Sygn. akt III Ca 583/18

POSTANOWIENIE

Dnia 19 września 2018 r.

Sąd Okręgowy w (...) III Wydział Cywilny Odwoławczy w następującym składzie:

Przewodniczący - Sędzia SO Magdalena Balion - Hajduk (spr.)

Sędziowie: SO Anna Hajda

SR (del.) Maryla Majewska - Lewandowska

Protokolant Monika Piasecka

po rozpoznaniu w dniu 19 września 2018 r. na rozprawie sprawy

z wniosku W. K.

z udziałem S. K. (1) i R. K.

o stwierdzenie nabycia spadku po E. K. (1)

na skutek apelacji wnioskodawczyni

od postanowienia Sądu Rejonowego w (...)

z dnia 27 listopada 2017 r., sygn. akt I Ns 3200/15

postanawia:

1.  zmienić zaskarżone postanowienie w punkcie 2 w ten sposób, że obciążyć wnioskodawczynię kosztami postępowania, szczegółowe ich wyliczenie pozostawiając referendarzowi sądowemu;

2.  oddalić apelację;

3.  zasądzić od wnioskodawczyni na rzecz uczestników postępowania solidarnie kwotę 360 zł (trzysta sześćdziesiąt złotych) tytułem zwrotu kosztów postępowania odwoławczego.

SR (del.) Maryla Majewska – Lewandowska SSO Magdalena Balion – Hajduk SSO Anna Hajda

Sygn. akt III Ca 583/18

UZASADNIENIE

Zaskarżonym postanowieniem z dnia 27 listopada 2017r. Sąd Rejonowy w (...) stwierdził, że spadek po E. K. (1), synu S. i S., zmarłym dnia 29 lipca 2010r. w K., ostatnio stale zamieszkałym w G., na podstawie ustawy nabyli żona W. K., z domu O., córka K. i H. w ½ części, matka S. K. (2) z domu J., córka A. i A. w ¼ części oraz ojciec S. K. (1) , syn J. i R. w ¼ części.

Orzeczenie to zapadło po ponownym rozpoznaniu sprawy na skutek uchylenia przez Sąd Okręgowy w (...) przekazaniu sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu. Sąd odwoławczy, dokonując oceny zebranego w sprawie materiału dowodowego, w szczególności trzech opinii biegłych z zakresu pismo znawstwa, zwrócił uwagę, że każdy z biegłych sporządził opinię celem ustalenia czy przedłożony przez wnioskodawczynie testament własnoręczny został sporządzony przez spadkodawcę E. K. (1) na podstawie różnego materiału porównawczego, ponieważ w toku postępowania przed każdą opinią materiał ten był uzupełniany i poszerzany, niejednokrotnie także o kserokopie pism i dokumentów różnej wagi. Sąd Rejonowy nie ustalił materiału porównawczego bezspornie pochodzącego od E. K. (1). Sąd odwoławczy, uchylając pierwsze postanowienie zlecił sądowi pierwszej instancji odebranie od wnioskodawczyni oraz uczestników postępowania jednoznacznego stanowiska co do każdego dokumentu wnioskowanego jako materiał porównawczy, zanim dokument ten zostanie włączony do materiału porównawczego, a to w zakresie czy został sporządzony ręką spadkodawcy. Dopiero wówczas w oparciu o taki materiał porównawczy, sąd pierwszej instancji, będzie mógł potencjalnie przeprowadzić dowody z opinii biegłych.

Sąd Rejonowy ponownie rozpoznając sprawę, na podstawie oświadczeń wnioskodawczyni i uczestników postępowania ustalił wszystkie dokumenty, które bezspornie zostały sporządzone przez spadkodawcę i dopuścił dowód z opinii innego biegłego grafologa na okoliczność czy testament własnoręczny z dnia 10 maja 1996 r. został sporządzony przez spadkodawcę E. K. (1), przy czym sąd wskazał biegłemu precyzyjnie materiał porównawczy, jego zakres, który winien stanowić podstawę ustaleń biegłego.

Sąd Rejonowy po przeprowadzeniu uzupełniającego postępowania dowodowego ustalił, że E. K. (1) zmarł 29 lipca 2010r. w K., ostatnio stale zamieszkiwał w G.. W chwili śmierci był żonaty z W. K.. Nie miał dzieci. Zmarł przed swoimi rodzicami, tj. matką S. K. (1) i ojcem S. K. (3). Jedynym rodzeństwem spadkodawcy jest jego brat R. K.. Sąd Rejonowy ustalił także , że dokument zatytułowany „Ostatnia wola” datowany na 10 maja 1996r. o treści: „ z chwilą mojej śmierci wszystkie ruchomości i nieruchomości przejmuje moja żona W.. W tym moją część lokalu spółdzielczego typu M 3 adres j.w”, a następnie „spożądzono w 2 egzemplażach” (pisownia oryginalna z błędami ortograficznymi) nie został nakreślony przez E. K. (2) i nie znajduje się na nim jego podpis. Spadkodawca z zawodu był lekarzem psychiatrą, odbywał wizyty domowe u pacjentów, podczas których wystawiał im również zwolnienia lekarskie. Przyjmował też pacjentów w gabinecie na terenie szpitala, w którym pracował. W szpitalu nie wypisywał bezpośrednio druków L-4, robił to pracownik szpitala. Spadkodawca korzystał z okularów i lupy kiedy czytał, ale podczas pisania nie korzystał z lupy. Nie pisał pismem drukowanym i nie popełniał podstawowych błędów ortograficznym. Swoje ustalenia Sąd poczynił na podstawie opinii biegłego grafologa J. O., podkreślając że wskazał biegłemu materiał porównawczy, który nie był kwestionowany przez obie strony. Biegły uznał ten materiał za kompletny, wystarczający do przeprowadzenia zleconych mu badań.

Sąd Rejonowy nie znalazł podstaw do uzupełnienia opinii biegłego o zbadanie również przedłożonych wydruków L-4 oraz o ustalenie czy istniejące u spadkodawcy choroby mogły mieć wpływ na charakter pisma, gdyż te ostatnie pytanie można by kierować do biegłego innej specjalności niż grafolog, zaś zgodnie z 254 § 1 1 k.p.c. badanie prawdziwości pisma wymaga porównania pisma na zakwestionowanym dokumencie z pismem tej samej osoby na innych dokumentach niewątpliwie prawdziwych. Sąd stwierdził, że miał wątpliwości czy druki zwolnień lekarskich zostały wypisane własnoręcznie przez spadkodawcę.

Sąd Rejonowy jako podstawę prawną swojego rozstrzygnięcia wskazał art. 949 § 1 k.c. podnosząc że dokument datowany na 10 maja 1996 roku zatytułowany „Ostatnia wola” nie jest ważnym testamentem E. K. (2), bowiem nie został sporządzony ani podpisany przez spadkodawcę, w związku z tym zastosowanie w niniejszej sprawie mają przepisy o dziedziczeniu ustawowym, to jest art. 932 § 1 i 2 k.c. oraz 933 § 1 k.c.

Udział spadkowy małżonka wynosi połowę spadku, a rodzice dziedziczą po ¼.

Wnioskodawczyni w apelacji zarzuciła naruszenie przepisów postępowania to jest:

- art. 233 § 1 k.p.c. przez wyprowadzenie z materiału dowodowego sprzecznych z sobą ustaleń faktycznych, które wzajemnie się wykluczają, a polegających na ustaleniu iż spadkodawca odbywał wizyty domowe i jak zeznawali świadkowie, w szczególności T. B., spadkodawca wystawiał swoim pacjentom zwolnienia lekarskie na drukach, które wymagały wypełnienia ich pismem ręcznym drukowanym, a mimo to sąd bezpodstawnie zakwestionował możliwość wypełnienia przez spadkodawcę druków z powodu choroby wzroku, co nie znajduje uzasadnienia w żadnym z przeprowadzonych dowodów,

- przekroczenie granic oceny swobodnej dowodów i pominięcie dowodu z zeznań świadka J. K. i T. B. w zakresie w jakim potwierdzili oni, że okazane im druki zwolnień lekarskich sporządzone zostały własnoręcznie w całości przez spadkodawcę i w ich obecności, a także przez odmowę wiarygodności zeznań świadka J. K., który wskazał że podczas wizyt w szpitalu w E. K. (1) własnoręcznie wystawił zwolnienie słownie lekarskie,

-naruszenie art. 227 k.p.c. w związku z art. 217 § 3 k.p.c. przez bezpodstawne pominięcie jako materiału dowodowego druków L-4 wystawionych w tym świadkom przez spadkodawcę i w ten sposób niewyjaśnienie przez sąd pierwszej instancji ostatecznie kwestii najbardziej spornej między stronami, co uniemożliwiło biegłemu grafologowi porównanie pisma ręcznego drukowanego z pismem znajdującym się na dokumencie ostatniej woli,

- naruszenie art. 286 k.p.c. w związku z art. 217 k.p.c. przez niezasadne uznanie opinii biegłego J. O. za pełną, szczegółową, odpowiadającą na postawione pytania, podczas gdy opinia ta nadal nie wyjaśniła najbardziej spornej między stronami kwestii, ponieważ wnioskodawczyni przebywając na co dzień ze spadkodawcą twierdziła iż spadkodawca często wymiennie pisał pismem ręcznym drukowanym i pismem ręcznym zwykłym, natomiast uczestnicy twierdzą przeciwnie, powołując się na swoje wspomnienia z czasów gdy spadkodawca jeszcze mieszkał z rodzicami bądź sporadycznie ich odwiedzał,

-bezpodstawne oddalenie wniosku dowodowego o dopuszczenie uzupełniającej opinii biegłego grafologa w zakresie porównania pisma na dokumencie ostatniej woli z pismem własnoręcznym drukowanym spadkodawcy i pominięcie wyjaśnienia kwestii znaczenia choroby oczu spadkodawcy to jest oczopląsu i znacznej wady wzroku w aspekcie pisma spadkodawcy i ewentualnych zmian, które mogły nastąpić w okresie między sporządzeniem testamentu przez spadkodawcę a czasem późniejszym, z którego pochodzi dokumentacja na podstawie której były wydawane opinie grafologiczne,

- oddalenie wniosku dowodowego o przeprowadzenie uzupełniającej opinii biegłego pozwalającej ocenić czy schorzenia mogły mieć wpływ na charakter pisma spadkodawcy.

Wnioskodawczyni wniosła o zmianę zaskarżonego postanowienia i stwierdzenie że spadek po zmarłym mężu nabyła na podstawie testamentu w całości i zasądzenie kosztów postępowania za obie instancje ewentualnie o uchylenie zaskarżonego postanowienia i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania przez sąd pierwszej instancji.

Skarżąca wniosła o uzupełnienie postępowania przez dopuszczenie dowodu z opinii uzupełniającej biegłego grafologa w zakresie zbadania i porównania pisma na zaświadczeniach lekarskich wystawianych przez spadkodawcę z pismem na dokumencie ostatniej woli celem ustalenia czy dokumenty sporządzone zostały własnoręcznie przez spadkobiercę jak również okoliczność czy choroby oczu mogą mieć lub mają wpływ na zmiany charakteru pisma osoby cierpiącej na takie schorzenie wniosła także o zawieszenie postępowania do czasu zakończenia postępowania karnego w związku z zawiadomieniem przez sąd pierwszej instancji o podejrzeniu popełnienia przestępstwa sfałszowania dokumentu.

Uczestnicy wnieśli o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania odwoławczego oraz o oddalenie wniosków o zawieszenie postępowania i dopuszczenie dowodu z opinii uzupełniającej.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługiwała na uwzględnienie.

Podniesione w apelacji zarzuty nie znalazły odzwierciedlenia w zebranym materiale sprawy.

Zgodnie z art. 386 § 6 k.p.c. ocena prawna i wskazania co do dalszego postępowania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd, któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym rozpoznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu prawnego.

Sąd Rejonowy ponownie rozpoznając sprawę zrealizował wszystkie zalecenia sądu drugiej instancji zawarte w uzasadnieniu.

Jak wynika ze treści apelacji stanowiska pełnomocnika wnioskodawczyni zaprezentowanego na w na rozprawie apelacyjnej spór pomiędzy wnioskodawczynią a uczestnikami postępowania dotyczył tego czy spadkodawca używał pisma drukowanego ręcznego czy nie. Sąd odwoławczy uważa, iż spór ten nie jest istotny z punktu widzenia rozstrzygnięcia albowiem w niniejszej sprawie ważnym jest ustalenie czy spadkodawca sporządził własnoręcznie ważny testament czy nie. Faktem jest, że dokument z 10 maja 1996 roku zatytułowany „Ostatnia wola” jest sporządzony pismem ręcznym drukowanym. Pełnomocnik wnioskodawczyni zarzucił, iż materiał porównawczy wyselekcjonowany przez sąd pierwszej instancji na podstawie zgodnych oświadczeń zainteresowanych i przekazany biegłemu celem sporządzenia opinii grafologicznej był w istocie zmanipulowany przez uczestników, którzy nie zgadzali się na przedstawienie biegłemu dokumentów sporządzonych pismem ręcznym drukowanym, a takim sporządzony został przedstawiony przez wnioskodawczynię testament, a zatem biegły nie mógł porównać pisma odręcznego zwykłego i pisma ręcznego drukowanego spadkodawcy. Zarzut ten jest chybiony.

W dokumencie „Ostatnia wola” treść nakreślona została pismem drukowanym odręcznym, znajdują się na nim poza główną treścią także na górze karty imię , nazwisko i adres spadkodawcy oraz nazwa miejscowości – G. , wypisana literami drukowanymi oraz data, a u dołu podpis zawierający imię i nazwisko spadkodawcy nakreślony pismem ręcznym zwykłym oraz parafa spadkodawcy. W materiale porównawczym także znajdowały się dokumenty zawierające odręczne podpisy spadkodawcy, parafy oraz nazwa miejscowości – G. - pisana pismem ręcznym drukowanym. Biegły dokonał analizy tych dokumentów, wskazując na szereg odrębności jak w materiale porównawczym na karcie 623 znajduje się niekwestionowany przez zainteresowanych co do pochodzenia od spadkodawcy dokument - jest to karta posiadacza rachunku z banku (...), gdzie nazwa miejscowości została wpisana pismem ręcznym drukowanym. Biegły w swojej opinii dokonał także analizy dokumentów znajdujących się w materiale porównawczym, w których znajdowały podpisów własnoręczne spadkodawcy i parafy. Biegły wskazał na odmienności w nazwie miejscowości zawartej w testamencie oraz materiale porównawczym tj. na odmienny sposób kreślenia liter G, odmienny kąt łączenia elementów liter L, odmienna wysokość trzonów lit. L w ramach jednego wyrazu, odmienna wysokość środkowych liter W, odmienna wielkość elementów poziomych lit. E, a w pozostałym materiale dowodowym wskazał na odmienną wielkość dolnych elementów liter Z, środkowych gramm liter M, odmienną wielkość środkowych wiązań elementów prawych gramm liter K, odmienny sposób finalizowania liter S i odmienny sposób łączenia elementów liter A.

Jeśli chodzi natomiast o porównanie podpisów to z opinii biegłego wynika, że podpisy w materiale porównawczym i na testamencie różnią kątem pochylenia elementów trzonowych w stosunku do linimentu, kształtem linii podstawowej pisma, impulsem, proporcjami, odmienności występują także w kreśleniu poszczególnych liter, zaś w przypadku parafy pokonywane rękopisy różnią się cieniowaniem linii graficznej pisma, sposobem kreślenia i wiązania linii graficznych, wielkością elementów, obrazem trójkątów w projekcji geometrycznej B., kątami przecinania się linii stycznych do linii graficznych podpisów, sposobem inicjowania. Wskazane odmienności wykluczają E. K. (2) jako wykonawcy dokumentu z 10 maja 1996r. „Ostatnia wola”.

Sąd Rejonowy prawidłowo dokonał ustaleń na podstawie opinii grafologicznej sporządzonej zgodnie z zaleceniami sądu odwoławczego. Sąd Rejonowy nie brał pod uwagę wcześniej sporządzanych opinii, gdyż nie były one sporządzone w oparciu o pełny bezsporny materiał porównawczy, a każdy z biegłych, który sporządzał wcześniejszą opinię dysponował innym materiałem porównawczym. Należy także podkreślić, iż Sąd Rejonowy dopuścił dowód z opinii biegłego postanowieniem z dnia 14 marca 2017 roku, które doręczono pełnomocnikom zainteresowanych, w postanowieniu tym sąd wskazał szczegółowo materiał porównawczy mający stać się podstawą do sporządzenia opinii, żaden z pełnomocników występujących w sprawie nie wnosił zastrzeżeń co do tej tezy dowodowej i nie wnosił o jej rozszerzenie. Podnoszone w apelacji zarzuty co do zakresu materiału porównawczego oraz wniosek o uzupełnienia opinii o w oparciu o dodatkowe dokumenty w postaci zwolnień lekarskich należy uznać za nieuzasadnione oraz w świetle wyżej wskazanych argumentów za spóźnione.

Sąd Okręgowy, mając powyższe na uwadze oddalił wniosek o dopuszczenie dowodu z uzupełniających opinii biegłego grafologa, podnosząc jednocześnie iż dodatkowa teza sformułowana przez wnioskodawczynię , która chciała aby w uzupełniającej opinii biegły grafolog ocenił czy choroby oczu mogły mieć wpływ na zmianę charakteru pisma osoby cierpiącej na takie schorzenie, wykracza poza specjalność biegłego grafologa. Sąd Okręgowy oddalił również wniosek o zawieszenie postępowania do czasu zakończenia postępowania karnego dotyczącego przestępstwa sfałszowania dokumentu albowiem wynik tej sprawy nie ma znaczenia dla niniejszego postępowania.

Dokonana przez Sąd Rejonowy ocena materiału dowodowego w pełni odpowiada wymogom art. 233 § 1 k.p.c. , jest zgodna wymogami prawa procesowego, doświadczeniem życiowym oraz regułami logicznego myślenia. Sąd w sposób bezstronny, racjonalny i wszechstronny rozważa materiał dowodowy jako całość, dokonując wyboru określonych środków dowodowych i ważąc ich moc oraz wiarygodność, odnosi je do pozostałego materiału dowodowego (wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 14 sierpnia 2012r. sygn. III AUa 620/12).

Zgodnie z art. 922 § 1 k.c. prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Dziedziczenie może nastąpić na podstawie ustawy (art. 931 k.c. i nast.) lub na podstawie testamentu (art. 941 k.c. i nast.). W myśl przepisu art. 949 § 1 k.c. spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.

Zgromadzony materiał dowodowy jednoznacznie wskazuje, że spadkodawca nie sporządził własnoręcznego testamentu spełniającego wymogi art. 949 § 1 k.c. , co musiało z mocy art. 932 § 1 i 2 i art. 933 § 1 k.c. skutkować stwierdzeniem nabycia spadku po E. K. (2) przez spadkobierców ustawowych na podstawie ustawy. Sąd Okręgowy, mając powyższe na uwadze na mocy akty 385 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. oddalił apelację jako nieuzasadnioną.

Sąd Rejonowy orzekając o kosztach wyrzekł, że nieuiszczonymi kosztami sądowymi obciąża wnioskodawczynię, pozostawiając wyliczenie kosztów referendarzowi sądowemu, jednocześnie w uzasadnieniu orzeczenia Sąd pierwszej instancji powołując się na art. 520 § 3 k.p.c. stwierdził, iż na skutek złożenia przez wnioskodawczynie testamentu, który nie pochodził od spadkodawcy a wiedziała o tym, ponieważ twierdziła że była świadkiem jego sporządzenia, powstało szereg kosztów procesu, które nie powstałyby gdyby wnioskodawczyni nie złożyła spornego dokumentu. Postępowanie dowodowe wygenerowało wysokie koszty, które winny zostać poniesione przez wnioskodawczynię, która je spowodowała swoim oczywiście niewłaściwym postępowaniem. Orzeczenie o kosztach w przypadku zaskarżenia postanowienia nie korzysta przymiotu prawomocności i nie obowiązuje w tym przypadku zakaz reformationis in pius, stąd sąd drugiej instancji skorygował to orzeczenie jako sprzeczna ze intencją sądu wyrażoną w uzasadnieniu. Na koszty postępowania złożyły się bowiem nie tylko koszty sądowe, ale także koszty które wnioskodawczyni winna zwrócić uczestnikom postępowania. Sąd odwoławczy zmienił zatem wyrzeczenie o kosztach postępowania przed sądem pierwszej instancji w ten sposób, że obciążył wnioskodawczynię kosztami postępowania, pozostawiając szczegółowe wyliczenie referendarzowi sądowemu.

Sąd Okręgowy na mocy art. 520 § 2 k.p.c. zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestników postępowania solidarnie koszty zastępstwa w postępowaniu odwoławczym wynoszące 360 zł, stwierdzając iż w sprawie interesy wnioskodawczyni i uczestników były sprzeczne, a ze względu na charakter sprawy brak było także podstaw do zastosowania regulacji art.. 102 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.

SSR(del.)Maryla Majewska-Lewandowska SSO Magdalena Balion – Hajduk SSO Anna Hajda