UZASADNIENIE

Wyrokiem z 28 listopada 2018r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach zasądził od pozwanej T. H. na rzecz powoda W. V. 39 333,33 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia uprawomocnienia się wyroku, oddalił powództwo w części i orzekł o kosztach postępowania.

Sąd Rejonowy ustalił, że aktem notarialnym z dnia 29 maja 1996 r. sporządzonym przed notariuszem G. K. w jej Kancelarii Notarialnej w T., zapisanym za numerem Repertorium A nr (...) A. V. w drodze darowizny przekazała pozwanej gospodarstwo rolne wraz z zabudowaniami w postaci jednorodzinnego domu mieszkalnego, budynków gospodarczych położone przy ulicy (...) w J., Gmina Z.. Darowiznę uczyniła, by otrzymać rentę rolniczą. Dla nieruchomości Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach prowadzi księgę wieczystą nr (...). Mimo dokonanej darowizny rodzice stron nadal prowadzili gospodarstwo rolne. Inwestowali w nie posiadane środki .

A. V. zmarła dnia 7 maja 2010 r., nie sporządziła testamentu. Postanowieniem z dnia 9 czerwca 2016 r., które uprawomocniło się z dniem 1 lipca 2016 r. Sąd Rejonowy w Tarnowskich Górach w sprawie o sygn. akt I Ns 377/16 stwierdził, że spadek po A. V. na mocy dziedziczenia ustawowego dziedziczy: mąż R. V. zmarły dnia 8 lipca 2015 r. oraz dzieci – T. H. i W. V., każdy z nich w 1/3 części.

W dacie śmierci A. V. nie posiadała majątku. Pozostawione przedmioty, takie jak sprzęt gospodarczy, czy biżuteria posiadały znikomą wartość. Nie było długów spadkowych. Poza darowizną gospodarstwa rolnego na rzecz pozwanej, strony nie otrzymały od matki wartościowych darowizn. Koszty wychowania i wykształcenia stron nie przekraczały przeciętnej miary, mimo że powód ukończył technikum.

Szacunkowa wartość darowanego pozwanej gospodarstwa rolnego według stanu na dzień dokonania darowizny i aktualnych cen rynkowych wynosi 236.000 złotych .

Sąd Rejonowy wskazał, że spór dotyczył tego, czy przekazanie gospodarstwa rolnego na rzecz pozwanej nastąpiło w drodze darowizny, czy też w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Tym samym, czy jego wartość według stanu na dzień dokonania darowizny i aktualnych cen rynkowych powinna być uwzględniona przy ustalaniu należnego powodowi zachowku. Jako podstawę prawną Sąd pierwszej instancji powołał art. 991 § 1 i § 2 k.c. Żądanie pozwu co do zasady należało uznać za usprawiedliwione. Powodowi jako zstępnemu – synowi spadkodawczyni nie będącemu małoletnim, ani trwale niezdolnym do pracy, należała się suma pieniężna stanowiąca równowartość połowy udziału, który mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym. Udział powoda w spadku wynosił 1/3. Stąd przypadająca mu ułamkowa wysokość zachowku stanowi 1/6 (1/3 x 1/2).

Do ustalenia wartości zachowku konieczne jest obliczenie wartości spadku. Spadkodawczyni nie pozostawiła majątku spadkowego. Drobna biżuteria i sprzęt gospodarstwa rolnego, z uwagi na ich znikomą wartość oraz stanowisko stron w tej sprawie, nie zostały doliczone do spadku. Do wartości spadku dolicza się darowizny uczynione przez spadkodawcę. Jedyną darowizną, jaką poczyniła spadkodawczyni to darowizna na rzecz pozwanej gospodarstwa rolnego wraz z zabudowaniami w postaci jednorodzinnego domu mieszkalnego, budynków gospodarczych położonego przy ulicy (...) w J., Gmina Z.. Pozwana podnosiła, że darowizna gospodarstwa rolnego nastąpiła w drodze ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników, a tym samym zgodnie z ustalonym orzecznictwem Sądu Najwyższego nie powinna być uwzględniona przy ustalaniu zachowku.

Charakter prawny umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy określony jest jako rodzaj umowy o charakterze cywilnoprawnym, odmienny od umów przeniesienia własności przewidzianych w kodeksie cywilnym. Wskazuje się na niejednorodny charakter umowy o przekazaniu gospodarstwa rolnego następcy, zawierającej elementy prawa administracyjnego, ubezpieczeniowego i cywilnego. Przemawia to przeciwko uznaniu, że z punktu widzenia uprawnień do zachowku umowa taka może być traktowana jako umowa darowizny. Sąd Rejonowy wyjaśnił, że ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników nie uzależnia nabycia przez nich uprawnień emerytalno-rentowych od wyzbycia się gospodarstwa, ale tylko od osiągnięcia określonego wieku. Pełna wypłata świadczeń została jednak uzależniona od zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, za które uznaje się m.in. wyzbycie się własności i posiadania gospodarstwa rolnego. Wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego zależy od stron. Mogą je stanowić umowy z następcą określone w art. 84 i nast. ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników lub przewidziane w kodeksie cywilnym umowy darowizny i dożywocia.

Sąd, dokonując w trybie art. 65 k.c. wykładni aktu notarialnego z dnia 29 maja 1996 r. sporządzonego przed notariuszem G. K. w jej Kancelarii Notarialnej w T., zapisanym za numerem Repertorium A nr (...), uznał że A. V. dokonała na rzecz pozwanej darowizny gospodarstwa rolnego. Świadczy o tym nie tylko nagłówek - ,, umowa darowizny’’, ale przede wszystkim jej treść. W § 4 umowy ,,A. V. daruje nieruchomość …. swojej córce T. H., która oświadcza, że darowiznę tę przyjmuje’’. Również w § 5 mowa jest o ,, wydaniu posiadania przedmiotu umowy oraz przejściu na obdarowaną wszelkich praw i obowiązków związanych z własnością gospodarstwa rolnego’’. Podobnie umowa ta stanowi w § 8, że ,, koszty sporządzenia’’ aktu notarialnego ,, ponosi obdarowana’’. W umowie wskazano, że ,, podatku od darowizny nie pobrano’’ (§ 11 umowy). Również pozwana w swoich zeznaniach podała, że przekazanie gospodarstwa rolnego nastąpiło w drodze darowizny. Wykładni tej nie zmienia zapis o zawarciu umowy w trybie ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Nawiązanie do tej ustawy nastąpiło bowiem z uwagi na uzyskanie uprawnień rentowych przez A. V., których wysokość uzależniona była od wyzbycia się gospodarstwa rolnego. O zawarciu umowy darowizny świadczy również i to, że zgodnie z art. 85 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. do przeniesienia własności gospodarstwa rolnego w jej trybie konieczne jest zawarcie umowy z następcą (umowy zobowiązującej), a także umowy w celu wykonania umowy z następcą o skutkach rzeczowych. Natomiast z § 5 objętego analizą aktu notarialnego wynika, że od razu nastąpił skutek zobowiązująco-rozporządzający. Wartość darowizny gospodarstwa rolnego wg. stanu z chwili jej dokonania, a aktualnych cen rynkowych stanowiła kwotę 236.000 złotych.

Do wartości spadku doliczono darowiznę uczynioną przez spadkodawczynię swojej zstępnej. Z uwagi na to, że długów spadkowych nie było, wartość zachowku dla powoda wynosi 39.333,33 złotych (236.000,00 złotych x1/6).

Pozwana w apelacji zarzuciła:

- naruszenie prawa materialnego tj. art. 993 k.c. w zw. z art. 1000 § 1 k.c. przez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, że umowa darowizny z 29 maja 1996r. miała charakter umowy darowizny i powinna zostać uwzględniona przy ustalaniu zachowku, podczas gdy umowa została zawarta w celu uzyskania renty strukturalnej,

-naruszenie art. 65 § 2 k.c. i 353 ¹ k.c. przez błędną wykładnię i ocenę postanowień umowy darowizny, podczas gdy w umowach należy badać cel umowy, zgodny zamiar stron, w szczególności że z umowy wynika, że została zawarta w trybie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników,

-naruszenie art. 889 pkt. 1 k.c. przez niezastosowanie i uznanie umowy za typową umowę darowizny, podczas gdy przysporzenie wynikające z umów uregulowanych w ustawie o ubezpieczeniu społecznym rolników nie stanowi umowy darowizny.

Pozwana wniosła o zmianę wyroku i oddalenie powództwa i orzeczenie o kosztach procesu.

Powód wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postepowania odwoławczego.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja nie zasługuje na uwzględnienie, albowiem zarzuty w niej zawarte nie są trafne.

Sąd pierwszej instancji poczynił prawidłowe ustalenia w sprawie, stanowiące wynik trafnie ocenionych dowodów. Ocena ta spełnia kryteria wynikające z art. 233 § 1 k.p.c. i nie nosi cech dowolności.

Sąd odwoławczy podziela ustalenia poczynione przez Sąd Rejonowy, nie dawały one podstawy do uwzględnienia apelacji.

Trafna jest także ocena zasadności roszczenia powoda. Sąd Rejonowy przywołał właściwe przepisy prawa materialnego, mające zastosowanie w sprawie oraz dokonał ich prawidłowej wykładni.

Zgodnie z art. 84 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników przez umowę z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o 15 lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie. Ponadto umowa z następcą może zawierać inne postanowienia, w szczególności dotyczące wzajemnych świadczeń stron przed i po przeniesieniu przez rolnika własności gospodarstwa rolnego na następcę (Umowa z następcą). Art. 85 stanowi, że umowa z następcą, a także umowa w celu wykonania umowy z następcą (przenosząca własność gospodarstwa rolnego na następcę), powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Dalej na podstawie art. 88 ust. 2 ustawy jeżeli rolnik przeniósł własność gospodarstwa rolnego na następcę przed nabyciem prawa do emerytury lub renty, a w umowie z następcą albo w umowie zawartej w celu wykonania tej umowy nie postanowiono inaczej, może on także żądać od następcy, w zakresie określonym w ust. 1, świadczeń pieniężnych w wysokości nieprzekraczającej połowy emerytury podstawowej miesięcznie do czasu nabycia prawa do emerytury lub renty.

Z ustalonego stanu faktycznego wynika, ze pozwana zawarła ze spadkodawczynią, swoją matka jedna umowę darowizny ze skutkiem rozporządzająco – zobowiązującym w celu nabycia przez matkę pozwanej uprawnienia do emerytury rolniczej w trybie art. 19 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z art. 19 ust. 2 stanowi, że emerytura rolnicza przysługuje także ubezpieczonemu rolnikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:

1) osiągnął wiek 55 lat, jeśli jest kobietą, albo 60 lat, jeśli jest mężczyzną;

2) podlegał ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu przez okres co najmniej 30 lat;

3) zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej,

natomiast zgodnie z art. 28 ust. 4 uznaje się, że emeryt lub rencista zaprzestał prowadzenia działalności rolniczej, jeżeli ani on, ani jego małżonek nie jest właścicielem (współwłaścicielem) lub posiadaczem gospodarstwa rolnego w rozumieniu przepisów o podatku rolnym i nie prowadzi działu specjalnego.

Sąd Rejonowy prawidłowo dokonał wykładni umowy darowizny zawartej przez pozwaną z matką 29 maja 1996r. Żadne z postanowień tej umowy nie wskazuje na zawarcie jej jako umowy z następcą zobowiązującej do przeniesienia własności czy umowy zawartej w celu wykonania umowy z następcą przenoszącej własność gospodarstwa rolnego na następcę. Jak orzekł Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 21 czerwca 2012 r. sygn. III CZP 29/12 przy ustalaniu zachowku nie uwzględnia się wartości gospodarstwa rolnego przekazanego przez spadkodawcę następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin (jedn. tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 24, poz. 133 ze zm.). Jak wskazał Sad Najwyższy charakter prawny umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy określony jest jako rodzaj umowy o charakterze cywilnoprawnym, odmienny od umów przeniesienia własności wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Przyczyną jej zawarcia jest dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, której następstwem jest wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń ubezpieczeniowych, polegająca na tym, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej.

Konsekwencją przyjęcia, że umowa przekazania nie jest darowizną i nie mają do niej zastosowania przepisy kodeksu cywilnego regulujące umowę darowizny, skutkująe nie ma do takiej umowy zastosowania normy kodeksu cywilnego dotyczące doliczania darowizn do substratu zachowku - art. 993 i 994 k.c. Także w wyroku z dnia 24 czerwca 2016 r. sygn. II CSK 636/15 Sąd Najwyższy uznał, że wybór rodzaju umowy prowadzącej do wyzbycia się gospodarstwa rolnego należy do stron. Mogą je stanowić umowy określone w tej ustawie jako umowy z następcą (art. 84 i 85 ustawy z 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników) lub przewidziane w kodeksie cywilnym umowy darowizny i dożywocia. Jeżeli rolnik zdecyduje się na jedną z umów przeniesienia własności gospodarstwa przewidzianych w kodeksie cywilnym, to nie może twierdzić, że jest to jednocześnie umowa z rolnikiem - następcą.

Nie może zmienić kwalifikacji przedmiotowej umowy darowizny jako umowy darowizny właśnie użyte w umowie określenie „ strony wyjaśniają, że umowę zawierają w trybie ustawy z dnia 20.12.1990r. o ubezpieczeniu społecznym rolników i okazują notariuszowi decyzję Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego w K. z dnia 20 stycznia 1996r. przyznającą A. V. rentę rolniczą”.

Sąd Okręgowy, mając powyższe na mocy art. 385 k.p.c. oddalił apelację jako niezasadną oraz na mocy art. 98 k.p.c. zasądził od pozwanej jako przegrywającej postępowanie na rzecz powoda koszty zastępstwa procesowego w postępowaniu odwoławczym w kwocie 1800 zł.

SSO Roman Troll SSO Magdalena Balion – Hajduk SSO Marcin Rak

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE