UZASADNIENIE

Wnioskodawczyni E. M. wniosła o całkowite ubezwłasnowolnienie jej wnuka M. K. (1). Podała, że jest babką i zarazem opiekunem prawnym uczestnika, który od urodzenia cierpi na upośledzenie umysłowe. Wskazała, iż u uczestnika rozpoznano hiperkinetyczne zaburzenia zachowania oraz upośledzenie umysłowe lekkie wraz ze znacznymi zmianami zachowania, powodującymi konieczność opieki lub leczenia. Nadto podała, iż uczestnik wykazuje zachowania agresywne, podejmował próby samobójcze, wykazuje zachowania autodestrukcyjne, co stanowi zagrożenie dla życia i zdrowia uczestnika, a także osób trzecich. Wskazała, iż obecnie uczestnik przebywa na oddziale sądowym szpitala psychiatrycznego.

Pełnomocnik uczestnika postępowania M. K. (1) wniósł w jego imieniu o oddalenie wniosku o ubezwłasnowolnienie. Podał, że po rozmowie z uczestnikiem nabrał przekonania, że nie prowadzono wobec uczestnika żadnych form terapii, pozwalającej na przystosowanie do funkcjonowania, a orzeczenie ubezwłasnowolnienia będzie dla uczestnika równoznaczne z dożywociem.

Uczestnik postępowania M. K. (1) w trakcie wysłuchania wskazał, że wie co to jest ubezwłasnowolnienie, chciałby iść do domu i chciałby mieszkać z babcią, nie wie czy dałby sobie sam radę, chciałby, aby babcia była jego opiekunem prawnym.

Prokurator przychylił się do wniosku o całkowite ubezwłasnowolnienie uczestnika M. K. (1).

Zaskarżonym postanowieniem Sąd Okręgowy w Gliwicach:

1) ubezwłasnowolnił całkowicie uczestnika postępowania M. K. (1) (K.) urodzonego w dniu (...) w N., syna R. i J., przebywającego w Szpitalu (...) w T. przy ul. (...) – z powodu upośledzenia umysłowego i zaburzeń osobowości;

2) przyznał adwokatowi P. G. wynagrodzenie w kwocie 484,09 złoty, w tym należny podatek VAT, tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej uczestnikowi postępowania z urzędu.

Postanowienie zostało wydane w oparciu o następujące ustalenia.

Uczestnik postępowania M. K. (1) urodził się (...). W toku postępowania pierwszoinstancyjnego uczestnik uzyskał pełnoletniość. Postanowieniem Sądu Rejonowego w Kluczborku z dnia 12 czerwca 2014 roku (sygn. akt III RNsm 127/14) pozbawiono matkę uczestnika władzy rodzicielskiej. Uczestnik wychowywany był przez babcię E. M., z którą zamieszkiwał od 2002 roku i która na mocy postanowienia Sądu Rejonowego w Kluczborku z dnia 28 sierpnia 2014 roku (sygn. akt III RNsm 247/14) została ustanowiona jego opiekunem prawnym. Uczestnik ma dwóch braci i siostrę, z którymi utrzymuje sporadyczny kontakt telefoniczny. Rodzice uczestnika nie żyją.

M. K. (1) ukończył podstawową szkołę specjalną, aktualnie kontynuuje naukę w gimnazjum - w szkole przyszpitalnej. Niemal od początku edukacji miał trudności w nauce, powtarzał klasy, przejawiał zachowania agresywne, wdawał się w konflikty i bójki. Wielokrotnie był hospitalizowany psychiatrycznie z powodów zachowań agresywnych. Ponadto był on hospitalizowany na oddziałach neurologicznych z powodu padaczki.

Uczestnik przebywał w (...) Ośrodku (...) w R., z którego kilka razy próbował uciekać. Przejawiał zachowania czynnie agresywne w stosunku do nauczycieli oraz personelu placówek, w których przebywał. Po próbie samobójczej został umieszczony w (...) w Ł., gdzie przebywał w okresie od 1 kwietnia 2014 roku do 30 kwietnia 2014 roku z rozpoznaniem upośledzenia umysłowego lekkiego, ze znacznymi zaburzeniami zachowania, powodującymi konieczność opieki lub leczenia, hiperkinetycznych zaburzeń zachowania, cech organicznego uszkodzenia OUN.

W czasie hospitalizacji występowały u uczestnika zachowania agresywne i autoagresywne, wymagał codziennego zabezpieczania pasami, okaleczał się, wypowiadał groźby, był czynnie agresywny, wulgarny. Z uwagi na fakt, iż jego zachowanie nie ulegało poprawie mimo leczenia farmakologicznego został on przekazany do (...) Ośrodka (...)w G., gdzie przebywał w okresie od 30 kwietnia 2014 roku do 17 grudnia 2014 roku. W czasie przebywania w tym ośrodku uczestnik ujawniał szereg zachowań niepożądanych, zwłaszcza w zakresie kontroli impulsów, agresji. Głównym problemem były masywne zaburzenia zachowania, nie poddające się korekcie psychoterapeutycznej oraz utrzymujące się na niebezpiecznym poziomie pomimo intensywnej farmakoterapii.

Orzeczeniem z dnia 30 października 2014 roku uczestnik został uznany za osobę ze znacznym stopniem niepełnosprawności z koniecznością stałej lub długotrwałej opieki innych osób.

Od 17 grudnia 2014 roku uczestnik przebywa w Oddziale Sądowym Szpitala (...) w T. na Oddziale dla nieletnich, a od 2 września 2016 roku do chwili obecnej na Oddziale dla dorosłych. Podczas przebywania w placówce uczestnik wymagał dodatkowego motywowania do prostych czynności – higieny i spożywania posiłków. Wielokrotnie zdarzało się, że uczestnik nie chciał wstać z łóżka, nie chciał iść do toalety. Bywał agresywny do siebie i innych osób. W szpitalu prowadzone są treningi umiejętności społecznych w ramach oddziału, w których uczestnik odmawiał uczestnictwa, pomimo motywowania go w tym kierunku. Uczestnik przebywa na oddziale zamkniętym, odbywa spacery na spacerniaku. Miał też kilka przepustek kilkugodzinnych, pod opieką babci.

Wskazał Sąd Okręgowy, że w toku postępowania uczestnik był badany przez biegłych sądowych: psychiatrę M. K. (2) i psychologa K. C.. Wyniki badań wskazują, że rozwój intelektualny uczestnika znajduje się na poziomie pogranicza upośledzenia umysłowego, jednak jego funkcjonowanie znajduje się poniżej tego poziomu. Oznacza to, że opiniowany ma na poziomie przeciętnym zachowaną zdolność planowania i antycypowania, rozumienia sytuacji społecznych, myślenie przyczynowo-skutkowe oraz zdolność do wykrywania istotnych braków w spostrzeganym polu percepcyjnym, wrażliwość na detale. Gorzej zachowane są rozpoznawanie i rozumienie bodźców słownych, zdolność reprodukcji przyswojonej wiedzy, adekwatność w definiowaniu pojęć oraz umiejętność uogólniania, abstrahowania i wyszukiwania związków. Zakres i głębokość wiedzy, pamięć długotrwała, rozumienie werbalne, rozumowanie, zdolności kombinacyjne koordynacja wzrokowo-ruchowa, wyczucie form przestrzennych, umiejętność całościowego przetwarzania informacji, szybkość uczenia się metodą prób i błędów, zdolność logicznego rozumowania, umiejętność zdefiniowania operacji matematycznych oraz zdolność rozumienia typowych sytuacji, zachowań, norm i praktyk społecznych charakterystycznych dla danej kultury, umiejętność korzystania z informacji w sytuacji praktycznej są u uczestnika na niskim poziomie. W zakresie pamięci bezpośredniej, koncentracji uwagi oraz zdolności uczenia się nowych umiejętności możliwości uczestnika są bardzo niskie. W związku z powyższym, zdaniem biegłych, uczestnik nie potrafi uczyć się nowych rzeczy, nie odróżnia dobra od zła, nie potrafi oceniać moralnie sytuacji społecznych, jego myślenie jest na poziomie konkretnym, a nie abstrakcyjnym, więc nie analizuje on swoich zachowań, co powoduje, że je powtarza i nie dokonuje korekty. W rozwiązywaniu swoich problemów nie potrafi wykorzystać własnego doświadczenia, popełnia te same błędy. Często podejmuje działania pod wpływem aktualnego nastroju, emocji, nie przewidując dokładnie skutków swoich decyzji. W ocenie biegłych, takie zachowania mają w przypadku uczestnika wymiar zaburzeń zachowania, które wymagają leczenia i interwencji, skutkują pobytami w specjalistycznych ośrodkach i mimo leczenia zarówno farmakologicznego, jak i terapeutycznego nie podlegają korekcie. Uczestnik jest zdolny do okazywania uczuć wyższych, ale jego przystosowanie społeczne i emocjonalne jest obniżone. Obniżenie powyższych funkcji ma charakter pierwotny i z tego powodu nie ulegnie poprawie, nie ma on takich zdolności, aby nauczyć się nowych umiejętności i sposobów radzenia sobie, więc nie potrafi przejść procesu socjalizacji. Biegłe wskazały, iż z uwagi na stwierdzone u uczestnika zaburzenia zachowania i deficyty intelektu nie jest możliwe wyuczenie go poprawnego funkcjonowania. Na podstawie przeprowadzonych badań biegłe stwierdziły, iż uczestnik ma ograniczoną zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem. Z uwagi na deficyt intelektualny i znaczne zaburzenia zachowania wymaga pomocy osoby drugiej w załatwianiu swoich spraw osobistych i majątkowych. Uczestnik jest zdolny do samodzielnej egzystencji w zakresie bardzo podstawowych czynności dnia codziennego -porusza się samodzielnie, sam zjada przygotowane mu wcześniej posiłki, ubiera się samodzielnie, dba o higienę osobistą. Będzie miał natomiast trudności w wykonywaniu czynności złożonych. Nie byłby w stanie gospodarować środkami finansowymi w żadnym zakresie. Uczestnik nawiązuje w sposób logiczny kontakt werbalny z innymi ludźmi, wymaga jednak pomocy drugiej osoby w zakresie zrozumienia pism i wezwań. W ocenie biegłych uczestnik nie będzie w stanie funkcjonować i wykonywać czynności samodzielnie.

Czyniąc ustalenia faktyczne Sąd Okręgowy wskazał dowody, w oparciu o które je poczynił i dokonał oceny przeprowadzonych dowodów.

Sąd Okręgowy dwukrotnie oddalił wniosek o odroczenie rozprawy i ponowne przesłuchanie uczestnika postępowania w budynku Sądu jako niezasadny. Podał, że postępowania uczestnik został zarówno wysłuchany, jak i przesłuchany przez Sąd w miejscu swojego pobytu, gdzie miał możliwość wypowiedzenia się. Sąd uznał, że nie zaistniała zmiana okoliczności, która uzasadniałaby odroczenie rozprawy i ponowne przesłuchanie uczestnika tym bardziej, że przebywa on na oddziale zamkniętym.

W tak poczynionych ustaleniach zważył Sąd Okręgowy, że wniosek podlega uwzględnieniu.

Przytoczył Sąd przepis art. 13 k.c.

Wskazał Sąd, że w myśl art. 316 §1 k.p.c. w związku z art. 13 § 2 k.p.c. wydając orzeczenie bierze za podstawę rozstrzygnięcia stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy.

Podniósł Sąd Okręgowy, że problematyka ubezwłasnowolnienia była wielokrotnie przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, z którego wynika konieczność starannego rozważenia konkretnego przypadku, ustalenia elementu celowości ubezwłasnowolnienia, interesu i dobra danej osoby. Choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy czy inne zaburzenia psychiczne same przez się nie stanowią wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz mogą je uzasadniać tylko wówczas, gdy osoba taka potrzebuje pomocy do prowadzenia swoich spraw. Zależy to od rodzaju i stopnia choroby czy zaburzenia psychicznego, chorób współwystępujących oraz indywidualnych objawów występujących u danej osoby. Każde ubezwłasnowolnienie musi być zaprzesłankowane nie tylko samą chorobą psychiczną, ale także elementem celowości, dla której instytucja ubezwłasnowolnienia została ustanowiona. Cel zaś tej instytucji musi zawsze polegać na niesieniu pomocy danej osobie w załatwianiu jej spraw osobistych i majątkowych.

Sąd Okręgowy, wskazał, że po zapoznaniu się z materiałem dowodowym, w szczególności jednoznaczną opinią biegłych sądowych psychologa i psychiatry, doszedł do przekonania, iż zostało w pełni wykazane, że uczestnik powinien dla jego dobra zostać całkowicie ubezwłasnowolniony.

Rozwój intelektualny uczestnika znajduje się na poziomie pogranicza upośledzenia umysłowego, natomiast jego funkcjonowanie znajduje się poniżej tego poziomu.

Przeprowadzone postępowanie dowodowe jednoznacznie wykazało, że uczestnik ma ograniczoną zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem. Ze względu na deficyt intelektualny i znaczne zaburzenia zachowania wymaga on pomocy osoby drugiej w zakresie załatwiania swoich spraw osobistych i majątkowych.

Wskazał Sąd, że fakt na jaki powoływał się pełnomocnik uczestnika, iż długotrwałe pobyty uczestnika w zamkniętych placówkach nie pomagały mu w uspołecznieniu się i wyuczeniu się zachowań, które pozwalałyby mu na prawidłowe funkcjonowanie w społeczeństwie, nie ma znaczenia przy ocenie przesłanek warunkujących możliwość ubezwłasnowolnienia. Niezmiennym bowiem pozostaje fakt, iż M. K. (1) ze względu na swój stan zdrowia w tych placówkach przebywał i na chwilę obecną jego stan zdrowia nie pozwala mu na samodzielne funkcjonowanie w społeczeństwie. Przeprowadzone postępowanie wskazuje jednoznacznie, że uczestnik nie będzie w stanie funkcjonować i wykonywać czynności samodzielnie. Jest on zdolny do samodzielnej egzystencji jedynie w zakresie bardzo podstawowych czynności dnia codziennego, przy których i tak konieczna jest odpowiednia motywacja ze strony innej osoby. Powyższe oznacza, że uczestnik nawet w prostych sferach życia nie jest w stanie funkcjonować bez pomocy drugiej osoby.

Biorąc pod uwagę powyższe Sąd Okręgowy uznał, iż dobro uczestnika M. K. (1) niewątpliwie przemawia za jego ubezwłasnowolnieniem całkowitym. Ze względu na stwierdzone u niego upośledzenie i zaburzenia osobowości nie jest on w stanie samodzielnie egzystować i należy mu zapewnić stałą opiekę oraz pomoc w życiu codziennym i kierowaniu jego sprawami.

Mając na uwadze powyższe okoliczności i kierując się potrzebą zabezpieczenia interesów uczestnika M. K. (1) - w oparciu o zebrany materiał dowodowy uznano, że stan uczestnika spełnia przewidziane w art. 13 kodeksu cywilnego przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego z powodu stwierdzonego u niego upośledzenia umysłowego i znacznych zaburzeń osobowości, gdyż nie jest on w stanie kierować swym postępowaniem. W tej sytuacji Sąd nie miał żadnych wątpliwości co do zasadności wniosku, w związku z czym orzekł jak w sentencji postanowienia.

Pełnomocnik uczestnika przedłożył spis kosztów powołując się na przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku, podczas gdy sprawa została wszczęta przed wejściem w życie w/w rozporządzenia. Zatem zgodnie z § 19 w zw. § 7 ust. 1 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 roku w sprawie opłat za czynności adwokackie i ponoszenia przez Skarb państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu Sąd może zasądzić opłatę w wysokości nie wyższej niż 150% stawek minimalnych i w takiej wysokości Sąd przyznał koszty adwokatowi P. G.zasądzając wynagrodzenie w kwocie 484,09zł, w tym należny podatek VAT tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej uczestnikowi postępowania z urzędu.

Postanowienie zaskarżył uczestnik działający przez adwokata z urzędu i zarzucając mu:

naruszenie przepisów prawa procesowego, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, a to art. 547 §1 i 2 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13§2 k.p.c., art. 13 k.c. i

wniósł o: dopuszczenie dowodu z przesłuchania uczestnika przed Sądem drugiej instancji w zw. z art. 547 §1 i § 2 k.p.c., art. 380 k.p.c. oraz zgłoszonym wnioskiem o jego przesłuchanie przed Sądem I instancji, który został oddalony oraz wniesionym zastrzeżeniem do protokołu w trybie art. 162 k.p.c. w zw. z art. 556 § 1 k.p.c. w zw. z art. 235 § 1 k.p.c. w powiązaniu z art. 13 § 2 k.p.c. na rozprawie w dniu 09.09.2016 roku – na okoliczność, czy zachodzą podstawy do orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego uczestnika, czy też wystarczające byłoby orzeczenie jego ubezwłasnowolnienia częściowego – jedocześnie w związku z przebywaniem uczestnika w Szpitalu (...) w T. Oddział(...), ul. (...), (...)-(...) T., wniósł o zarządzenie przez Sąd II instancji sprowadzenia uczestnika na termin rozprawy w nin. sprawie;

dopuszczenie dowodu z opinii biegłych psychologa i psychiatry innych, niż tych, którzy dotychczas występowali w roli biegłych w niniejszej sprawie, niezatrudnionych w placówce medycznej, w której aktualnie przebywa uczestnik postępowania (w Szpitalu (...) w T.) – na okoliczność czy uczestnik postępowania nie jest w ogóle w stanie kierować swym postępowaniem, czy też jest w stanie kierować postępowaniem w pewnym stopniu, natomiast do prowadzenia jego spraw życiowych i majątkowych konieczna jest pomoc osoby trzeciej;

na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia w zakresie punktu 1 sentencji tego postanowienia i orzeczenie ubezwłasnowolnienia częściowego w stosunku do uczestnika – z uwagi na wyżej opisane naruszenie prawa materialnego, stwierdzenie, że wskazane naruszenia prawa procesowego, które mogły mieć wpływ na treść orzeczenia, mogą zostać usunięte w drodze uzupełniającego postępowania dowodowego przed Sądem II instancji zgodnie z wnioskami dowodowymi zawartymi w ust. 1 i 2 wniosków petitum apelacji;

o zasądzenie na rzecz pełnomocnika nieopłaconych w całości ani w części kosztów zastępstwa procesowego z urzędu w niniejszym postępowaniu według norm przepisanych lub przedłożonego spisu kosztów (k: 244 – 251).

W odpowiedzi na apelację wnioskodawczyni wniosła o jej oddalenie i nieobciążenie uczestnika kosztami postępowania apelacyjnego (k: 268-270).

Rozpoznając apelację uczestnika Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

apelacja podlega uwzględnieniu.

Po pierwsze, odnosząc się do zarzutu naruszenia przepisów prawa procesowego, a to art. 547 § 1 i 2 k.p.c. stwierdzić należy, że ten zarzut nie jest uzasadniony.

Faktem jest, iż zawarty w pismach uczestnika z dnia 23 marca 2016 roku (k: 154), 25 kwietnia 2016 roku (k: 175), a także ponowiony na rozprawie w dniu 13 maja 2016 roku (k: 177) wniosek o przesłuchanie uczestnika przed Sądem Okręgowym został oddalony. Uczestnik zgłosił zastrzeżenie w trybie art. 162 k.p.c.

Zauważyć należy, iż regulacja art. 547 k.p.c. dotyczy wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Zgodnie z §1 art. 547 k.p.c. osobę, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, należy wysłuchać niezwłocznie po wszczęciu postępowania; wysłuchanie powinno odbyć się w obecności psychologa oraz w zależności od stanu zdrowia osoby, która ma być wysłuchana – biegłego lekarza psychiatry lub neurologa. Zgodnie zaś z §2 zdanie 1. w celu wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, sąd może zarządzić przymusowe sprowadzenie tej osoby na rozprawę albo wysłuchać ją przez sędziego wyznaczonego. I ta regulacja prawna została zastosowana przez Sąd Okręgowy, uczestnik został wysłuchany w miejscu swojego pobytu przez sędziego wyznaczonego – członka składu orzekającego (k: 51 akt). Faktem również jest, iż w kolejnych pismach procesowych, a to z 10 sierpnia 2016 roku (k: 205), na rozprawie w dniu 9 września 2016 roku (k: 215) został ponowiony wniosek o wysłuchanie uczestnika przed Sądem Okręgowym. Wniosek został oddalony (k: 216).

Wysłuchanie uczestnika w trybie art. 547 k.p.c. odbyło się, w toku zaś postępowania dowodowego zgodnie z art. 556 § 1 k.p.c. Sąd Okręgowy mógł zaniechać wysłuchania uczestnika M. K. (1), gdy uznał to za niecelowe ze względu na stan zdrowia tej osoby. Sąd przeprowadził dowód z przesłuchania uczestnika w miejscu pobytu (k: 138 00:27:05, k: 149).

Wskazać należy, iż w trybie art. 560¹ k.p.c. sąd z urzędu ustanowił dla uczestnika adwokata. Wysłuchanie uczestnika przez sędziego wyznaczonego, przesłuchanie uczestnika odbyło się w obecności pełnomocnika z urzędu apelującego. Reasumując stwierdzić należy, że przewidziane w art. 547 § 1 k.p.c. wysłuchanie uczestnika, w obecności biegłych jest obligatoryjne tylko w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji (por. postanowienie SN z 16.04.2010 roku, IV CSK 470/09 OSNC-ZD. 2010/4/14) i miało ono miejsce.

Po drugie, podziela Sąd Apelacyjny zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. poprzez dokonanie oceny dowodu z opinii psychiatryczno-psychologicznej, w sposób niewszechstronny. W istocie apelacja zarzuca sprzeczność istotnych ustaleń Sądu Okręgowego z zebranym w sprawie materiale dowodowym, która to sprzeczność miała wpływ na treść wydanego postanowienia. Owa sprzeczność to dysharmonia pomiędzy materiałem zgromadzonym w sprawie a konkluzją do jakiej doszedł sąd na podstawie tego materiału.

Otóż, sięgając do opinii biegłych psychiatry M. K. (2) i psychologa K. C. wskazać należy, iż biegłe stwierdziły, iż uczestnik ma ograniczoną zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem. Z uwagi na deficyt intelektualny i znaczne zaburzenia zachowania wymaga pomocy osoby drugiej w załatwianiu swoich spraw osobistych i majątkowych. Uczestnik jest zdolny do samodzielnej egzystencji w zakresie bardzo podstawowych czynności dnia codziennego, porusza się samodzielnie, dba o higienę osobistą, sam zjada przygotowane mu wcześniej posiłki, ubiera się samodzielnie. Nawiązuje w sposób logiczny kontakt werbalny z innymi ludźmi, wymaga jednak pomocy drugiej osoby w zakresie zrozumienia pism i wezwań. Choć na karcie 229 akt Sąd Okręgowy stwierdza, że uczestnik ma ograniczoną zdolność rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem, to na karcie 230 akt, ten Sąd dochodzi do wniosku, iż „stan uczestnika spełnia przewidziane w art. 13 k.c. przesłanki orzeczenia ubezwłasnowolnienia całkowitego z powodu stwierdzonego u niego upośledzenia umysłowego i znacznych zaburzeń osobowości, gdyż nie jest on w stanie kierować swoim postepowaniem”.

Wyżej wskazana sprzeczność miała zatem wpływ na treść wydanego orzeczenia i ostatecznie podzielenie zarzutu naruszenia art. 13 § 1 k.c.

Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie dowodowe i dopuścił dowód z opinii sądowo-psychologicznej opracowanej przez biegłych sądowych psychologa M. G. i psychiatrę G. W. na okoliczność, czy uczestnik choruje na chorobę psychiczną, a jeżeli tak to jaką, czy też jest dotknięty upośledzeniem umysłowym (na jakim poziomie) lub cierpi na innego rodzaju zaburzenia psychiczne, a jeżeli tak to jaki jest przebieg tej choroby lub stanu psychicznego, przy czym należy określić stopień niepełnosprawności intelektualnej badanego, czy uczestnik z powodu stanu zdrowia jest w stanie kierować swoim postępowaniem i załatwiać samodzielnie swoje sprawy osobiste i majątkowe, czy rozpoznaje swoje czyny, jaki jest poziom funkcjonowania intelektualnego uczestnika oraz jego przystosowania społecznego i emocjonalnego z uwzględnieniem stopnia, rodzaju pomocy jakiej należałoby ewentualnie udzielić.

W opinii głównej i uzupełniającej po zastrzeżeniach wniesionych przez Prokuratora, przeprowadzonej po badaniu uczestnika w dniu 2 czerwca 2017 roku w warunkach szpitalnych SPZOZ w T., gdzie uczestnik w toku postępowania przebywał, w oparciu o materiał aktowy, a to dokumentację medyczną dotyczącą uczestnika z okresu 2014-2017 biegli wydali opinię tej treści, iż nie stwierdzili u M. K. (1) choroby psychicznej w znaczeniu psychozy, stwierdzili upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim. Podali, iż uczestnik przejawia także cechy całościowych zaburzeń rozwojowych (niedookreślonych) oraz cechy kształtującej się osobowości nieprawidłowej (dyssocjalnej). Stwierdzili biegli, że zastosowanym leczeniem psychofarmakologicznym uzyskano zadowalające ograniczenie impulsywności, zachowań agresywnych oraz autoagresywnych.

Biegli stwierdzili, że uczestnik z powodu stanu zdrowia psychicznego ma w znacznym stopniu ograniczoną zdolność kierowania swoim postępowaniem i samodzielnego załatwienia swoich spraw osobistych i majątkowych. Rozpoznaje swoje czyny, jednak w znacznym stopniu ograniczona jest jego zdolność przewidywania dalekosiężnych skutków i konsekwencji podejmowanych przez siebie czynów. Wymaga pomocy w zakresie kontaktów formalnych i instytucjonalnych. Jest niedojrzały społecznie oraz emocjonalnie (na poziomie lekkiego upośledzenia umysłowego (opinia sądowo-psychologiczna k: 335-353).

W opinii uzupełniającej, w związku z zastrzeżeniami Prokuratora, biegli jednoznacznie wskazali, iż zdolność M. K. (1) do funkcjonowania w życiu codziennym jest w znacznym stopniu ograniczona – jednak nie jest całkowicie zniesiona, a co zatem idzie uczestnik wymaga okresowego wsparcia i pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu; nie jest jednak całkowicie niezdolny do samodzielnej egzystencji i nie wymaga stałej opieki innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych.

Na stopień funkcjonowania uczestnika mają wpływ jego głębokie zaburzenia zachowania wynikające z kształtującej się osobowości nieprawidłowej (dyssocjalnej); nie znoszą one jednak tej zdolności całkowicie, lecz w znacznym stopniu ją ograniczają. Z uwagi na ograniczony krytycyzm choroby uczestnik nie jest w pełni zorientowany w swojej sytuacji zdrowotnej i życiowej, brak jednak podstaw by stwierdzić, że jest całkowicie nieświadomy tejże sytuacji.

Biegli stwierdzili, że uczestnik w ciągu całego życia, nauka w szkole, pobyty szpitalne, podejmowane terapie i psychoedukacja podczas leczenia, poddawany jest procesowi socjalizacji, jednakże niezależnie od długości bądź częstotliwości jego trwania zawsze będzie on poznawczo-intelektualnie (w tym także społecznie) funkcjonował na poziomie swojego ilorazu inteligencji, czyli na poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim (opinia k: 420-439).

Sąd Apelacyjny podziela opinię sądowo-psychologiczną sporządzoną przez biegłych psychologa M. G. i psychiatrę G. W.. Opinia ta została opracowana przez biegłych w granicach posiadanych przez nich wiadomości specjalnych, w oparciu o badanie uczestnika, dokumentację medyczną stanu zdrowia opiniowanego. Opinia jest jasna, wnioski formułowane w sposób stanowczy, prosty. Podstawą wnioskowania biegłych stanowiły przede wszystkim wyniki własnych badań, a także materiał aktowy, udziela ona odpowiedzi na tezy dowodowe wskazane w zleceniu. Opinia przekonuje Sąd, dlatego też wniosek dowodowy Prokuratora zgłoszony na rozprawie apelacyjnej poprzedzającej merytoryczne rozpoznanie apelacji został oddalony.

Zauważyć należy, że wnioski końcowe z obu opinii znajdujących się w aktach sprawy są zbieżne. Uczestnik postępowania według biegłych opiniujących w postępowaniu pierwszo- i drugoinstancyjnym ma ograniczoną zdolność do rozpoznawania znaczenia swoich czynów i pokierowania swoim postępowaniem.

Po trzecie, uwzględniając uwagi wskazane wyżej Sąd Apelacyjny podziela zarzut naruszenia art. 13 § 1 k.c.

Ubezwłasnowolnienie jest instytucją powołaną wyłącznie w interesie osoby chorej, która z przyczyn określonych w art. 13 § 1 k.c. nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem albo z przyczyn określonych w art. 16 § 1 k.c. potrzebuje pomocy do prowadzenia spraw życia codziennego. Instytucja ubezwłasnowolnienia nie służy dobru wnoszącego o ubezwłasnowolnienie i rodziny tegoż wnoszącego. Zważyć trzeba, że o potrzebie całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń (art. 13 § 1 in fine k.c.) decyduje stan zdrowia osoby, która ma być ubezwłasnowolniona i jego wpływ na możność kierowania swoim postępowaniem – istniejący w chwili orzeczenia. Okoliczność, że w bliższej nieokreślonej przyszłości musi nieuchronnie nastąpić pogorszenie się stanu zdrowia nie uzasadnia orzeczenia całkowitego ubezwłasnowolnienia, gdy z aktualnej sytuacji ze względu na interes tej osoby i interes społeczny wystarczy ubezwłasnowolnienie częściowe (por. postanowienie SN z 3.06.1974 roku, II CR 253/74, lex nr 7512).

Wskazać należy, że ubezwłasnowolnienie może być orzeczone tylko w interesie i dla osoby, której wniosek o ubezwłasnowolnienie dotyczy w celu zapewnienia jej pomocy w prowadzeniu swych spraw lub uzupełnienia braku możności kierowania swym postępowaniem.

W doktrynie całkowite ubezwłasnowolnienie z uwagi na drastyczną ingerencję w sferę dóbr osobistych jednostki, traktowane jest jako środek nadzwyczajny, a jego stosowanie ograniczone jest tylko do sytuacji, w których jest ono nieuniknione.

Przesłanką podstawową całkowitego ubezwłasnowolnienia, charakterystyczną dla tej instytucji, jest kwalifikowana niemożność kierowania swoim, szeroko rozumianym, postępowaniem przez osobę fizyczną, czyli dysfunkcja mentalna wywołana ściśle określonymi przyczynami. Słowo „niemożność” wskazuje na brak, mentalnego, świadomego kontaktu z otoczeniem i na niemożność intelektualnej oceny swojej sytuacji. Niemożność kierowania sobą musi występować aktualnie w chwili orzekania ubezwłasnowolnienia, a nie tylko potencjalnie, jako typowe samodzielne następstwo danej dysfunkcji. Sama choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy albo innego rodzaju zaburzenie psychiczne (art. 13 § 1 in fine k.c.) nie są przesłanką ubezwłasnowolnienia, a tylko przyczyną podstawowej przesłanki, czyli niemożności kierowania postępowaniem.

Zważyć zatem trzeba, że o potrzebie całkowitego ubezwłasnowolnienia osoby pełnoletniej z powodu niedorozwoju umysłowego decyduje stan zdrowia osoby, której dotyczy postępowanie sądowe i wpływ tegoż niedorozwoju na możność samodzielnego prowadzenia przez tę osobę jej spraw w chwili orzekania (art. 316 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. i art. 13 § 2 k.p.c.).

Oczywiście zgodnie już z przytoczonym przepisem art. 13 § 1 k.c. niedorozwój umysłowy sam przez się nie stanowi wystarczającej przesłanki ubezwłasnowolnienia, lecz może je uzasadniać tylko wówczas, gdy uczestnik z powodu stwierdzonego niedorozwoju umysłowego nie jest w stanie kierować swoim postępowaniem.

Wnioski z opinii sądowo-psychologicznej opracowanej w postępowaniu apelacyjnym, ale również z opinii opracowanej przed Sądem Okręgowym są jednoznaczne: uczestnik postępowania ma ograniczoną zdolność kierowania swoim postępowaniem i samodzielnego załatwienia swoich spraw osobistych i majątkowych. Jak wynika z opinii sądowej przeprowadzonej w postępowaniu apelacyjnym „stwierdzony znaczny stopień ograniczonej zdolności nie powoduje niemożności samodzielnego funkcjonowania uczestnika, gdyż jego zdolność kierowania swoim postępowaniem nie jest całkowicie zniesiona, jest ograniczona, a co zatem uczestnik postępowania wymaga okresowego wsparcia i pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu, nie jest jednak całkowicie niezdolny do samodzielnej egzystencji i nie wymaga stałej opieki innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych. W orzecznictwie, dominuje szerokie ujęcie „niemożność kierowania swoim postępowaniem”, które przez pojęcie „niemożność” nakazuje rozumieć brak świadomego kontaktu z otoczeniem oraz brak możliwości intelektualnej oceny swojej sytuacji, swojego zachowania i wywołanych nim następstw (por. postanowienie SN z 17.05.2013 roku, I CSK 122/13).

Reasumując, zgodnie z regulacją art. 13 § 1 k.c. ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone, o ile łącznie spełnione są przesłanki: osoba, której dotyczy postępowanie ma ukończone 13 lat, stwierdzono u niej chorobę psychiczną, niedorozwój umysłowy lub innego rodzaju zaburzenia psychiczne oraz niemożność kierowania swym postępowaniem. Pomimo spełnienia tych przesłanek sąd nie musi ubezwłasnowolnić osoby, jeżeli uzna, że jest to niewskazane z punktu widzenia ubezwłasnowolnienia, dobra tej osoby.

Na gruncie rozpoznawanej sprawy jak wykazało postępowanie dowodowe kumulatywnie przesłanki całkowitego ubezwłasnowolnienia po stronie uczestnika M. K. (1) nie występują. Zatem co do zasady apelacja uczestnika jest uzasadniona.

Na rozprawie apelacyjnej wnioskodawczyni, Prokurator podzieli stanowisko apelującego, skoro również wnieśli o częściowe ubezwłasnowolnienie uczestnika.

Zgodnie z art. 557 k.p.c. w postanowieniu o ubezwłasnowolnieniu sąd orzeka, czy ubezwłasnowolnienie jest całkowite, czy też częściowe i z jakiego powodu.

Uwzględniając apelację i orzekając o ubezwłasnowolnieniu częściowym uczestnika zamiast całkowitym, jak pierwotnie wnioskowano, i jak orzekł to Sąd Okręgowy, Sąd Apelacyjny miał na względzie, że postępowanie o ubezwłasnowolnienie wszczyna się na wniosek, a co łączy się z wyłączeniem dyspozycji uczestników co do zakresu i treści orzeczenia, o czym stanowią przepisy art. 13 § 1 k.c. i art. 16 § 1 k.c. w związku z art. 557 k.p.c. Orzeczenie ma charakter niepodzielny w przypadku zaskarżenia go przez jednego z uczestników. Kontrola apelacyjna obejmuje prawidłowość zaskarżonego orzeczenia. W postępowaniu nieprocesowym z racji przedmiotu postępowania o ubezwłasnowolnienie, istnienie interesu prawnego we wniesieniu środka zaskarżenia, ulega osłabieniu. W tej sytuacji nie zawsze decydujące znacznie może mieć to czy rozstrzygnięcie zapadło „zgodnie z wnioskiem” strony skarżącej, lecz to czy jest ono zgodne z prawem.

W piśmiennictwie, jak i orzecznictwie przeważa pogląd, że sąd nie jest związany żądaniem wniosku, a tylko przyczyną żądania ubezwłasnowolnienia. Brak takiego związania samym żądaniem wynika z celu ubezwłasnowolnienia, jakim jest ochrona praw osoby, w stosunku do której toczy się postępowanie o ubezwłasnowolnienie. Stąd też możliwe jest orzeczenie przez sąd ubezwłasnowolnienia częściowego zamiast całkowitego.

Wnioskodawczyni – babcia uczestnika wniosła o całkowite ubezwłasnowolnienie wnuka, uczestnik zaś domagał się oddalenia wniosku, zaś po wydaniu zaskarżonego postanowienia wniósł o zmianę zaskarżonego postanowienia poprzez częściowe ubezwłasnowolnienie apelującego. Również wnioskodawczyni i Prokurator wnieśli o częściowe ubezwłasnowolnienie uczestnika.

Uwzględniając wynik uzupełnionego postępowania dowodowego przed Sądem odwoławczym i stanowiska procesowe apelującego, a także pozostałych uczestników postępowania zgłoszone po przeprowadzeniu dowodu z kolejnej opinii sądowo-psychologicznej, cel sprawy o ubezwłasnowolnienie, Sąd Apelacyjny uznał, że orzeczenie częściowego ubezwłasnowolnienia – uwzględnienie apelacji było dopuszczalne, skoro w postępowaniu nieprocesowym przepis art. 383 k.p.c. ma zastosowanie jedynie odpowiednio z uwagi na regulację art. 13 § 2 k.p.c.

Uznał również Sąd, że w stanie faktycznym rozpoznawanej sprawy, mając na względzie przesłanki określone w art. 13 k.c. i art. 16 k.c., nie jest związany samym żądaniem co do zakresu rodzaju ubezwłasnowolnienia, skoro w zależności od wyników postępowania rozstrzyga o tym, czy ma być orzeczone ubezwłasnowolnienie całkowite czy częściowe (por. wyrok SN z 13.12.1976 roku, I CK 441/76), gdy w piśmiennictwie nawet przeciwnicy działania sądu z urzędu wskazują tez, że w przypadku żądania ubezwłasnowolnienia całkowitego dopuszczalne jest ubezwłasnowolnienie częściowe jako częściowe uwzględnienie wniosku, zgodnie z argumentacją a maiori ad minus, gdy stanowi to swoistego rodzaju częściowe uwzględnienie żądania wnioskodawcy. W takim też przypadku, gdy w postępowaniu o ubezwłasnowolnienie chodzi o ustalenie faktów mających znaczenie prawne, gdy celem postępowania jest zapewnienie osobie dotkniętej niedorozwojem umysłowym odpowiedniej ochrony jej praw podmiotowych, nie budzi zastrzeżeń w przypadku wystąpienia przesłanek ubezwłasnowolnienia dopuszczalność orzeczenia ubezwłasnowolnienia zamiast całkowitego dalej idącego – częściowe. Nie stanowi to pogorszenia sytuacji prawnej skarżącego uczestnika, nie jest wyjściem ponad żądanie i zakresu zaskarżonego rozstrzygnięcia, który przy ubezwłasnowolnieniu całkowitym jest szerszy, dalej idący, niż częściowy. O wyjściu ponad żądanie przy tym poglądzie można by mówić w sytuacji odwrotnej orzeczenia całkowitego, gdy wniosek, jak i zaskarżone rozstrzygnięcie obejmowało ubezwłasnowolnienie częściowe.

Ustawowe przesłanki ubezwłasnowolnienia częściowego określa przepis art. 16 § 1 k.c., zgodnie z którym należy rozważyć i ustalić, czy w przypadku stwierdzenia u uczestnika niedorozwoju umysłowego nie uzasadniającego całkowitego ubezwłasnowolnienia, potrzebna jest mu pomoc do prowadzenia jego spraw. Wskazać należy, że stwierdzenie występowania ustawowych przesłanek ubezwłasnowolnienia częściowego musi być uzupełnione, przez uwzględnienie dodatkowego elementu, a mianowicie potrzeby ochrony interesów osobistych: potrzeby leczenia, jak i majątkowych – uczestnik posiada majątek – po matce mieszkanie.

Nie budzi żadnych wątpliwości, że uczestnik wymaga leczenia, choć nie jest niezdolny do samodzielnej egzystencji – wymaga okresowego wsparcia i pomocy innej osoby w codziennym funkcjonowaniu, choć nie wymaga stałej opieki w zaspokojeniu podstawowych potrzeb życiowych, jest niedojrzały społecznie i emocjonalnie. Uczestnik w 3 roku życia trafił do domu dziecka, z którego został zabrany przez wnioskodawczynię – babcię, pod opieką której pozostawał do 2014 roku, kiedy trafił do Oddziału (...) w Ł. i przebywał kolejno w szpitalach psychiatrycznych do 2017 roku. Uczestnik wymaga pomocy innej osoby w podejmowaniu decyzji dotyczących jego spraw osobistych i majątkowych. Uczestnik niezależnie od długości i częstotliwości procesu socjalizacji zawsze będzie – jak stwierdzili biegli (k: 439) – poznawczo intelektualnie, w tym także społecznie, funkcjonował na poziomie swojego ilorazu inteligencji, czyli na poziomie upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim. Sytuacja uczestnika będzie wyznaczała zakres kompetencji kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.

Uwzględniając apelację Sąd Apelacyjny miał na uwadze – na gruncie rozpoznawanej sprawy – że celem ubezwłasnowolnienia częściowego przez ustanowienie kuratora uczestnikowi zapewniona zostanie pomoc w prowadzeniu jego spraw (art. 16 § 2 k.p.c.). Można więc przyjąć, że w aspekcie przedmiotowym orzeczone ubezwłasnowolnienie częściowe odpowiada instytucji „wspomagania”, podejmowania decyzji przez osobę niepełnosprawną” (art. 12 Konwencji Narodów Zjednoczonych o Prawach Osób Niepełnosprawnych z dnia 13 grudnia 2006 roku, podpisanej przez Polskę 30 marca 2007 roku, która weszła w życie 25 października 2012 roku Dz.U. z 2012 roku, poz. 1169).

Z przyczyn wyżej naprowadzonych Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżone postanowienie, uwzględniając apelacje i orzekając o ubezwłasnowolnieniu częściowym uczestnika M. K. (1) (art. 16 ust. 1 k.c.) – art. 386 § 1 k.p.c.

O kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej uczestnikowi z urzędu w postępowaniu apelacyjnym orzeczono w oparciu o §2., §4.1., §14.1.27) w zw. z §16.1.2.) i §22 – 23 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22.10.2015 roku w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu. Na przyznane koszty składają się koszty pomocy prawnej 240 złotych plus VAT 55,20 złotych (1/2 z 480 złotych) oraz poniesiona przez pełnomocnika opłata od apelacji 40 złotych, łącznie 339,20 złotych.

SSA Jadwiga GalasSSA Lucjan ModrzykSSA Olga Gornowicz-Owczarek

POSTANOWIENIE

UZASADNIENIE

ZARZĄDZENIE