UZASADNIENIE

W pozwie z dnia 20 lipca 2019 r. powodowie: A. S. (1) i A. S. (2) wnieśli o:

1) stwierdzenie nieważności umowy kredytu mieszkaniowego (...) nr (...) zawartej w dniu 21 czerwca 2006 r. z poprzednikiem prawnym pozwanego (...) Bank S.A. II Oddział w O. oraz

2) zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 40.838,13 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 4 lipca 2019 r. do dnia zapłaty,

ewentualnie:

3) ustalenie – co do zakresu umowy, który dotyczy świadczeń nieobjętych żądaniem zasądzenia – że nie wiążą powodów, z racji niedozwolonego charakteru, postanowienia ww. umowy: § 2 zd. 2, § 4 ust. 1a, § 9 ust. 2 zd. 2, § 9 ust. 7 zd. 2, § 9 ust. 7 zd. 3,

oraz

4) zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 40.838,13 zł z tytułu nienależnego świadczenia wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 4 lipca 2019 r. do dnia zapłaty,

a nadto o zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych.

W uzasadnieniu swoich żądań powodowie wskazali, że jako konsumenci zawarli z poprzednikiem prawnym pozwanego umowę kredytu mieszkaniowego w kwocie 189.866 zł na okres 360 miesięcy. Kredyt został udzielony w złotówkach, ale po jego wykorzystaniu kwota kredytu (transzy) została przeliczona na (...) i od tego momentu saldo kredytu wyrażone zostało w tej walucie, która to kwota stanowi podstawę obliczenia rat kapitałowo-odsetkowych. Spłata kredytu odbywa się na analogicznych zasadach, z tym że przeliczanie jest odwrotne – z (...) na złotówki. Powodowie wskazali, że mimo zapisu w umowie, że kredyt jest denominowany, faktycznie jest to kredyt indeksowany do waluty (...). Powodowie podnieśli również, że mechanizm obliczenia raty kredytu opierał się na kursie waluty ustalonym dowolnie przez bank. Wskazali, że żądają stwierdzenia nieważności umowy, gdyż jest ona sprzeczna z zasadą określoności zobowiązania zważywszy na narzucony przez bank sposób ustalania wysokości kwoty podlegającej zwrotowi, a w konsekwencji i wysokości odsetek. W przypadku stwierdzenia nieważności umowy powodowie żądają zapłaty kwoty 40.838,13 zł z tytułu kolejnych rat pobranych od pozwanego w okresie od lipca 2009 r.

Powodowie sformułowali roszczenie ewentualne wnosząc o ustalenie, że poszczególne postanowienia umowy nie wiążą ich z racji niedozwolonego charakteru. Jako przyczyny abuzywności postanowień umownych wskazywali na: sposób ustalenia kursów waluty, zróżnicowanie zastosowanych kursów, a także mechanizm indeksacji. Konsekwencją braku mocy wiążącej abuzywnych klauzul waloryzacyjnych i wyeliminowania ich z umowy jest nadpłata rat kredytowo-odsetkowych, która wynosi 40.838,13 zł, a której to powodowie domagają się zapłaty ( k. 3-18).

Pozwany wniósł o odrzucenie pozwu w części dotyczącej roszczenia o ustalenie bezskuteczności klauzul indeksacyjnych na podstawie art. 199 § 1 ust. 2 k.p.c. oraz oddalenie powództwa w pozostałej części, a nadto o zasądzenie od powodów na swoją rzecz kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego, według norm przepisanych.

W uzasadnieniu swojego stanowiska wskazał, że sformułowane jako ewentualne żądanie ustalenia bezskuteczności klauzul waloryzacyjnych było już przedmiotem prowadzonego wcześniej postępowania, którego wynikiem było oddalenie powództwa. Tym samym żądanie to winno być odrzucone z uwagi na powagę rzeczy osądzonej. Odnośnie żądania stwierdzenia nieważności umowy wskazał, że powodowie nie mają interesu prawnego w ustaleniu, bowiem mogą uzyskać ochronę w drodze innych środków prawnych. W niniejszej sprawie powodowie formułują roszczenie o zapłatę, co wyłącza ich interes prawny w żądaniu ustalenia nieważności lub bezskuteczności. Ponadto pozwany podnosił, że postanowienia umowy nie pozostają w sprzeczności z dobrymi obyczajami, ani nie prowadzą do rażącego naruszenia interesów powodów. Zaciągając zobowiązanie powodowie byli świadomi ryzyka kursowego, o których informował ich pozwany, jak również mieli świadomość w jaki sposób ustalony jest kurs walut w banku. Pozwany podniósł także zarzut przedawnienia roszczenia w zakresie obejmującym część rat kapitałowo-odsetkowych za okres od dnia zawarcia umowy kredytu do 19 lipca 2016 r.( k. 155-185v).

Pismem z dnia 7 stycznia 2020 r., a następnie pismem z dnia 13 stycznia 2020 r. powodowie zmodyfikowali żądanie pozwu i ostatecznie wnieśli o:

1) stwierdzenie nieważności umowy kredytu mieszkaniowego (...) nr (...) zawartej w dniu 21 czerwca 2006 r.,

2) zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 40.422,94 zł jako świadczenia spełnionego w wykonaniu nieważnej umowy kredytu w okresie od lipca 2009 r. do stycznia 2013 r. wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia 4 lipca 2019 r. do dnia zapłaty,

ewentualnie:

3) zasądzenie od pozwanego na rzecz powodów kwoty 40.443,62 zł jako świadczenia nienależnego będącego nadpłatą w ratach kapitałowo-odsetkowych spłaconych w okresie od lipca 2009 r. do czerwca 2019 r. wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od dnia 4 lipca 2019 r. do dnia zapłaty,

4) ustalenie – co do zakresu umowy, który dotyczy przyszłych (jeszcze niewymagalnych) rat kapitałowo-odsetkowych – że nie wiążą powodów, z racji niedozwolonego charakteru postanowienia ww. umowy: § 2 zd. 2, § 4 ust. 1a, § 9 ust. 2 zd. 2, § 9 ust. 7 zd. 2, § 9 ust. 7 zd. 3,

oraz podtrzymali żądanie zasądzenia od pozwanego na rzecz powodów zwrotu kosztów procesu według norm przepisanych (k. 255-258, k. 264-264v).

Postanowieniem z dnia 7 lutego 2020 r. wydanym w niniejszej sprawie Sąd Okręgowy na podstawie art. 199 § 1 ust. 2 k.p.c. odrzucił pozew w zakresie żądania ewentualnego ustalenia niezwiązania powodów postanowieniami umowy kredytu mieszkaniowego o charakterze niedozwolonym (k. 281).

Pismem z dnia 7 marca 2020 r. powodowie złożyli oświadczenie o cofnięciu powództwa w zakresie żądania zasądzenia kwoty 40.222,94 zł bez zrzeczenia się roszczenia. Podtrzymali żądanie pozwu w zakresie ustalenia nieważności umowy ewentualnie zasądzenia kwoty 40.443,62 zł z tytułu nadpłaty w ratach kapitałowo-odsetkowych spowodowanej wykorzystaniem niewiążących klauzul waloryzacyjnych (k. 306-307).

Pozwany nie wyraził zgody na cofnięcie powództwa w zakresie żądania zapłaty kwoty 40.222,94 zł (k. 365).

Postanowieniem z dnia 6 października 2020 r. Sąd ograniczył przedmiot rozprawy do badania kwestii zasady odpowiedzialności pozwanego (k. 368).

Sąd ustalił, co następuje:

Pozwany (...) Bank (...) S.A. jest następcą prawnym (...) Bank S.A

(dowód: wydruk z (...) k. 106-109, raport (...) k. 114)

W dniu 21 czerwca 2006 r. powodowie, jako konsumenci zawarli z poprzednikiem prawnym pozwanego banku (...) S.A. z siedzibą w W. – umowę o kredyt na cele mieszkaniowe nr (...). Bank udzielił powodom kredytu w kwocie 189.866 zł „denominowanego (waloryzowanego) w walucie (...) na okres 360 miesięcy od dnia zawarcia umowy do dnia 21 czerwca 2036 r. (§ 2 zdanie pierwsze umowy).

( dowód: umowa kredytu k. 21-24, ogólne warunki umowy k. 25-27)

Zawarta przez strony umowa zawierała następujące postanowienia:

- kwota kredytu denominowanego w (...) lub transzy kredytu zostanie określona według kursu kupna dewiz dla wyżej wymienionej waluty zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w Banku w dniu wykorzystania kredytu lub transzy kredytu (§ 2 zdanie drugie),

- kredyt wykorzystywany jest w złotych, przy jednoczesnym przeliczeniu kwoty kredytu według kursu kupna dewiz dla (...) zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w banku w dniu wykorzystania kredytu (§ 4 ust. 1 a),

- spłata rat kapitałowo-odsetkowych dokonywana jest w złotych po uprzednim przeliczeniu rat kapitałowo-odsetkowych według kursu sprzedaży dewiz dla (...) zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w Banku w dniu spłaty (§ 9 ust. 2 zdanie drugie),

- wysokość należnych odsetek określona jest w (...) (§ 9 ust. 7 zdanie drugie)

- spłata należnych odsetek dokonywana jest w złotych po uprzednim przeliczeniu należnych odsetek według kursu sprzedaży dewiz dla (...) zgodnie z „Tabelą kursów” obowiązującą w Banku w dniu spłaty (§ 9 ust. 7 zdanie trzecie).

( dowód: umowa kredytu k. 21-24)

Oprocentowanie kredytu określono jako zmienne i stanowiące sumę zmiennej stawki odniesienia oraz stałej marży w wysokości 1,20 punktów procentowych (§ 8.1 umowy).

Stawkę odniesienia ustalono jak stawkę rynku pieniężnego LIBOR 3-miesięczny z zaokrągleniem do dwóch miejsc po przecinku (§ 8.2-5 umowy).

Ani w umowie, ani w OWU nie zdefiniowano kursów kupna i sprzedaży dewiz, ani nie wskazano, jak ustalana jest tabela, z której miały one wynikać.

Powodowie spłacali kredyt wyłącznie w PLN.

(dowód: umowa kredytu k. 21-24, zaświadczenia o wysokości spłat k. 28-32, 37, wyciąg operacji k. 33-35zestawienie rat k. 36, 47-50, historia rachunku k. 38-46, zestawienie k. 192-192v)

Harmonogram spłaty rat określał wysokości pozostałego do spłaty zadłużenia w walucie (...).

(dowód: haromonogram k. 110-113)

Zawierając umowę powodowie nie otrzymali informacji, w jaki sposób bank ustala walutę, ani jaki jest mechanizm chroniący przed wzrostem kursów walut. Nadto powodowie nie mieli wpływu na wysokość kursów walut, ani sposób ich ustalania

(dowód: zeznania świadków: A. K. (k. 365v-366, K. D. k. 366v-367, zeznania powoda A. S. k. 367v-368).

Wyrokiem z dnia 26 kwietnia 2012 r. w sprawie I C (...)Sąd Okręgowy w O. ustalił, że postanowienia umowy kredytu (...) z 21 czerwca 2006 r. o nr: § 2 zd.2, § 4 ust. 1a, § 9 ust. 2 zd. 2 stanowią niedozwolone postanowienia umowne i nie wiążą powodów. Powyższym wyrok na skutek apelacji pozwanego został zmieniony wyrokiem Sądu Apelacyjnego w B. z dnia 5 lutego 2014 r. sygn. (...)w ten sposób, że powództwo zostało oddalone. Przyczyną oddalenia powództwa był pogląd, że po stronie powodów występuje brak interesu prawnego w żądaniu ustalenia, wobec wpisania przez Prezesa Urzędu Konkurencji i Konsumentów do rejestru klauzul niedozwolonych klauzul dotyczących dowolnego ustalenia Tabeli Kursów Walut i wprowadzeniem zmian w prawie bankowym, co skutkowało brakiem niepewności co do zasad spłaty kredytu przez powodów. W ocenie Sądu Apelacyjnego powodowie swój interes prawny będą mogli zrealizować w ramach powództwa o świadczenie. Wyrok ten jest prawomocny.

(dowód: kserokopie orzeczeń wraz z uzasadnieniem k. 58-92v).

Sąd zważył, co następuje:

Stan faktyczny został ustalony w oparciu o dokumenty przedłożone do akt sprawy, których wiarygodności żadna ze stron nie kwestionowała.

Powodowie domagali się stwierdzenia nieważności umowy kredytowej zawartej z poprzednikiem prawnym pozwanego oraz zapłaty, ewentualnie ustalenia bezskuteczności w stosunku do nich poszczególnych zapisów umowy z racji niedozwolonego charakteru i zapłaty.

Wszystkie swoje roszczenia powodowie wywodzili z faktu zawarcia w umowie niedozwolonych postanowień umownych dotyczących mechanizmu indeksacji kwoty kredytu do waluty szwajcarskiej i związanych z tym przeliczeń kwoty wypłaconej i spłacanej, które to kursy – według ich stanowiska - pozwany mógł kształtować dowolnie, wskazując, że skutkiem tego umowa naruszała interesy powodów jako konsumentów i była sprzeczna z dobrymi obyczajami.

W tym miejscu wyjaśnić należy, że mimo zawartych w umowie sformułowań, że kredyt udzielony powodom jest denominowany, to faktycznie miał on charakter kredytu indeksowanego. Kwota kredytu była bowiem ustalona w PLN i dopiero w efekcie zabiegu waloryzacyjnego przeliczono ją na (...). Okoliczność ta była w toku procesu bezsporna (vide oświadczenie pełnomocnika pozwanego na rozprawie k. 365v)

Odnosząc się w pierwszej kolejności do roszczenia o ustalenie, należy wskazać, że zgodnie z art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.) można domagać się stwierdzenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, jeżeli strona ma w tym interes prawny, rozumiany jako obiektywną potrzebę usunięcia wątpliwości lub niepewności co do istnienia lub charakteru stosunku łączącego ją z inną stroną. Przyjmuje się również, że interesu w wytoczeniu powództwa o ustalenie nie ma, jeżeli swój cel strona może osiągnąć formułując dalej idące żądanie, które będzie czynić zadość jej potrzebom.

W niniejszym postępowaniu powodowie żądali jednocześnie stwierdzenia nieważności całej umowy i zapłaty, ewentualnie stwierdzenia bezskuteczności niektórych jej zapisów i zapłaty.

Dla rozstrzygnięcia o żądaniach stron w pierwszej kolejności rozważyć należy, jaki jest charakter podpisanej przez nie umowy.

Zasadnicze postanowienia umowy w ocenie Sądu spełniają przesłanki z art. 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (w brzmieniu obowiązującym w dacie jej zawarcia) i pozwalają na uznanie jej za umowę kredytu bankowego. Znane są bowiem strony umowy, kwota i waluta kredytu (189.866 PLN), cel, na jaki został udzielony (zakup lokalu mieszkalnego), zasady i termin jego spłaty (ratalnie), wysokość oprocentowania i zasady jego zmiany (suma stałej marża i zmiennej stopy referencyjnej) oraz inne niezbędne warunki wynikające z art. 69 ust. 2 powołanej ustawy.

Oceny postanowień ww. umowy nie zmienia fakt, że kwota udzielonego kredytu miała być indeksowana kursem waluty obcej przez przeliczenie wysokości sumy kredytowej wypłaconej w walucie polskiej na walutę obcą, ustalenie rat spłaty w walucie obcej i następnie przeliczanie wartości konkretnych spłat dokonywanych w walucie polskiej na walutę obcą i odpowiednie do tego określanie wysokości pozostałego do spłaty zadłużenia w tej właśnie walucie ( (...)).

Art. 358¹ § 2 k.c. wprost przewiduje możliwość zastrzeżenia w umowie, że wysokość zobowiązania, którego przedmiotem od początku jest suma pieniężna, zostanie ustalona według innego niż pieniądz miernika wartości. W orzecznictwie sądowym zgodnie przyjmuje się przy tym, że w omawianym przepisie chodzi o pieniądz polski, a innym miernikiem wartości może być również waluta obca (vide: wyroki SN w sprawie I CSK 4/07, I CSK 139/17, uzasadnienie wyroku SN w sprawie V CSK 339/06).

Zważywszy, że postanowienia umowy i ogólne warunki kredytowania (stanowiącego jej integralną część) wyraźnie wskazują, że Bank udziela kredytu w złotych polskich, a jego spłata następuje przez pobieranie należnych rat z rachunku prowadzonego również w tej walucie, nie ulega wątpliwości, że strony zamierzały zawrzeć umowę kredytu bankowego w tej właśnie walucie, która była jednocześnie walutą zobowiązania, jak i jego wykonania.

Umowa stron zawiera zatem elementy przedmiotowo istotne, które mieszczą się w konstrukcji umowy kredytu bankowego i stanowią jej w pełni dopuszczalny oraz akceptowany przez ustawodawcę wariant, o czym świadczy nadto wyraźne wskazanie tego rodzaju kredytów (indeksowanych i denominowanych) w treści art. 69 ust. 2 pkt 4a i ust. 3 prawa bankowego oraz wprowadzenie art. 75b prawa bankowego, na podstawie nowelizacji tej ustawy, które to zmiany weszły w życie z dniem 26 sierpnia 2011 r.

Nadto umowa stron jest dopuszczalna w świetle treści art. 353¹ k.c., zgodnie z którym strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego.

Istota zawartej przez strony umowy polegała na stworzeniu przez Bank możliwości wykorzystania przez powodów określonej kwoty pieniędzy w walucie polskiej z obowiązkiem zwrotu w określonym czasie jej równowartości wyrażonej przez odniesienie do miernika w postaci kursu waluty szwajcarskiej. Nie był zatem to w żadnej mierze kredyt udzielany w walucie obcej, niezależnie od tego, w jaki sposób, z jakich źródeł i w jakiej walucie pozwany pozyskiwał środki na wypłacenie powodom kwoty kredytu, a nadto jak księgował ten kredyt w swoich księgach rachunkowych po jego udzieleniu, skoro przedmiotem zobowiązań obu stron od początku była waluta polska.

Ryzyko zmiany kursu waluty obcej przyjętej jako miernik wartości świadczenia w walucie polskiej z zasady może wywoływać konsekwencje dla obu stron – w przypadku podwyższenia kursu podwyższając wartość zobowiązania kredytobiorcy w stosunku do pierwotnej kwoty wyrażonej w walucie wypłaty, a w przypadku obniżenia kursu - obniżając wysokość jego zadłużenia w tej walucie, a tym samym obniżając wysokość wierzytelności Banku z tytułu spłaty kapitału kredytu w stosunku do kwoty wypłaconej.

Trudno zatem uznać, aby konstrukcja umowy kredytu indeksowanego kursem waluty obcej była sprzeczna z prawem lub zasadami współżycia społecznego, skoro ryzyko takiego ukształtowania stosunku prawnego obciąża co do zasady obie strony. Nie ma również przeszkód, by strony w umowie określiły sposób ustalania kursu dla uniknięcia wątpliwości na tym tle w toku wykonywania umowy. Zamieszczenie postanowień w tym zakresie samo w sobie nie narusza zatem przepisów prawa, zasad współżycia społecznego, ani nie jest sprzeczne z naturą zobowiązania kredytowego.

W tym stanie rzeczy należy przyjąć, że umowa stron jest ważna i skuteczna.

Powodowie wraz z żądaniem stwierdzenia nieważności umowy domagali się jednocześnie zapłaty kwoty 40.838,13 zł, wiążąc żądanie w tym zakresie z przestankowym ustaleniem nieważności umowy. To ostatnie żądanie cofnęli jednak, ale bez zrzeczenia się go, na co pozwany nie wyraził zgody (k. 365).

Dokonując oceny żądania ustalenia, rozstrzygnięcia wymaga zatem również powiązane z nim roszczenie o zapłatę.

W ocenie Sądu z uwagi na fakt, że umowa nie została uznana za nieważną, tym samym nie było podstaw do zasądzenia żądanej kwoty. Roszczenie w tym zakresie oddalono jako bezzasadne, o czym orzeczono jak w punkcie I wyroku.

Powództwo o ustalenie nieważności umowy stron podlegało oddaleniu jako pozbawione podstaw faktycznych i prawnych, o czym orzeczono w punkcie II wyroku.

Oddalenie powództwa w zakresie ustalenia nieważności umowy aktualizowało konieczność rozstrzygnięcia o ewentualnym żądaniu ustalenia bezskuteczności konkretnych jej postanowień oraz sformułowanego wraz z nim żądania zapłaty.

W zakresie żądania ewentualnego ustalenia niezwiązania powodów postanowieniami umowy kredytu mieszkaniowego o charakterze niedozwolonym to wskazać należy, że postanowieniem z dnia 7 lutego 2020 r. Sąd rozpoznający niniejszą sprawy odrzucił pozew w tym zakresie. Postanowienie w tym przedmiocie jest prawomocne – nie zostało zaskarżone przez żadną ze stron.

W ocenie Sądu trafnie podnosił pozwany, że roszczenie w tym zakresie podlega odrzuceniu. Było ono bowiem przedmiotem oceny w postępowaniu przed tut. Sądem w sprawie o sygn. (...), następnie przed Sądem Apelacyjnym w B., który prawomocnym wyrokiem z dnia 5 lutego 2014 r. rozpoznając ponownie sprawę zmienił wyrok Sądu I instancji i powództwo oddalił. Dokonana w toku ww. postępowania ocena żądania ustalenia niezwiązania powodów postanowieniami umowy kredytu mieszkaniowego o charakterze niedozwolonym korzysta zatem z powagi rzeczy osądzonej. Mimo, że powodowie próbowali wykazać, że sformułowane przez nich w tym zakresie roszczenie dotyczy przyszłych (jeszcze niewymagalnych) rat kapitałowo-odsetkowych, to w ocenie Sądu nie wynika ono z nowych okoliczności faktycznych powstałych po wydaniu wyroku w poprzednio zakończonym postępowaniu. W judykaturze i orzecznictwie wskazuje się, że prekluzji ulega tylko materiał dowodowy, który legł u podstaw orzeczenia, czyli prekluduje się (w zasadzie) materiał dowodowy znany w procesie zakończonym prawomocnym orzeczeniem. Nowe okoliczności, czyli podstawa faktyczna powstała po uprawomocnieniu się orzeczenia, uzasadnia nowy pozew (vide komentarz do: Art. 199 KPC Zieliński 2019, wyd. 10/Zieliński/Flaga-Gieruszyńska, opubl. Legalis, a także post. SN z 14.3.2014 r., III CSK 124/13, Legalis). Tymczasem żądanie powodów w niniejszej sprawie dotyczy ponownego rozstrzygniecia o tym samym żądaniu, w przedmiocie tych samych postanowień co do tej samej umowy kredytu mieszkaniowego, która była przedmiotem badania w toku postępowania o sygn. I C 152/12. Powodowie nie wykazali zatem, że po wydaniu wyroku pojawiły się nowe okoliczności faktyczne, jak chociażby zmiana treści umowy przez zawarcie stosownego aneksu. Ich roszczenie w przedmiocie żądania ustalenia zostało w istocie skonsumowane procesowo. Sąd jest związany zapadłym w sprawie wówczas rozstrzygnięciem i nie może drugi raz o nim orzekać.

Z tych względów żądanie ustalenia niezwiązania powodów postanowieniami umowy kredytu mieszkaniowego o charakterze niedozwolonym podlegało odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 ust. 2 k.p.c.

Wspomniana wyżej konkluzja dotyczy jednak tylko żądania ustalenia w trybie art. 189 k.p.c. bezskuteczności wskazanych klauzul umownych. Nie odnosi się jednak, jak wskazywał to Sąd Apelacyjny, do żądania zapłaty z tytułu nadpłat pobranych przez bank w wyniku zastosowania klauzul niedozwolonych. Wraz z żądaniem ewentualnym ustalenia bezskuteczności konkretnych postanowień zawartej umowy powodowie sformułowali żądanie zapłaty świadczenia nienależnego będącego nadpłatą w ratach kapitałowo-odsetkowych spłaconych w okresie od lipca 2009 r. do czerwca 2019 r. W tej sytuacji zaistniała więc konieczność ponownego pochylenia się nad kwestionowanymi regulacjami umownymi.

Sąd ograniczył przedmiot rozprawy do zbadania żądania powodów w kwestii odpowiedzialności pozwanego co do zasady również i ewentualnego żądania zapłaty. W tym celu właśnie konieczne było dokonanie oceny klauzul waloryzacyjnych zawartych w umowie kredytu mieszkaniowego (...).

Ustalony w umowie z konsumentem sposób ustalania kursu waluty indeksacyjnej przyjmowanego do rozliczeń umowy może być przedmiotem oceny, czy nie stanowi postanowienia niedozwolonego. Zgodnie bowiem z art. 385¹ k.c. postanowienia umowy zawieranej z konsumentem, które kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami lub rażąco naruszając jego interesy, nie są wiążące, jeżeli nie zostały uzgodnione indywidualnie. Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny (§ 1). Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu, co w szczególności odnosi się do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta (§ 3). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem „wszelkie klauzule sporządzone z wyprzedzeniem będą klauzulami pozbawionymi cechy indywidualnego uzgodnienia i okoliczności tej nie niweczy fakt, że konsument mógł znać ich treść”, przy czym uznanie, że treść danego postanowienia umownego została indywidualnie uzgodniona wymagałoby wykazania, że „konsument miał realny wpływ na konstrukcję niedozwolonego (abuzywnego) postanowienia wzorca umownego”, a „konkretny zapis był z nim negocjowany” (vide wyrok SA w Warszawie z 14 czerwca 2013 r. w sprawie VI ACa 1649/12 oraz wyrok SA w Poznaniu z 6 kwietnia 2011 r. w sprawie I ACa 232/11).

W związku ze stanowiskiem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej ( (...)), zajętym w wyroku z dnia 3 października 2019 r. w sprawie (...)na tle wykładni dyrektywy (...), i podtrzymanym tam poglądem dotyczącym natury klauzul wymiany (indeksacyjnych), które wprowadzając do umów kredytowych ryzyko kursowe, określają faktycznie główny przedmiot umowy (pkt 44 powołanego wyroku), postanowienia w tym zakresie podlegają kontroli w celu stwierdzenia, czy nie mają charakteru niedozwolonego, jeżeli nie zostały sformułowane jednoznacznie (art. 385^{(
1 )}§ 1 zd. drugie k.c.). W przypadku uznania ich za niedozwolone konieczne staje się również rozważenie skutków tego stanu rzeczy.

W niniejszej sprawie nie było sporu między stronami, że powodowie zawarli umowę jako konsumenci w rozumieniu art. 22¹ k.c. Jej celem był zakup lokalu dla zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych.

Przechodząc do oceny postanowień wskazywanych przez nich jako niedozwolone, wskazać trzeba, że były zawarte w umowie w zakresie w jakim odnosiły się do tzw. mechanizmu indeksacji. Przewidywały, że wysokość zobowiązania stron będzie wielokrotnie przeliczana z zastosowaniem dwóch rodzajów kursu waluty indeksacyjnej. Kwota kredytu wypłaconego w PLN miała zostać przeliczona na (...) według kursu kupna tej waluty opublikowanej w bliżej nieokreślonej tabeli obowiązującej w Banku (§ 4 ust. 1a umowy). Następnie raty potrącane w PLN miały być przeliczane na (...) według kursu sprzedaży publikowanego w tak samo niezdefiniowanej tabeli (§ 9 ust. 2 zdanie drugie oraz § 9 ust. 7 zdanie drugie i trzecie umowy).

Bezspornie mechanizm (konkretny sposób) ustalania kursu nie został opisany w żaden sposób ani w umowie, ani w regulaminie. W żaden bowiem sposób nie zdefiniowano, jak powstaje tabela zawierająca te kursy, co oznacza, że pozwany miał swobodę w zakresie ustalania kursu waluty indeksacyjnej.

W ocenie Sądu Okręgowego nie ulega wątpliwości, że umowa stron została zawarta na podstawie wzoru opracowanego i stosowanego przez Bank. Powodowie mogli wybrać rodzaj kredytu, który najbardziej im odpowiadał, uzgodnić kwotę kredytu w walucie polskiej, natomiast nie uzgadniano z nimi wszystkich pozostałych postanowień, w szczególności nie uzgadniano tego, czy mogą skorzystać z innego kursu waluty niż przyjmowany przez pozwanego. Potwierdzili to przesłuchani w sprawie świadkowie – A. K. (2) oraz K. D. (1). Świadek A. K. zeznała, że klienci banku nie otrzymywali informacji, w jaki sposób bank ustalał walutę, a w umowach z klientami nie proponowano mechanizmów chroniących przed wzrostem kursów walut (vide k. 366). Z kolei świadek K. D. wskazał, że kredytobiorca nie miał wpływu na wysokość kursów walut, ani sposób ich ustalania (k. 366v). Oznacza to, że postanowienia umowy nie były uzgodnione indywidualnie z powodami w rozumieniu art. 385¹ § 1 i 3 k.c.

W tym stanie rzeczy nie ma podstaw do przyjęcia, że postanowienia umowy w zakresie mechanizmu ustalania kursu waluty, wyznaczającego wysokość zobowiązania powodów względem pozwanego, zostały w przypadku umowy stron uzgodnione indywidualnie.

Z uwagi na to, że powodowie wskazywali, że ww. postanowienia są niedozwolone, należało rozważyć, czy – skoro dotyczą głównego przedmiotu umowy – są wystarczająco jednoznaczne i czy wynikające z nich prawa lub obowiązki stron zostały ukształtowane sprzecznie z dobrymi obyczajami lub w sposób rażąco naruszający interesy powodów jako konsumentów. Kwestionowane postanowienia przewidują indeksację kredytu kursem waluty obcej i odwołują się do tabeli, co do której wskazano jedynie, że chodzi o tabelę obowiązującą w banku, bez wskazania, w jaki konkretnie sposób jest ona ustalana i jak ustalane są umieszczone tam kursy walut. To zaś nie pozwala na jednoznaczne określenie zakresu tych postanowień i konsekwencji płynących dla kredytobiorcy. Trudno uznać, aby tak sformułowane postanowienia były wystarczająco jednoznaczne. Podkreślenia wymaga, że kwestionowane postanowienia wskazywały na dwa rodzaje kursów – kurs kupna do ustalenia wysokości kredytu w tej walucie po jego wypłacie w walucie polskiej oraz kurs sprzedaży do ustalenia wysokości kolejnych rat spłaty w PLN i spłaty całego zadłużenia w przypadku wypowiedzenia. Zważywszy, że sposób ustalania tych kursów nie został określony w umowie, oznacza to, że mogły być one wyznaczane jednostronnie przez Bank. Nie zmienia tego okoliczność, że w pewnym zakresie Bank mógł doznawać pewnych ograniczeń dotyczących wyznaczania kursu z uwagi na działania regulatora rynku, czy z uwagi na sytuację gospodarczą, gdyż nadal były to czynniki niezależne od kredytobiorcy, na które kredytobiorca nie miał żadnego wpływu. Na tle tak ukształtowanych postanowień dotyczących kursu waluty, która ma być miernikiem waloryzacji (przeliczania) zobowiązań wynikających z umowy kredytu bankowego utrwalony jest pogląd, że mają one charakter niedozwolony, gdyż są „nietransparentne, pozostawiają pole do arbitralnego działania banku i w ten sposób obarczają kredytobiorcę nieprzewidywalnym ryzykiem oraz naruszają równorzędność stron” (patrz: uzasadnienie wyroku SN w sprawie V CSK 382/18 i przywołane tam orzecznictwo). Wysokość kredytu w walucie obcej, na którą ma być przeliczony po wypłacie w walucie polskiej, a następnie wysokość, w jakiej spłaty w walucie polskiej będą zaliczane na spłatę kredytu wyrażonego w walucie obcej, zależy bowiem wyłącznie od jednej ze stron umowy. Oznacza to, że po zawarciu umowy kredytobiorcy (powodowie) mieli ograniczoną możliwość przewidzenia wysokości zadłużenia w (...) po wypłacie kredytu w PLN, skoro kursy wymiany określić miał Bank. Co więcej, uprawnienie do określania kursów wymiany dawało Bankowi możliwość wpływania na wysokość zobowiązania do spłaty w PLN w całym okresie wykonywania umowy. W sposób dowolny mógł kształtować wysokość zobowiązania powodów w walucie, w jakiej spłacali kredyt. Tym samym uzyskał też narzędzie do potencjalnego zminimalizowania niekorzystnych dla siebie skutków zmiany kursów na rynku międzybankowym lub zmian w zakresie oprocentowania (obniżka stopy bazowej), gdyż teoretycznie mógł je rekompensować podwyższeniem kursu sprzedaży przyjętego do rozliczenia spłat kredytu.

W ocenie Sądu przyznanie sobie przez pozwanego we wskazanych postanowieniach jednostronnej kompetencji do swobodnego ustalania kursów przyjmowanych do wykonania umowy prowadzi do wniosku, że były one sprzeczne z dobrymi obyczajami i naruszały rażąco interesy powodów w rozumieniu art. 385¹ § 1 k.c., oceniane na datę zawarcia umowy (art. 385² k.p.c. – por. uchwała SN z 20.06.2018 r. w sprawie III CZP 29/17). Takie rozwiązania dawały bowiem Bankowi, czyli tylko jednej ze stron stosunku prawnego, możliwość przerzucenia na powodów całego ryzyka wynikającego ze zmiany kursów waluty indeksacyjnej i pozostawiały mu całkowitą swobodę w zakresie ustalania wysokości ich zadłużenia przez dowolną i pozbawioną jakichkolwiek czytelnych i obiektywnych kryteriów możliwość ustalania kursu przyjmowanego do rozliczenia spłaty kredytu. Nie ma zaś znaczenia, czy z możliwości tej Bank korzystał, ani to, czy w toku wykonywania umowy zmienił swoje zasady na bardziej transparentne. Dla uznania postanowienia umownego za niedozwolone wystarczy bowiem taka jego konstrukcja, która prowadzi do obiektywnej możliwości rażącego naruszenia interesów konsumenta, przy czym zgodnie z art. 385² k.c. ewentualna abuzywność postanowień umowy podlega badaniu na datę jej zawarcia z uwzględnieniem towarzyszących temu okoliczności i innych umów pozostających w związku z umową objętą badaniem (patrz: uchwała SN z 20.06.2018 r. w sprawie III CZP 29/17). Skoro zatem dla oceny abuzywności zapisów umowy istotny jest stan z daty jej zawarcia, to bez znaczenia dla tej oceny pozostaje, w jaki sposób pozwany wykonywał lub wykonuje umowę, w szczególności to, w jaki sposób ustalał, czy też ustala swoje kursy, czy odpowiadały one kursom rynkowym, w jaki sposób pozyskiwał środki na prowadzenie akcji kredytowej i w jaki sposób księgował, czy też rozliczał te środki oraz środki pobrane od kredytobiorców.

W świetle powyższych okoliczności w ocenie Sądu wskazane wyżej postanowienia umowy dotyczące stosowania dwóch różnych rodzajów kursów, które mogły być swobodnie ustalane przez jedną ze stron umowy (Bank) nie zostały uzgodnione indywidualnie z powodami i kształtowały ich zobowiązania w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając ich interesy, a zatem miały charakter niedozwolony w rozumieniu art. 385¹ k.c. i w związku z tym nie wiążą powodów.

Wyeliminowanie wskazanych zapisów i związanie stron umową w pozostałym zakresie, czyli przy zachowaniu postanowień dotyczących indeksacji kredytu oznaczałoby, że kwota kredytu wypłaconego powodom powinna zostać przeliczona na walutę szwajcarską, a powodowie w terminach płatności kolejnych rat powinni je spłacać w walucie polskiej, przy czym żadne postanowienie nie precyzowałoby kursu, według którego miałyby nastąpić takie rozliczenia. Nie ma przy tym możliwości zastosowania w miejsce wyeliminowanych postanowień żadnego innego kursu waluty.

Zgodnie z wiążącą wszystkie sądy Unii Europejskiej wykładnią dyrektywy (...)dokonaną przez (...) w powołanym już wyżej wyroku z dnia 3.10.2019 r. w sprawie (...):

a) w przypadku ustalenia, że w umowie zostało zawarte postanowienie niedozwolone w rozumieniu dyrektywy (którą implementowały do polskiego porządku prawnego przepisy art. 385¹ i nast. k.c.), skutkiem tego jest wyłącznie wyeliminowanie tego postanowienia z umowy, chyba że konsument następczo je zaakceptuje,

b) w drodze wyjątku możliwe jest zastosowanie w miejsce postanowienia niedozwolonego przepisu prawa o charakterze dyspozytywnym albo przepisem, który można by zastosować za zgodą stron, o ile brak takiego zastąpienia skutkowałby upadkiem umowy i niekorzystnymi następstwami dla konsumenta, który na takie niekorzystne rozwiązanie się nie godzi (pkt 48, 58 i nast. wyroku (...)),

c) nie jest możliwe zastąpienie postanowienia niedozwolonego przez odwołanie się do norm ogólnych prawa cywilnego, nie mających charakteru dyspozytywnego, gdyż spowodowałoby to twórczą interwencję, mogącą wpłynąć na równowagę interesów zamierzoną przez strony, powodując nadmierne ograniczenie swobody zawierania umów (dotyczy m.in. art. 56 k.c., art. 65 k.c. i art. 354 k.c. - por. w szczególności pkt 57-62 wyroku (...)),

d) w przypadku ustalenia, że wyeliminowanie postanowień niedozwolonych powoduje zmianę charakteru głównego przedmiotu umowy, nie ma przeszkód, aby przyjąć, zgodnie z prawem krajowym, że umowa taka nie może dalej obowiązywać (por. w szczególności pkt 41-45 wyroku (...)),

e) nawet jeżeli skutkiem wyeliminowania niedozwolonych postanowień miałoby być unieważnienie umowy i potencjalnie niekorzystne dla konsumenta następstwa, decyzja co do tego, czy niedozwolone postanowienia mają obowiązywać, czy też nie, zależy od konsumenta, który przed podjęciem ostatecznej decyzji winien być poinformowany o takich skutkach (por. w szczególności pkt 66-68 wyroku (...)).

Wyraźnie wskazać przy tym trzeba, że ani prawo unijne, ani prawo polskie nie wymaga, aby w związku z zastrzeżeniem klauzuli abuzywnej konsument bezwzględnie uzyskał możliwość powołania się na nieważność całej umowy (vide wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 15 marca 2012 r. w sprawie(...), J. P. i V. P. przeciwko SOS financ spol. sr.o., (...)-144, pkt 33).

Przenosząc powyższe uwagi na stan faktyczny niniejszej sprawy należy wskazać, że brak możliwości stosowania norm o charakterze ogólnym nie pozwala na sięgnięcie do domniemanej woli stron lub utrwalonych zwyczajów (art. 65 k.c. i art. 56 k.c.), które w odniesieniu do innych stosunków prawnych pozwalałyby na ustalenie wartości świadczenia określonego w walucie obcej np. przez odniesienie się do tej waluty według kursu średniego ogłaszanego przez Narodowy Bank Polski lub innych kursów wskazywanych przez strony w umowie. Nie ma zwłaszcza możliwości sięgnięcia po przepis art. 358 § 2 k.c., który posługuje się takim właśnie kursem w przypadku możliwości spełnienia świadczenia wyrażonego w walucie obcej. Po pierwsze, świadczenie obu stron było wyrażone w walucie polskiej (wypłata kredytu i jego spłata następowały bowiem w PLN, a (...) był tylko walutą indeksacyjną). Po drugie, wspomniany przepis nie obowiązywał w dacie zawarcia umowy (wszedł w życie z dniem 24 stycznia 2009 r.), zaś uznanie pewnych postanowień umownych za niedozwolone skutkuje ich wyeliminowaniem z umowy już od daty jej zawarcia, co czyni niemożliwym zastosowanie przepisu, który wówczas nie obowiązywał. Nawet gdyby uznać, że art. 358 § 2 k.c. mógłby być stosowany do skutków, które nastąpiły po dacie jego wejścia w życie, to nadal brak byłoby możliwości ustalenia kursu, według którego należałoby przeliczać zobowiązania stron sprzed tej daty, czyli przede wszystkim ustalić wysokości zadłużenia w (...) po wypłacie kredytu.

W ocenie Sądu brak określenia kursów wymiany i możliwości uzupełnienia umowy w tym zakresie skutkuje koniecznością wyeliminowania z umowy całego mechanizmu indeksacji, który - określony przy pomocy niedozwolonych postanowień dotyczących kursu wymiany - jawi się w całości jako sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszający interesy kredytobiorcy - konsumenta.

Mimo eliminacji klauzul abuzywnych umowa w dalszym ciągu nadaje się do wykonania, bo zachowane są elementy zasadnicze dla niej istotne. Z uwagi na sposób określenia oprocentowania to jest marża i LIBOR zachowany jest element odpłatności umowy kredytu, a ustalone raty w PLN dają się wyodrębnić. Eliminacyjny skutek pominięcia klauzul abuzywnych, przy zastosowanych zapisach umownych w dalszym ciągu pozwala wykonywać umowę. To, że będzie ona już mniej atrakcyjna dla banku jest właśnie konsekwencją zastosowanych w formularzach klauzul niedozwolonych.

W konsekwencji, uznanie za niedozwolone klauzul składających się na cały mechanizm indeksacji, którego wyrazem są w szczególności postanowienia § 2 zd. 2, § 9 ust. 2 zd. 2, § 9 ust. 7 zd. 2 oraz § 9 ust. 7 zd. 3 umowy powoduje, że nie wiążą one powodów.

Z uwagi na powyższe roszczenie powoda o zapłatę świadczenia nienależnego będącego nadpłatą w ratach kapitałowo-odsetkowych spłaconych w okresie od lipca 2009 r. do czerwca 2019 r. spowodowaną wykorzystaniem ww. klauzul waloryzacyjnych jest usprawiedliwione co do zasady, o czym Sąd orzekł jak w punkcie III wyroku, w oparciu o wskazane wyżej przepisy i dyspozycję przewidzianą w art. 318 § 1 k.p.c.

Jednocześnie oznacza to, że wszelkie kwoty pobrane od powodów na poczet spłaty kredytu z zastosowaniem postanowień ich niewiążących, są świadczeniami nienależnymi w rozumieniu art. 410 k.c. Wskazany przepis stanowi, że świadczenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła. Skutkiem powołania się przez powodów na niedozwolony charakter postanowień umownych jest ich wyeliminowanie z umowy od daty jej zawarcia. Tym samym wszelkie świadczenia spełniane na podstawie tych postanowień utraciły swoją podstawę i winny podlegać zwrotowi.

Wysokość należności podlegającej rozliczeniu będzie jednak przedmiotem dalszego badania w toku dalszego postępowania po uprawomocnieniu się orzeczenia wstępnego.

WYROK WSTĘPNY

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE