UZASADNIENIE

Wyrokiem z dnia 19 października 2018 r. w sprawie z powództwa Miasta K. przeciwko W. J. i F. J. o eksmisję, Sąd Rejonowy w Kaliszu w punkcie 1. nakazał pozwanym, aby opuścili, opróżnili i wydali powodowi lokal użytkowy położony w K. przy ul. (...) wraz z osobami i rzeczami prawa ich reprezentującymi; w punkcie 2. przyznał od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Kaliszu na rzecz adwokata Ł. L. kwotę 1.800 zł powiększoną o 23% stawki VAT tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanemu W. J. z urzędu i nakazał pobrać od pozwanego W. J. na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Kaliszu kwotę 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej pozwanemu W. J. z urzędu przez adwokata Ł. L.; w punkcie 3. przyznał od Skarbu Państwa – Sądu Rejonowego w Kaliszu na rzecz adwokata Ł. L. kwotę 1.800 zł powiększoną o 23% stawki VAT tytułem kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej pozwanemu F. J. z urzędu i nakazał pobrać od pozwanego F. J. na rzecz Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego w Kaliszu kwotę 1.800 zł tytułem zwrotu kosztów nieopłaconej pomocy prawnej świadczonej pozwanemu F. J. z urzędu przez adwokata Ł. L.; w punkcie 4. zasądził solidarnie od pozwanych W. J. i F. J. na rzecz powoda kwotę 2.017 zł tytułem zwrotu kosztów postępowania, w tym kwotę 1.817 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

( wyrok k. 122, uzasadnienie k. 126-129)

Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany W. J. zaskarżając go w punkcie 2., 3. i 4. w zakresie, w jakim Sąd Rejonowy obciążył pozwanego kosztami procesu, zarzucając mu:

I.  naruszenie prawa materialnego, to jest:

1.  art. 674 k.c. poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, w której po wypowiedzeniu umowy najmu lokalu przez powoda pozwalał pozwanemu W. J. zajmować lokal przez dalszy okres 7 miesięcy, a co za tym idzie, uznać należy, że najem został przedłużony na czas nieoznaczony;

2.  art. 5 k.c. poprzez jego niezastosowanie i naruszenie zasad współżycia społecznego, które przejawiało się tym, że powód wypowiedział pozwanym umowę najmu lokalu bez żadnego ostrzeżenia, w celu pobierania opłat za korzystanie z przynależącego do lokalu ogródka, z którego korzystanie zagwarantowane było w umowie najmu pod tytułem darmym;

II.  naruszenie przepisów postępowania, które miało wpływ na treść rozstrzygnięcia, to jest art. 98 k.p.c. w zw. z art. 120 § 2 k.p.c. a contrario poprzez obciążenie pozwanych kosztami nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej im z urzędu, mimo że nie zaistniały żadne ku temu przesłanki;

III.  sprzeczność istotnych ustaleń Sądu Rejonowego z zebranym w sprawie materiałem dowodowym, mającą wpływ na treść orzeczenia, a polegającą na przyjęciu, że pozwany F. J. faktycznie władał przedmiotową nieruchomością, podczas gdy z materiału dowodowego zebranego w sprawie, który nie był kwestionowany przez powoda, wynika że pozwany ten w 2006 r. zakończył swoją działalność w przedmiotowym lokalu, co spowodowało niewłaściwe zastosowanie art. 222 § 1 k.c.

Podnosząc powyższe zarzuty pozwany wniósł o:

1.  zmianę zaskarżonego wyroku w punkcie 1. poprzez oddalenie powództwa w całości oraz rozstrzygniecie o kosztach postępowania według norm przepisanych;

2.  zmianę zaskarżonego wyroku w punkcie 2. i 3. poprzez zaniechanie pobrania od pozwanych kwoty kosztów nieopłaconej pomocy prawnej z urzędu. (apelacja k. 154-157)

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Apelacja okazała się zasadna jedynie w zakresie, w jakim Sąd Rejonowy obciążył pozwanego W. J. kosztami procesu, w pozostałej zaś części zasługiwała na oddalenie.

Na gruncie sprawy niniejszej Sąd Okręgowy podziela i przyjmuje za swoje istotne dla rozstrzygnięcia sprawy ustalenia Sądu pierwszej instancji, których oceny prawnej dokonuje jednak w odmienny sposób.

Nie zasługuje na uwzględnienie podniesiony przez skarżącego zarzut (pkt 4 apelacji), w którym pozwany ad.1 wywiódł brak legitymacji biernej pozwanego ad. 2 F. J. w procesie z tego powodu, że w 2006 roku zakończył prowadzenie działalności gospodarczej w najmowanym na podstawie umowy lokalu użytkowym, w związku z czym nie pozostawał w jego władaniu.

Nie budzi wątpliwości, że tylko ze stosunku prawnego określonego przez prawo materialne płynie uprawnienie określonego podmiotu do występowania z konkretnym roszczeniem przeciwko innemu podmiotowi. To szczególne uprawnienie danego podmiotu, oceniane z punktu widzenia prawa materialnego, określane jest legitymacją procesową.

Biernie legitymowana w rozumieniu art. 222 § 1 k.c. jest osoba, która faktycznie włada cudzą rzeczą bez podstawy prawnej. Oznacza to, że roszczenie windykacyjne należy kierować przeciwko osobie, która faktycznie włada rzeczą, przy czym ciężar udowodnienia faktu, że sporna rzecz znajduje się we władaniu pozwanego obciąża powoda (art. 6 k.c.).

W sprawie wykazano, że powód był właścicielem rzeczy oraz że pozwani nie posiadają tytułu prawnego do zajmowanego lokalu (wyrok Sądu Rejonowego w stosunku do pozwanego F. J. jest prawomocny). Sąd Rejonowy miał podstawy uznać, że strony tego procesu łączył stosunek kontraktowy od dnia 1 grudnia 2002 r. na podstawie aneksowanej umowy najmu lokalu użytkowego z dnia 19 sierpnia 1994 r. (k. 11-13, k. 14). Z pozostałych dowodów zgromadzonych w sprawie wynika, że pomimo jej skutecznego wypowiedzenia przez powoda obu pozwanym z dniem 31 maja 2017 r. (k. 15), pozwani nie wydali lokalu wynajmującemu (art. 675 § 1 k.c.). Powód wykazał tę okoliczność załączając do pozwu dowody w postaci: pisma kierowanego do pozwanych w zakresie wezwania do opróżnienia lokalu w związku z wypowiedzeniem umowy najmu z dniem 30 maja 2017 r. (k. 15), pisma otrzymanego od pozwanego ad. 1 w kwestii pozwolenia na użytkowanie lokalu do 30 września 2017 r. (k. 17-18), pisma zezwalającego na korzystanie z lokalu do 30 września 2017 r. (k. 20), a następnie wzywającego do jego wydania do 30 listopada 2017 r. (k. 21-22).

Skoro jednak brak legitymacji procesowej biernej współuczestników koniecznych ma się opierać na okoliczności, że pozwany ad. 2 nie władał już lokalem, to winno to twierdzenie znaleźć oparcie w dowodach zaoferowanych przez stronę pozwaną, że zrezygnowała z przedmiotu najmu. Tymczasem strona pozwana w ogóle nie wykazała inicjatywy dowodowej w tym zakresie i nie zaprzeczała twierdzeniom powoda, co uzasadniało uznanie wywiedzionych okoliczności przez powoda, za przyznane (art. 230 k.p.c.). Podniesiona w apelacji kwestia, że pozwany ad. 2 od 2006 r. zakończył prowadzenie swojej działalność w tym lokalu, w świetle art. 222 k.c. nie miała żadnego znaczenia (art. 227 k.p.c.) dla rozstrzygnięcia o zasadności eksmisji.

Całkowicie chybiony jest zarzut naruszenia art. 674 k.c. (zarzut 1. apelacji), bowiem oczywistym był brak podstaw do jego zastosowania w rozpoznawanej sprawie.

Dla oceny zasadności roszczeń powoda zasadnicze znaczenie ma ocena skuteczności rozwiązania umowy najmu. Sąd Okręgowy w tym zakresie zważył, że podstawę rozwiązania umowy najmu wskazaną przez powoda był nie tylko § 11 umowy, zgodnie z którym rozwiązanie umowy, z zastrzeżeniem § 6 p. 3 umowy (a więc możliwości rozwiązania umowy bez uprzedniego wypowiedzenia), następuje po trzymiesięcznym wypowiedzeniu ze skutkiem na koniec miesiąca kalendarzowego, lecz także art. 673 § 1 k.c. Przepis ten przewiduje, że w przypadku trwania najmu na czas nieokreślony (jak w rozpatrywanej sprawie - § 11 umowy) zarówno wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku z zachowaniem terminów ustawowych. Z art. 673 § 2 k.c. z kolei wynika, że gdy czynsz jest płatny miesięcznie – najem można wypowiedzieć najpóźniej na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego. Niewątpliwie zatem i z tej podstawy prawnej przewidzianej w Kodeksie cywilnym, wskazany przez powoda termin wypowiedzenia w piśmie do pozwanych upływał najpóźniej z dniem 31 maja 2017 r. (wypowiedzenie k. 15).

W ocenie Sądu Okręgowego nadużycie stanowi twierdzenie apelującego, że w realiach rozpoznawanej sprawy doszło do dorozumianego kontynuowania umowy najmu w sytuacji, gdy powód, po skutecznym rozwiązaniu umowy na skutek jej wypowiedzenia z dniem 31 maja 2017 r. (doręczonym pozwanemu ad. 1 w dniu 28 lutego 2017 r. k. 16), wyraźnie na wniosek pozwanego ad.1 (k. 17-18) przedłużył jedynie możliwość korzystania z lokalu przez pozwanego ad. 1 zgodnie z jego deklaracją, do 30 września 2017 r., pod warunkiem wnoszenia odszkodowania za bezumowne korzystanie z lokalu do tego czasu (pismo powoda k. 20).

Przepis art. 674 k.c. ustanawia regułę interpretacyjną, zgodnie z którą w pewnych okolicznościach poczytuje się, że najem trwa nadal, gdyż nastąpiło jego tzw. milczące przedłużenie. Następuje wówczas zmiana treści umowy zawartej na czas oznaczony polegająca na przedłużeniu umowy na czas nieoznaczony. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do wyroku z dnia 23 maja 1983 r. IV CR 569/82 uznał, że zgoda, choćby milcząca wydzierżawiającego (też wynajmującego) ujawniona ma być w jego zachowaniu mającym znamiona aprobaty lub znoszenia tego stanu rzeczy, by pozwalała na wnioskowanie, że w okolicznościach konkretnej sprawy wystąpiła domniemana wola przedłużenia umowy.

Powód, jak wynika z załączonych przez niego dowodów, wezwał pozwanych do zwrotu przedmiotu najmu w oznaczonym terminie: w wypowiedzeniu umowy do dnia 31 maja 2017 r. (k. 15). Następnie w piśmie z dnia 22 sierpnia 2017 r. (k. 20), na wyraźną prośbę pozwanego W. J. (k. 17-18), powód przedłużył możliwość korzystania z lokalu do końca września 2017 r. pod warunkiem wnoszenia odszkodowania za bezumowne korzystanie z lokalu (k. 20), a w piśmie z dnia 10 listopada 2017 r. ponownie wezwał do wydania zajmowanego lokalu w terminie do dnia 30 listopada 2017 r. (k. 21-22).

W ocenie Sądu Okręgowego takie postępowanie powoda świadczy o tym, że nie znosił takiego stanu rzeczy i nie godził się na przedłużenie umowy najmu, wyrażając jedynie zgodę na używanie przez pozwanego lokalu najpóźniej do dnia 30 września 2017 r. Z warunków udzielenia zgody na dalsze lecz ograniczone w czasie korzystanie z lokalu – zapłata czynszu za bezumowne korzystanie z lokalu – wynika, że wynajmujący nie godził się na przedłużenie umowy najmu pozwanym. Co do zasady do przedłużenia umowy najmu nie wystarcza samo używanie lokalu przez najemcę (per facta concludentia), lecz niezbędne jest, ażeby użytkowanie to odbywało się za wyraźną lub dorozumianą zgodą wynajmującego.

W Sąd Okręgowy nie podzielił też w okolicznościach niniejszej sprawy zarzutu naruszenia art. 5 k.c. (zarzut 2 apelacji). Zarówno bowiem doktryna jak i orzecznictwo uznają, że przepis ten co do zasady nie powinien mieć zastosowania w przypadku powództw windykacyjnych. Niewątpliwie powód jako właściciel nieruchomości nie nadużył swojego prawa przez to tylko, że domagał się jej opuszczenia przez osoby, które nie posiadały tytułu prawnego do korzystania z tej nieruchomości. Roszczenie oparte na art. 222 k.c. ma bowiem umocowanie w art. 64 ust. 2 Konstytucji RP gwarantującym ochronę własności, a ponadto łączy się z tym trafne przyjęcie domniemania, że jeżeli podmiot korzysta z przyznanych mu przez ustawę uprawnień, to czyni to moralnie, a więc zgodnie z zasadami współżycia społecznego oraz ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa (wyroki SN z dnia 19 grudnia 2006 r., V CSK 327/06 i z dnia 7 grudnia 1965 r., III CR 278/65, OSNC 1965, nr 7-8, poz. 130). To prowadzi do potwierdzenia szeregu utrwalonych reguł zastosowania art. 5 k.c., jak mającej w tym postępowaniu zastosowanie reguły o braku podstaw do kreowania własnych uprawnień na gruncie tego przepisu, służącego tylko obronie przed wykorzystywaniem prawa już istniejącego w celu ocenianym jako naganny, niemoralny. Ponadto, przepis art. 5 k.c. nie może też dawać uprawnień o charakterze trwałym i nie ma charakteru nadrzędnego wobec innych przepisów prawa (m.in. uchwała SN z dnia 19 kwietnia 1971 r., III PRN 7/71, Biul. SN 1971, nr 7-8, s. 115).

Przytoczone reguły prowadzą do stanowiska wyrażonego w orzecznictwie, że w sprawach o wydanie nieruchomości na podstawie art. 222 § 1 k.c., zastosowanie art. 5 k.c. jest co do zasady wyłączone, a jeśli je dopuścić to całkiem wyjątkowo i po dokonaniu oceny całokształtu okoliczności danego wypadku w ścisłym powiązaniu nadużycia prawa z konkretnym stanem faktycznym (wyrok z dnia 22 listopada 1994 r., II CRN 127/94, postanowienie SN z dnia 2 czerwca 2011r. I CSK 520/10).

W niniejszej sprawie nie zaistniały żadne wyjątkowe okoliczności w rozumieniu art. 5 k.c., które umożliwiałyby w sposób nadzwyczajny zastosowanie tego przepisu. Nie jest tą okolicznością wskazywane przez apelującego wypowiedzenia umowy najmu w celu, jak wskazał skarżący, pobierania opłat za korzystanie z przynależącego do lokalu ogródka, z którego korzystanie miał zagwarantowane w umowie, skoro sama umowa w § 11 zawarta z pozwanymi, jak też art. 673 § 1 k.c. dopuszczają wypowiedzenie umowy przez obie strony bez wskazania przyczyny. Na pewno takiej okoliczności nie mogły też stanowić ewentualne nakłady i ulepszenia najemców, bowiem fakt ich poniesienia nie został przez pozwanych wykazany w toku procesu.

Ponadto Sąd Okręgowy zważył, że aby skorzystać z regulacji art. 5 k.c. należało wykazać, o jakie zasady współżycia społecznego w konkretnym przypadku chodzi, na czym polega konkretna zasada współżycia społecznego oraz uzasadnić, na czym polega sprzeczność czynności prawnej z tymi zasadami (tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 12 stycznia 2016 r. I ACa 697/15). Tymczasem skarżący w żaden sposób powyższych elementów nie sprecyzował.

Sąd Okręgowy uznał za zasadny zarzut postawiony rozstrzygnięciu Sądu Rejonowego o kosztach procesu w zakresie obciążenia pozwanego W. J. kosztami nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (zarzut 3 apelacji).

W ocenie Sądu Okręgowego, nie sposób przyjąć, że Sąd Rejonowy miał wystarczające podstawy do uznania, że nie istniały lub przestały istnieć okoliczności, na podstawie których przyznane zostało pozwanemu ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Cofnięcie prawa pomocy, co przez swoje rozstrzygnięcie w tym zakresie w punkcie 2 wyroku uczynił Sąd Rejonowy, może bowiem nastąpić po wykazaniu, że strona wprowadziła sąd w błąd co do swojej sytuacji majątkowej, rodzinnej czy zdolności płatniczych lub, że sytuacja ta i zdolności płatnicze uległy znaczącej poprawie po wydaniu postanowienia o przyznaniu prawa pomocy. W każdym wypadku cofnięcie przyznania prawa pomocy powinno być jednak poprzedzone przeprowadzeniem wnikliwego postępowania wyjaśniającego, które pozwoliłoby na jednoznaczne ustalenie wystąpienia przesłanki wymienionej w art. 120 § 1 k.p.c., co w rozpoznawanej sprawie nie miało miejsca.

Uwzględniając powyższe rozważania Sąd Okręgowy uznał, że apelacja pozwanego W. J. jest zasadna tylko w zakresie bezzasadności obciążenia go kosztami nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu, co skutkowało zmianą zaskarżonego wyroku jak w punkcie I. na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. W pozostałej części wobec bezzasadności podniesionych zarzutów Sąd II instancji na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił apelację.

Sąd Okręgowy w punkcie III. przyznał od Skarbu Państwa Sądu Rejonowego w Kaliszu na rzecz adwokata Ł. L. wynagrodzenie za nieopłaconą pomoc prawną świadczoną W. J. z urzędu za II instancję w wysokości 1.107 zł brutto, ustalone na podstawie § 13 pkt 3 w zw. z § 8 pkt 4 w zw. z § 4 ust. 2 i ust. 3 w zw. z § 16 ust. 1 pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 października 2016 r. w sprawie ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez adwokata z urzędu (Dz.U. z 2016 r., poz. 1714 ze zm.).

Jolanta Jachowicz Tomasz Bajer Mariola Szczepańska