państwa nabył na skutek zasiedzenia własność nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) pod numerem 4 o powierzchni 790 m², zapisanej w księdze wieczystej Sądu Powiatowego w K. (...) S. M. nr hip. 358/p na I. J.. Podstawą nabycia własności wyżej opisanej nieruchomości był art. 34 dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich. W toku postępowania nie ustalono kręgu jego uczestników, poprzestając na ustanowieniu kuratora dla doręczeń. Ogłoszenie o powyższym wywieszono na okres 1 miesiąca w siedzibie Sądu oraz w Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w K..

O okoliczności, że jej poprzednicy prawni byli właścicielami przedmiotowej działki, pozwana dowiedziała się w miesiącu listopadzie 2009 r., kiedy to otrzymała pismo z Archiwum Państwowego w K. z dnia 10 listopada 2009 r. zawierające treść wpisu w rep. hip. (...), z którego wynikało, że jej prababka I. J. jest właścicielką przedmiotowej nieruchomości. Następnie pozwana w dniu 12 listopada 2009 r. złożyła do Sądu Rejonowego w K.wniosek o wydanie odpisu postanowienia wydanego w sprawie I Ns 854/60, natomiast w miesiącu grudniu 2009 r. - skargę o wznowienie postępowania.

Aktualnie dla przedmiotowej nieruchomości Sąd Rejonowy w Kaliszu prowadzi księgę wieczystą numer (...). W wyniku sprostowania treści ww. księgi wieczystej, obecnie powierzchnia tejże nieruchomości wynosi 0,0792 ha.

W tym stanie rzeczy Sąd Okręgowy uznał, że zachodzi podstawa do wznowienia postępowania w sprawie Ns 854/60. Jako podstawę formalną wznowienia postępowania skarżąca wskazała przepis art. 401 pkt 2 k.p.c., zgodnie z którym można żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym wyrokiem bądź postanowieniem z powodu nieważności, jeżeli na skutek naruszenia przepisów prawa strona była pozbawiona możności działania. Z poczynionych ustaleń faktycznych wynika jednoznacznie, że poprzedniczka prawna pozwanej J. A. (1) w roku 1946 opuściła obszar państwa polskiego i wyjechała do ZSRR wraz z małoletnią córką a matką pozwanej B. F.. W toku postępowania w sprawie I Ns 854/60 Sąd nie wezwał J. A. (1) do udziału w sprawie, nie poczynił również prób ustalenia miejsca pobytu wyżej wymienionej, poprzestając jedynie na umieszczeniu stosownych informacji na tablicy ogłoszeń w budynku ówczesnego Sądu Powiatowego w K. oraz siedziby Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w K., a następnie ustanowieniu kuratora dla doręczeń pism adresowanych do ewentualnych uczestników postępowania. Sąd nie skorzystał w tym wypadku z możliwości, jaką stwarzał mu dostęp do księgi wieczystej przedmiotowej nieruchomości, w której odnotowano fakt ustanowienia hipoteki na podstawie aktów notarialnych szczegółowo opisanych w poprzedniej części pisemnych motywów wyroku, gdzie widniało przecież ostatnie miejsce zamieszkania poprzedniej właścicielki mieszkania I. J. w W. przy ul. (...), w szczególności, Sąd nie podjął próby doręczenia zawiadomienia o toczącym się postępowaniu na powyższy adres, ograniczając się jedynie do czynności wyżej opisanych. Powyższe wskazuje, że J. A. (1), nie mając świadomości toczącego się postępowania w sprawie I Ns 854/60, została pozbawiona możności obrony swoich praw w jego toku, a co za tym idzie - przesłanka pozwalająca na wznowienie postępowania wymieniona w przepisie art. 401 pkt 2 k.p.c. została spełniona. Nadto termin do złożenia skargi o wznowienie postępowania wynosi trzy miesiące i biegnie od dnia, w którym strona dowiedziała się o podstawie wznowienia, przy czym gdy podstawą jest pozbawienie możności działania termin ten liczy się od dnia, w którym o wyroku dowiedziała się strona, jej organ lub jej przedstawiciel ustawowy (art. 407 § 1 k.p.c.). Pozwana I. Z. uzyskała informację o stwierdzeniu nabycia własności przedmiotowej nieruchomości przez Skarb Państwa w miesiącu listopadzie 2009 r., natomiast skargę o wznowienie postępowania złożyła w miesiącu grudniu 2009 r. Z uwagi na powyższe Sąd I instancji wznowił postępowanie zgodnie z żądaniem zawartym w skardze pozwanej i uchylił zaskarżone postanowienie z dnia 24 października 1960 r., wydane w sprawie Ns 854/60.

Odnosząc się do zawartego w skardze żądania uchylenia postanowienia Sądu Powiatowego w K. z dnia 24 października 1960 r. i oddalenia wniosku Skarbu Państwa o ustalenie nabycia przez niego prawa własności wyżej opisanej nieruchomości - Sąd I instancji zauważył, że rozstrzygnięcie zapadłe w sprawie Ns 854/60 Sądu Powiatowego w K. było oparte na przepisach dekretu z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz. U. Nr 13, poz. 87 – dalej: „dekret”). Zgodnie z przepisem art. 34 cyt. dekretu, Skarb Państwa i związki samorządu terytorialnego nabywają przez przedawnienie (zasiedzenie) tytuł własności majątków opuszczonych co do nieruchomości z upływem lat 10. Majątkiem opuszczonym w rozumieniu dekretu jest wszelki majątek (ruchomy i nieruchomy) osób, które w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r. utraciły jego posiadanie, a następnie go nie odzyskały. Istotą opisanej instytucji przedawnienia (przemilczenia) jest zatem nabycie przez Skarb Państwa prawa własności majątku, pod warunkiem, że majątek ten jest majątkiem opuszczonym w rozumieniu cytowanych przepisów, a jego właściciel nie podjął czynności zmierzających do odzyskania posiadania przez okres 10 lat, licząc od końca roku kalendarzowego, w którym wojna została ukończona (tj. w okresie od 31 grudnia 1945 r. do 31 grudnia 1955 r.). Stwierdzanie nabycia nieruchomości przez Skarb Państwa w toku wyżej wymienionej procedury następowało na skutek wydania postanowienia merytorycznego przez ówczesne sądy powiatowe, w postępowaniu nieprocesowym (art. 33 ust. 3 cytowanego dekretu). Dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich utracił moc na podstawie przepisu art. 100 pkt 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 22, poz. 99), niemniej jednak prawo własności nabyte przez Skarb Państwa lub niepaństwową instytucję lub organizację na podstawie dekretu pozostaje w mocy i może być stwierdzone przez sąd również po jego uchyleniu w trybie powództwa z art. 189 k.p.c. (uchwała SN z 25 lutego 1987 r., III CZP 2/87, OSNC 1988/4/46).

Jako że powództwo w niniejszej sprawie oparte jest na art. 189 k.p.c., powodem jest Skarb Państwa - Prezydent Miasta K. zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, natomiast pozwaną - I. Z. jako osoba, której na skutek dziedziczenia przysługuje prawo własności przedmiotowej nieruchomości.

Dokonując oceny zasadności rozstrzygnięcia, tj. postanowienia wydanego w dniu 24 października 1960 r. w sprawie Ns 854/60 Sądu Powiatowego w K. pod względem spełnienia przesłanek określonych w przepisach cytowanego dekretu, koniecznych do stwierdzenia nabycia prawa własności nieruchomości przez Skarb Państwa, Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że trafna jest argumentacja pozwanej, iż przedmiotowa nieruchomość nie stanowiła majątku opuszczonego w rozumieniu art. 1 dekretu. Nieruchomość stanowiła majątek opuszczony w rozumieniu przepisów dekretu, jeżeli osoba, która w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r. utraciła jej posiadanie, a następnie go nie odzyskała. W ocenie Sądu Okręgowego, pozwana w sposób wystarczający wykazała, że jej poprzedniczki prawne, tj. J. A. (1) - babka i B. F. - matka, opuściły granice Polski jesienią 1946 r., tj. na ponad rok po zakończeniu drugiej wojny światowej. W takiej sytuacji należy przyjąć, że ich wyjazd poza granice kraju nie miał związku z działaniami wojennymi. Nieuzasadnione jest przy tym twierdzenie, iż sam brak posiadania oznacza - w świetle przepisów cytowanego dekretu - opuszczenie nieruchomości, albowiem przy tej interpretacji cytowanej regulacji prawnej należałoby przyjąć, że wbrew twierdzeniom powoda, przedmiotowa nieruchomość de facto pozostawała opuszczona od chwili śmierci jej właścicielki zapisanej w prowadzonej dla tej nieruchomości księdze wieczystej Sądu Powiatowego w K. (...) S. M. nr hip. 358/p, tj. I. J., czyli od miesiąca grudnia 1925 r. Nie ma przy tym znaczenia sam fakt zarządzania przedmiotową nieruchomością przez Miejski Zarząd Budynków Mieszkalnych w K., albowiem wprawdzie pozostawała ona w administrowaniu (...) od dnia 1 kwietnia 1946 r., niemniej jednak zarząd tego rodzaju, mimo sprowadzania się z reguły do faktycznego władztwa, nie był posiadaniem w rozumieniu art. 296 dekretu z 1946 r. - Prawo rzeczowe lub art. 336 k.c. pod dniu 1 stycznia 1965 r. (tak SN w postanowieniu z dnia 24 maja 2004 r., V CK 664/04, LEX nr 180823). Podobne stanowisko SN zajął w postanowieniu z dnia 25 czerwca 2003 r. w sprawie III CZP 35/03, stwierdzając, że instytucja przemilczenia w rozumieniu art. 34 dekretu polega na nabyciu prawa przez osobę trzecią na skutek niewykonywania tego prawa przez uprawnionego w czasie określonym w ustawie, jednak obojętne jest, czy odpowiedni organ państwa objął majątek opuszczony w administrację, czy też majątek ten pozostawał bez niczyjej opieki lub dostał się via facti w posiadanie Państwa. Władanie majątkiem opuszczonym przez Państwo do czasu jego nabycia we wskazanej drodze nie stanowi, bowiem posiadania cum animo rem sibi habendi - Państwo było jedynie jego zarządcą a więc nie władało tym majątkiem „jako właściciel”. Co istotne, Skarb Państwa nie mógł przekształcić w posiadanie władztwa nad objętą w zarząd nieruchomością opuszczoną przed upływem terminu dziesięciu lat, określonego w art. 34 ust. 1 lit. a dekretu (postanowienie SN z 16 października 1988 r., III CKN 644/97, OSNC 1999, Nr 4, poz. 76).

Ubocznie Sąd I instancji zauważył, że pozwana w sposób jednoznaczny wykazała, iż ani ona, ani jej poprzedniczki prawne najprawdopodobniej nie miały wiedzy, co do okoliczności, że przedmiotowa nieruchomość stanowi własność I. J.. Stanowisko to było tym bardziej uzasadnione, jeżeli zważyć, że pradziadkowie pozwanej na stałe zamieszkiwali w W. i tam znajdowało się ich centrum życiowe, natomiast babka pozwanej J. A. (1) w chwili śmierci rodziców miała 18 lat, zatem mogła nie mieć świadomości, co do istnienia poszczególnych składników majątku spadkowego – tym bardziej, że postępowanie spadkowe po M. J., I. J. i ich następcach prawnych przeprowadzone zostało dopiero w 2007 roku na wniosek I. Z.. Co więcej, J. A. (1) nigdy fizycznie nie posiadała przedmiotowej nieruchomości, zatem z tej przyczyny nie mogła też utracić jej posiadania.

Apelację od powyższego wyroku wniósł powód, zaskarżając go w części, tj. w zakresie pkt 2 i 3 i zarzucając:

- naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. przez zupełny brak oceny wiarygodności materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie, a w szczególności zeznań pozwanej, które były jedynym dowodem na to, że poprzednicy prawni I. Z. opuścili swój znajdujący się w Polsce majątek dopiero jesienią 1946 roku,

-: naruszenie art. 328 § 2 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. przez brak ustaleń faktycznych kiedy poprzednicy prawni utracili posiadanie przedmiotowej nieruchomości, co nie pozwala na rozstrzygnięcie, czy przedmiotowa nieruchomość była majątkiem opuszczonym w rozumieniu art. 1 ust. 1 dekretu,
-: błąd w ustaleniach faktycznych wynikający z naruszenia art. 231 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. wyrażający się ustaleniem, że poprzednicy prawni pozwanej nie utracili posiadania swojego majątku w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r.,
-: naruszenie prawa materialnego - art. 34 ust. 1 dekretu przez błędne przyjęcie, że powód nie nabył własności przedmiotowej nieruchomości jako mienia opuszczonego.

W konkluzji skarżący wniósł o zmianę wyroku poprzez ustalenie, że powód nabył własność spornej nieruchomości na podstawie rzeczonego dekretu oraz zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa, ewentualnie o uchylenie wyroku w pkt 2 i 3 i przekazanie sprawy Sądowi I instancji do ponownego rozpoznania.

Pozwana wniosła o oddalenie apelacji na koszt strony powodowej.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja nie jest zasadna.

Powód nie kwestionuje istnienia podstawy do wznowienia postępowania w sprawie Ns 854/60 opartej na przepisie art. 401 pkt 2 k.p.c. Nie neguje też tego, że warunkiem zasiedzenia na podstawie dekretu z 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich jest to, aby utrata posiadania nieruchomości miała związek z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r. Wspólnym mianownikiem zarzutów apelacyjnych jest natomiast twierdzenie skarżącego, iż Sąd I instancji dokonał błędnego ustalenia odnośnie daty opuszczenia przez poprzedników prawnych I. Z. swojego majątku znajdującego się w Polsce. Innymi słowy skarżący wywodzi, że utrata posiadania nieruchomości przez dotychczasowych posiadaczy nie miała miejsca jesienią 1946 roku, jak to ustalił Sąd Okręgowy, ale wcześniej – właśnie w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r., co w rezultacie oznacza podpadnięcie tej nieruchomości pod przepisy dekretu.

Jak prawidłowo zauważył Sąd Okręgowy, w obecnym stanie prawnym prawo własności nabyte przez Skarb Państwa na podstawie dekretu pozostaje w mocy i może być stwierdzone przez sąd również po jego uchyleniu w trybie powództwa z art. 189 k.p.c.

Zgodnie z powołanym przepisem, powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny.

Przepis art. 189 k.p.c. określa matrerialnoprawne przesłanki zasadności powództwa, w którym powód domaga się sądowego ustalenia istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Powództwo będzie oddalone przede wszystkim, jeżeli powód nie ma interesu prawnego do jego wytoczenia, ale także, jeżeli interes taki istnieje, ale twierdzenie powoda o istnieniu lub nieistnieniu stosunku prawnego okaże się bezzasadne.

Powodowy Skarb Państwa ma interes prawny w uzyskaniu wyroku ustalającego, że nabył własność spornej nieruchomości w trybie dekretu z 1946 r. Powództwo zostało skierowane przeciwko podmiotowi prawa (pozwanej), który istnienie tego prawa kwestionuje i jednocześnie rości sobie również własne prawa. Sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się takiego wyroku, zapewni natomiast powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący.

Na gruncie przepisów dekretu zapadły orzeczenia Sądu Najwyższego, dotyczące rozkładu ciężaru dowodu przy powództwie o ustalenie nabycia przez Skarb Państwa własności nieruchomości na podstawie art. 34 dekretu. W wyroku z dnia 23 listopada 2005 r., II CK 235/05 (LEX nr 369451) SN stwierdził, że zgodnie z zasadą rozkładu ciężaru dowodowego, skonkretyzowaną w art. 6 k.c., strona domagająca się ustalenia, że Skarb Państwa nabył własność nieruchomości na podstawie art. 34 dekretu z 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich, powinna wykazać, że właściciele nieruchomości utracili jej posiadanie w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r., a po zakończeniu wojny do dnia 31 grudnia 1955 r. nie podjęli działań zmierzających do odzyskania posiadania nieruchomości. W wyroku z dnia 13 października 2004 r., III CK 41/04 (LEX nr 182092) SN wskazał, że faktów, z których wywodzone jest dochodzone roszczenie (tworzących prawo podmiotowe) powinien w zasadzie dowieść powód; dowodzi on również fakty uzasadniające jego odpowiedź na zarzuty pozwanego; pozwany dowodzi fakty uzasadniające jego zarzuty przeciwko roszczeniu powoda. Faktów tamujących oraz niweczących powinien dowieść przeciwnik tej strony, która występuje z roszczeniem, czyli z zasady - pozwany.

Z powyższego wynika, iż ciężar dowodu w niniejszej sprawie spoczywał na powodowym Skarbie Państwa, który z faktu opuszczenia przez poprzedników prawnych pozwanej nieruchomości w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r. wywodził korzystne dla siebie skutki prawne w postaci możności nabycia nieruchomości położonej w K. przy ul. (...) pod numerem 4 przez zasiedzenie w trybie przepisów dekretu o majątkach opuszczonych i poniemieckich. Powód nie przedstawił jednak wystarczającego dowodu na okoliczność istnienia tej podstawowej przesłanki powództwa – podpadania nieruchomości pod przepisy dekretu. Jedynym dowodem mogącym rodzić pole do takich dociekań było zaświadczenie Miejskiego Zarządu Budynków Mieszkalnych w K., z którego wynika, że Skarb Państwa władał 1 kwietnia 1946 r. przedmiotową nieruchomością. Jednakże dokument ten nie odnosi się do posiadania tejże nieruchomości przed tą datą, w szczególności w okresie II wojny światowej, i nie sposób na jego podstawie bezsprzecznie ustalić, że dziadkowie pozwanej utracili posiadanie w związku z wojną, a nie dopiero w 1946 r. Tymczasem strona pozwana, dla obrony przed dochodzonym roszczeniem przedstawiła dokument urzędowy w postaci wypisu z księgi głównej wsi S. (obecnie Białoruś) z którego wynika, że w latach 1946-1948 babka pozwanej J. A. (1) i dziadek J. A. (2) zamieszkiwali w tej wsi. Ponadto pozwana złożyła zeznania w charakterze strony, którego przeprowadzenie zgodnie z art. 299 k.p.c. dopuszczalne jest wyjątkowo, gdy w świetle oceny sądu, opartej na całokształcie okoliczności sprawy, brak jest w ogóle innych środków dowodowych albo gdy istniejące okazały się niewystarczające do wyjaśnienia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (zob. orzeczenie SN z dnia 17 września 1946 r., C III 719/45, OSN(C) 1948, nr 2, poz. 34; orzeczenie SN z dnia 17 stycznia 1966 r., II PR 486/65, OSP 1966, z. 9, poz. 209; postanowienie SN z dnia 13 lipca 1966 r., II CR 200/66, LEX nr 6017; postanowienie SN z dnia 5 marca 1974 r., I CR 66/74, LEX nr 7420; wyrok SN z dnia 18 sierpnia 1982 r., I CR 258/82, LEX nr 8446; wyrok SN z dnia 28 listopada 1997 r., II CKN 457/97, M. Praw. 1998, nr 5, s. 4; uzasadnienie wyroku SN z dnia 8 grudnia 2000 r., I CKN 1129/99, LEX nr 51635; wyrok SN z dnia 12 grudnia 2000 r., V CKN 175/00, OSP 2001, z. 7-8, poz. 116, z glosą częściowo krytyczną C. G., PS 2003, nr 3, s. 141; wyrok SN z dnia 5 czerwca 2009 r., I PK 19/09, LEX nr 519171). W zeznaniach tych potwierdziła okoliczności związane z opuszczeniem terytorium Polski przez dziadków w 1946 roku.

Nie sposób zgodzić się ze stroną skarżącą, że Sąd Okręgowy nie ustalił, kiedy konkretnie poprzednicy prawni pozwanej utracili posiadanie spornej nieruchomości. Na podstawie dostępnego materiału dowodowego ustalił bowiem, że miało to miejsce w 1946 r., a więc po II wojnie światowej. Jak wyżej wskazano, ciężar dowodu w tym zakresie spoczywał na stronie powodowej, która nie przedstawiła wystarczających dowodów pozwalających na ustalenie wcześniejszej daty utraty posiadania przez poprzedników prawnych pozwanej i na tej podstawie zakwalifikowania majątku jako opuszczonego w myśl art. 1 dekretu. Konsekwencją niewywiązania się z ciężaru dowodu przez stronę pozwaną było nieuwzględnienie powództwa opartego na przepisie art. 189 k.p.c. Twierdzenie powoda o istnieniu określonego stosunku prawnego okazało się bowiem bezzasadne, w wyniku nieudowodnienia podstawowej przesłanki powództwa.

Wbrew zarzutom apelacji Sąd I instancji nie naruszył art. 328 § 2 w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. nie dokonując oceny wiarygodności materiału dowodowego zgromadzonego w sprawie. Powódka nie przedstawiła dowodu wskazującego na to, że nieruchomość poprzedników prawnych pozwanej została opuszczona w związku z wojną rozpoczętą 1 września 1939 r. Istnieje jedynie dowód władania sporną nieruchomością przez Skarb Państwa w dniu 1 kwietnia 1946 r. W jakiejkolwiek sprzeczności z tym dowodem nie pozostaje dowód z dokumentu urzędowego w postaci wypisu z księgi głównej wsi S. oraz dowód z przesłuchania pozwanej jako strony. Z uwagi na nieoczekiwaną i tragiczną śmierć rodziców babki pozwanej J. A. (1) – mającej wówczas 18 lat, Sąd I instancji uznał za wielce prawdopodobne, iż zarówno pozwana jak jej poprzedniczki prawne nie miały wiedzy co do tego, że przedmiotowa nieruchomość stanowiła własność I. J.. Oznacza to, że nie pozostają w logicznej opozycji władanie przez Skarb Państwa nieruchomością w dniu 1 kwietnia 1946 r. oraz opuszczenie przez dziadków pozwanej terytorium Polski jesienią 1946 r.

Skarżący bezzasadnie zarzuca Sądowi I instancji niedokonanie wszechstronnej analizy zgromadzonych w sprawie dowodów z uwzględnieniem elementarnej wiedzy historycznej i zasad logiki. Nawet jeśli w świetle tych kryteriów nieprawdopodobnym jest, że poprzednicy pozwanej opuścili Polskę w 1946 r., to przecież nadal brak dowodów wskazujących na to, że utrata posiadania spornej nieruchomości nastąpiła w trakcie i w związku z II wojną światową. Nie jest możliwe poczynienie takich ustaleń także w drodze domniemania faktycznego (art. 231 k.p.c.) rozumianego w nauce jako sąd, którego treścią jest uznanie określonego faktu, istotnego dla rozstrzygnięcia danej sprawy, za ustalony, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z zasad logiki i doświadczenia z innych, ustalonych już faktów (por. orzeczenie SN z dnia 12 kwietnia 2001 r., II CKN 410/00, niepubl.; wyrok SN z dnia 3 grudnia 2003 r., I CK 297/03, M. Praw. 2006, nr 3, s. 147; uzasadnienie wyroku SN z dnia 28 września 2005 r., I CK 114/05, LEX nr 187000). Domniemany fakt nie wymaga twierdzenia ani dowodzenia, w przeciwieństwie do okoliczności stanowiących podstawę faktyczną domniemania (zob. uzasadnienie wyroku SN z dnia 22 stycznia 1998 r., II UKN 465/97, OSNP 1999, nr 1, poz. 24; uzasadnienie wyroku SN z dnia 30 marca 2000 r., III CKN 811/98, LEX nr 51364; postanowienie SN z dnia 17 października 2000 r., I CKN 1196/98, LEX nr 50829). W rozpoznawanej sprawie jedynymi ustalonymi faktami, które mogłyby stanowić podstawę faktyczną domniemania jest to, że Skarb Państwa w dniu 1 kwietnia 1946 r. władał sporną nieruchomością, zaś dziadkowie pozwanej w okresie lat 1946-1948 przebywali na terenie obecnej Białorusi. Na tej podstawie można przyjąć zarówno to, że dziadkowie pozwanej opuścili Polskę w czasie II wojny światowej, jak i to, że uczynili to po jej zakończeniu. Zaistnienia któregokolwiek z tych wariantów nie wzmacniają ani też nie osłabiają fakty historyczne oraz zasady logiki, które często zawodzą przy ocenie indywidualnego przypadku.

Wobec nieudowodnienia przez stronę powodową podstawowej przesłanki nabycia przedmiotowej nieruchomości na podstawie art. 34 ust. 1 dekretu, w postaci podpadania tej nieruchomości pod mienie opuszczone w rozumieniu art. 1 dekretu, poza polem rozważań pozostają pozostałe przesłanki nabycia określone w art. 1 i art. 34, tj. nie odzyskanie utraconego majątku oraz upływ przewidzianego terminu.

Z tych względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację, zaś o kosztach postępowania odwoławczego wywołanego apelacją powoda orzekł stosownie do art. 98 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. Na koszty te złożyło się wynagrodzenie pełnomocnika pozwanej ustalone stosownie do § 6 pkt 7 w zw. z § 13 ust. 1 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie … (Dz. U. Nr 163, poz. 1348 ze zm.).

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE