Sygn. akt VII AGa 1025/18

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 24 września 2020 r.

Sąd Apelacyjny w Warszawie VII Wydział Gospodarczy i Własności Intelektualnej w składzie:

Przewodniczący: Sędzia SA Jolanta de Heij-Kaplińska (spr.)

Sędziowie: SA Magdalena Sajur - Kordula

SO del. Maciej Kruszyński

Protokolant: Błażej Mokrzki

po rozpoznaniu w dniu 24 września 2020 r. w Warszawie

na rozprawie

sprawy z powództwa (...) sp. z o.o. w K.

przeciwko (...) Bank S.A. w W.

o ustalenie

na skutek apelacji powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie

z dnia 27 lipca 2016 r., sygn. akt XX GC 805/14

1.  zmienia zaskarżony wyrok częściowo w ten sposób, że

I.  w punkcie pierwszym ustala nieważność:

a)  poręczenia wekslowego za wystawcę, udzielonego w imieniu (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. przez prezesa zarządu J. P. na wekslu in blanco wraz z deklaracją wekslową nr DK(...) w wersji z 24 lutego 2009 r. oraz 28 sierpnia 2009 r., wystawionego przez Z. P. oraz A. P., stanowiącego zabezpieczenie spłaty pożyczki udzielonej Z. P. oraz A. P. przez (...) Bank S.A. w W. na podstawie umowy pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) z 24 lutego 2009 r.,

b)  oświadczenia (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. złożonego przez prezesa zarządu J. P. z 26 lutego 2009 r. o ustanowieniu na nieruchomości opisanej w księdze wieczystej nr (...), prowadzonej przez Sąd Rejonowy (...) – Stare Miasto w P., VI Wydział Ksiąg Wieczystych hipoteki zwykłej w kwocie 5 197 951,14 zł (pięć milionów sto dziewięćdziesiąt siedem tysięcy dziewięćset pięćdziesiąt jeden złotych czternaście groszy) na zabezpieczenie spłaty kapitału kredytu oraz hipoteki kaucyjnej do kwoty 3 638 565,80 zł (trzy miliony sześćset trzydzieści osiem tysięcy pięćset sześćdziesiąt pięć złotych osiemdziesiąt groszy) na zabezpieczenie odsetek oraz innych kosztów i należności ubocznych od kredytu z tytułu zawartej przez (...) Bank spółka akcyjna w W. umowy pożyczki w kwocie 5 197 951,14 zł (pięć milionów sto dziewięćdziesiąt siedem tysięcy dziewięćset pięćdziesiąt jeden złotych czternaście groszy) oraz o wyrażeniu zgody na wpis opisanej hipoteki zwykłej i hipoteki kaucyjnej do księgi wieczystej nieruchomości o numerze (...) zgodnie z zaświadczeniem Banku oraz zaświadczenia z Banku (...) spółka akcyjna z dnia 2 marca 2009 r., które to zaświadczenie stanowiło podstawę wpisu hipoteki zwykłej oraz hipoteki kaucyjnej wyżej opisanej,

c)  oświadczenia (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. złożonego przez prezesa zarządu J. P. z 4 września 2009 r. o zmianie treści wymienionych w punkcie b) hipotek poprzez podwyższenie hipoteki zwykłej na zabezpieczenie kapitału pożyczki do kwoty 8 846 701,14 zł (osiem milionów osiemset czterdzieści sześć tysięcy siedemset jeden złotych czternaście gorszy) a hipoteki kaucyjnej na zabezpieczenie odsetek, kosztów oraz należności ubocznych do kwoty 6 192 690,80 zł (sześć milionów sto dziewięćdziesiąt dwa tysiące sześćset dziewięćdziesiąt złotych osiemdziesiąt groszy) oraz o wyrażeniu zgody na wpis zmian w treści obu hipotek oraz zaświadczenia z Banku (...) spółka akcyjna z dnia 3 września 2009 r., które to zaświadczenie stanowiło podstawę wpisu hipoteki zwykłej i hipoteki kaucyjnej wyżej opisanej,

II.  w punkcie drugim zasądza od (...) Bank Spółki Akcyjnej w W. na rzecz (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. kwotę 50 000 zł (pięćdziesiąt tysięcy złotych) tytułem kosztów procesu;

2.  oddala apelację w pozostałej części;

3.  zasądza od (...) Bank Spółki Akcyjnej w W. na rzecz (...) spółka z ograniczoną odpowiedzialnością w K. kwotę 50 000 zł (pięćdziesiąt tysięcy złotych) tytułem kosztów postępowania apelacyjnego i postępowania przed Sądem Najwyższym.

Magdalena Sajur – Kordula Jolanta de Heij-Kaplińska Maciej Kruszyński

Sygn. akt VII AGa 1025/18

UZASADNIENIE

(...) sp. z o.o. w K. pozwem z dnia 8 sierpnia 2014 roku wniesionym przeciwko (...) Bank S.A. w W. dochodził:

a)  ustalenia nieważności stosunku prawnego wynikającego z poręczenia wekslowego za wystawcę, udzielonego w jego imieniu przez ówczesnego prezesa zarządu J. P. na wekslu in blanco wraz z deklaracją wekslową nr DK(...) w wersji z 24 lutego 2009 r. oraz 28 sierpnia 2009 r., wystawionego przez Z. P. oraz A. P., stanowiącego zabezpieczenie spłaty pożyczki udzielonej Z. P. oraz A. P. przez (...) Bank S.A. w W. na podstawie umowy pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) z 24 lutego 2009 r.,

b)  ustalenia nieważności czynności prawnej ustanowienia hipoteki w postaci oświadczenia ówczesnego prezesa zarządu powoda J. P. z 26 lutego 2009 r. ustanawiającego na nieruchomości opisanej w księdze wieczystej nr (...), prowadzonej przez Sąd Rejonowy (...) – Stare Miasto w P., VI Wydział Ksiąg Wieczystych hipotekę zwykłą w kwocie 5 197 951,14 zł na zabezpieczenie spłaty kapitału kredytu oraz hipoteki kaucyjnej do kwoty 3 638 565,80 zł na zabezpieczenie odsetek oraz innych kosztów i należności ubocznych od kredytu z tytułu zawartej przez (...) Bank Spółka Akcyjna w W. umowy pożyczki w kwocie 5 197 951,14 zł oraz o wyrażeniu zgody na wpis opisanej hipoteki zwykłej oraz hipoteki kaucyjnej do księgi wieczystej nieruchomości o numerze (...) zgodnie z zaświadczeniem Banku, a w związku z tym o ustalenie nieważności zaświadczenia z Banku z 2 marca 2009 r., które to stanowiło podstawę wpisu hipoteki zwykłej oraz hipoteki kaucyjnej,

c)  ustalenia nieważności czynności prawnej ustanowienia hipoteki w postaci oświadczenia ówczesnego prezesa zarządu powoda J. P. z 4 września 2009 r. o zmianie treści w/w hipotek poprzez podwyższenie hipoteki zwykłej na zabezpieczenie kapitału pożyczki do kwoty 8 846 701,14 zł a hipoteki kaucyjnej na zabezpieczenie odsetek, kosztów oraz należności ubocznych do 6 192 690,80 zł oraz o wyrażeniu zgody na wpis zmian w treści obu hipotek, a w związku z tym o ustalenie nieważności zaświadczenia z Banku z dnia 3 września 2009 r., stanowiącego postawę wpisu w/w zmian w obu hipotekach,

d)  ustalenia nieważności oświadczenia ówczesnego prezesa zarządu powoda J. P. z 26 lutego 2009 r. o poddaniu się na podstawie art. 97 § 1 ustawy Prawo bankowe egzekucji prowadzonej według przepisów kodeksu postępowania cywilnego i wyrażeniu zgody na wystawienie przez (...) Bank S.A. w W. – Oddział (...) bankowego tytułu egzekucyjnego do kwoty 8 836 516,94 zł, odpowiadającej sumie w/w hipoteki zwykłej oraz kaucyjnej na zabezpieczenie roszczeń (...) Bank S.A. w W. – Oddział (...), dotyczących pożyczki udzielonej Z. P. i A. P. na podstawie umowy pożyczki,

e)  ustalenia nieważności oświadczenia ówczesnego prezesa zarządu powoda J. P. z 26 lutego 2009 r. o poddaniu się na podstawie art. 97 § 1 ustawy Prawo bankowe egzekucji prowadzonej według przepisów kodeksu postępowania cywilnego i wyrażeniu zgody na wystawienie przez (...) Bank S.A. w W. – Oddział (...) bankowego tytułu egzekucyjnego do kwoty 15 039 391,90 zł, odpowiadającej sumie powiększonych hipotek zwykłej oraz kaucyjnej na zabezpieczenie roszczeń (...) Bank S.A. w W. – Oddział (...), dotyczących pożyczki udzielonej Z. P. i A. P. na podstawie umowy pożyczki wraz z późniejszymi zmianami,

f)  ustalenia nieważności czynności prawnej udzielenia pełnomocnictwa przez ówczesnego prezesa zarządu powoda J. P. w formie aktu notarialnego Rep. A nr (...) z 26 lutego 2009 r. (...) Bank S.A. w W. – Oddział (...) z prawem substytucji do zbycia na rzecz dowolnej osoby lub osób, za cenę według uznania pełnomocnika, nie mniej niż 10 mln zł prawa użytkowania wieczystego nieruchomości objętej księgą wieczystą KW nr (...) w przypadku upływu terminu wypowiedzenia umowy pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) i braku spłaty w terminie czterech miesięcy od dnia postawienia pożyczki w stan natychmiastowej wymagalności oraz do pokwitowania odbioru całej lub części ceny zadatku lub zaliczki, wydania nieruchomości w posiadanie nabywcy, jak również do dokonywania wszelkich czynności jakie okażą się niezbędne i konieczne w związku ze zbyciem w/w użytkowania wieczystego.

Uzasadniając swe żądania powód wskazał, że roszczenia objęte pozwem są związane z umową pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) z 24 lutego 2009 r. zawartej przez poprzednika prawnego pozwanego ze Z. P. i jego żoną A. P.. W chwili zawierania umowy pożyczki Z. P. pełnił funkcję prezesa zarządu (...) sp. z o.o. i był uprawniony do jednoosobowego reprezentowania spółki. J. P. ówczesny prezes zarządu (...) sp. z o.o., umocowany do jednoosobowej reprezentacji, udzielił zabezpieczenia pożyczki zaciągniętej przez Z. P. oraz A. P.. W ocenie powoda doszło do naruszenia art. 15 § 2 k.s.h., albowiem dokonane formy zabezpieczenia zostały ustanowione bez zgody zgromadzenia (...) sp. z o.o., jako spółki dominującej.

Pozwany wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie na swą rzecz kosztów postępowania według norm przepisanych. W ocenie pozwanego po stronie powoda nie ma interesu prawnego. Ponadto art. 15 §2 k.s.h. nie znajdzie zastosowania, gdyż nie była wymagana zgoda zgromadzenia wspólników (...) sp. z o.o. Czynności prawne, wskutek których powód dokonał przedmiotowych zabezpieczeń pożyczki, zostały ustanowione nie z członkiem zarządu spółki dominującej, lecz na jego rzecz oraz na rzecz A. P., która nigdy nie pełniła żadnych funkcji w spółce.

Wyrokiem z dnia 27 lipca 2016 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił powództwo (...) Sp. z o.o. w K. przeciwko (...) Bank S.A. w W. o ustalenie i zasądził od (...) Sp. z o.o. w K. na rzecz (...) Bank S.A. w W. kwotę 7 200 zł (siedem tysięcy dwieście złotych) tytułem kosztów zastępstwa procesowego.

Powyższy wyrok został wydany na podstawie następujących ustaleń faktycznych i rozważań prawnych:

Sąd Okręgowy ustalił, że (...) Bank S.A. w W., poprzednik prawny (...) Bank S.A. w W., zawarł ze Z. P. i A. P. w dniu 24 lutego 2009 r. umowę pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) na dowolny cel w kwocie 5 197 951,14 zł na okres 30 lat zmienionej aneksem nr (...) o udzieleniu dodatkowej pożyczki w wysokości 3 000 000 zł. Wraz z kosztami ubezpieczenia oraz opłatami około kredytowymi zadłużenie pożyczkobiorców wobec pozwanego wynosiło 8 846 701,14 zł przy skróconym okresie pożyczki z 30 lat do 7 lat.

W dniu zawarcia umowy pożyczki Z. P. pełnił funkcję prezesa zarządu (...) sp. z o.o. (...) sp. z o.o. posiadała udział całościowy, tj. 47 000,00 udziałów o łącznej wysokości 23 500 000,00 zł w (...) sp. z o.o. w dacie zawierania przez Z. P. oraz A. P. umowy pożyczki oraz aneksu nr (...). (...) sp. z o.o. miała status spółki dominującej w relacji do (...) sp. z o.o. w rozumieniu art. 4 § 1 pkt 4 k.s.h.

Walne zgromadzenie (...) sp. z o.o. nie podjęło uchwały w przedmiocie wyrażenia zgody na udzielenie jakiegokolwiek zabezpieczenia umowy pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) przez (...) sp. z o.o.

J. P. ówczesny prezes zarządu (...) sp. z o.o. umocowany do działania w imieniu (...) sp. z o.o., udzielił w imieniu spółki zabezpieczenia pożyczki określonej umową pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) poprzez m. in.:

a) poręczenie wekslowe za Z. P. oraz A. P. udzielonego przez (...) sp. z o.o. na wekslu in blanco wraz z deklaracją wekslową,

b) hipotekę zwykłą ustanowioną wskutek oświadczenia złożonego przez powoda w dniu 04 września 2009 r. w kwocie 8 846 701,14 zł (pierwotnie w dniu 26 lutego 2009 r. w kwocie 5 197 951,14 zł) ustanowioną na rzecz pozwanego na nieruchomości opisanej w KW nr (...),

c) hipotekę kaucyjną ustanowioną wskutek oświadczenia złożonego przez (...) sp. z o.o. we W. w dniu 4 września 2009 r. (pierwotnie w dniu 26 lutego 2009 r.) do kwoty 6 192 690,80 zł (pierwotnie do kwoty 3 638 565,80 zł) ustanowionej na rzecz pozwanego na nieruchomości opisanej w KW nr (...),

d) oświadczenie (...) sp. z o.o. we W. o poddaniu się egzekucji złożonego na podstawie art. 97 § 1 prawa bankowego i wyrażeniu zgody na wystawienie przez pozwanego bankowego tytułu egzekucyjnego do kwoty 15 039 391,90 zł (pierwotnie do kwoty 8 836 516,94 zł) odpowiadającej sumie hipoteki zwykłej i hipoteki kaucyjnej,

e) pełnomocnictwo udzielone (...) Bank S.A. w W. przez (...) sp. z o.o. w K. w dnia 26 lutego 2009 r. w formie aktu notarialnego - Repetytorium A nr (...) do zbycia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości o numerze KW (...), prowadzonej przez Sąd Rejonowy dla (...) - Stare Miasto w P., VI Wydział Ksiąg Wieczystych na warunkach określonych w tym pełnomocnictwie za cenę według uznania pełnomocnika, nie niższą niż 10 000 000,00 zł, z prawem do substytucji.

(...) Bank SA w W. pismem z dnia 16 grudnia 2013 r. wypowiedział pożyczkę hipoteczną nr DK/P- (...). W dniu 16 września 2014 r. (...) Bank SA w W. wystawił wobec powoda bankowy tytuł egzekucyjny nr (...), któremu 2 października 2014 roku Sąd Rejonowy dla Krakowa - Krowodrzy w Krakowie wydał postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności i na mocy przedstawionego tytułu wykonawczego komornik wszczął egzekucję przeciwko powodowi. Powód wniósł w dniu 10 grudnia 2014 r. pozew o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego.

Sąd Okręgowy oddalając powództwo uznał, że z uwagi na istniejący bankowy tytuł wykonawczy oraz trwające postępowanie o pozbawienie go wykonalności, powód nie posiada interesu prawnego we wnoszeniu powództwa o ustalenie nieważności czynności ustanowienia hipoteki zwykłej w kwocie 5 197 951,14 zł na zabezpieczenie spłaty kapitału kredytu oraz hipoteki kaucyjnej do kwoty 3 638 565,80 zł na zabezpieczenie odsetek oraz innych kosztów i należności ubocznych, ani o ustalenie nieważności dwóch oświadczeń o poddaniu się egzekucji przez (...) sp. z o.o., czyli żądań pozwu opisanych szczegółowo pod lit. b) do lit. e).

Co do żądań pozwu wskazanych pod lit. a) i f), tj. w zakresie ustalenia nieważności poręczenia wekslowego oraz pełnomocnictwa do sprzedaży nieruchomości Sąd Okręgowy uznał, że powód ma interes prawny w powództwie o ustalenie. Niemniej art. 15 §2 k.s.h. nie znajduje zastosowania w niniejszej sprawie, gdyż nie była wymagana zgoda zgromadzenia wspólników (...) sp. z o.o. Czynności prawne, wskutek których powód dokonał przedmiotowych zabezpieczeń pożyczki zostały ustanowione nie „z” członkiem zarządu spółki dominującej lecz „na jego rzecz” oraz „na rzecz” A. P., która nigdy nie pełniła żadnych funkcji w spółce. W konsekwencji według Sądu Okręgowego brak jest podstaw do uznania, że wszystkie zabezpieczenia udzielone w związku z zobowiązaniem Z. P. w ramach umową pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) są nieważne na mocy art. 17 § 1 k.s.h.

Odnosząc się z kolei do czynności dokonanej na zabezpieczenie zobowiązań wobec A. P., w ocenie Sądu Okręgowego brak podstaw do stwierdzenia ich nieważności na mocy art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. W ocenie Sądu Okręgowego brak podstaw do przyjęcia, że zabezpieczenie roszczeń w stosunku do A. P. miało na celu obejście ustawy, albowiem nie pełniła ona żadnej funkcji ani w spółce zależnej ani w podmiocie dominującym, tak więc udzielenie zabezpieczenia na jej rzecz nie było obwarowane rygorami przewidzianymi art. 15 w zw. z art. 16 k.s.h. Zakaz dokonywania czynności prawnych o określonej treści istnieje wówczas, gdy ustawa określa skutki prawne czynności przy użyciu norm bezwzględnie wiążących lub semiimperatywnych. Wówczas czynność prawna odmiennie kształtująca te skutki jest sprzeczna z ustawą i nieważna. Czynności podjęte przez (...) sp. z o.o. w K. mieściły się w zakresie dozwolonej swobody umów i nie zmierzają do wywołania skutków sprzecznych z ustawą.

Kierując się podanymi motywami Sąd Okręgowy oddalił powództwo i orzekł o kosztach postępowania na zasadach odpowiedzialności za wynik procesu i kosztów celowych w oparciu o art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. zasądzając od (...) sp. z o.o. w K., jako przegrywającego proces na rzecz (...) Bank S.A. w W. kwotę 7 200,00 zł tytułem wynagrodzenia pełnomocnika procesowego w pierwszej instancji stosownie do § 2 w zw. z § 6 pkt 7 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu.

Apelacja powoda skierowana do całego wyroku zarzucała naruszenie prawa materialnego, tj.

-

art. 189 k.p.c. poprzez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, że powód nie ma interesu prawnego w stwierdzeniu nieważności czynności prawnych ustanowienia hipotek w postaci oświadczeń ustanawiających hipotekę zwykłą i kaucyjną oraz o wyrażeniu zgody na wpis hipotek, a także oświadczeń o poddaniu się na podstawie art. 97 § 1 ustawy Prawo bankowe egzekucji i wyrażeniu zgody na wystawienie przez pozwanego bankowego tytułu egzekucyjnego, z uwagi na zawisłą sprawę o pozbawienie wykonalności bankowego tytułu egzekucyjnego,

-

art. 15 § 1 i 2 k.s.h. w zw. z art. 17 § 1 i 2 k.s.h. przez ich błędną wykładnię i uznanie, że nie znajdują zastosowania w niniejszej sprawie, a w związku z tym udzielone przez powoda zabezpieczenia pożyczki nie są bezwzględnie nieważne,

-

art. 58 § 1 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. poprzez ich błędną wykładnię i niezastosowanie w związku ze stwierdzeniem, że zaskarżone czynności mieściły się w zakresie dozwolonej swobody umów i nie zmierzały do wywołania skutków sprzecznych z ustawą,

-

art. 5 k.c. i art. 58 § 2 k.c. w zw. z art. 2 k.s.h. przez ich niezastosowanie i pominięcie przy rozpoznawaniu sprawy zasad współżycia społecznego, których naruszenie w związku z zawieraniem zaskarżonych czynności uzasadnia uznanie ich za bezwzględnie nieważne, co w konsekwencji doprowadziło do nierozpoznania istoty sprawy.

W odpowiedzi na apelację pozwany wnosił o jej oddalenie i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania za drugą instancję według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył co następuje:

Apelacja powoda jest częściowo uzasadniona.

Nie było problemem niniejszej sprawy ustalenie faktów i ocena materiału dowodowego sprawy, stąd Sąd Apelacyjny jako sąd merytoryczny przyjął ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji za własne nie widząc potrzeby ani ich uzupełnienia, ani zmiany. Problemy, wokół którego oscylowały zarzuty apelacji, mają wymiar czysto prawny i dotyczą (i) wykładni art. 15 § 2 k.s.h. w kontekście zgody decydującej o ważności umowy, (ii) „innej podobnej umowy” objętej wymogiem zgody (art. 15 § 1 k.s.h.) oraz (iii) interesu prawnego (art. 189 k.p.c.).

Sąd pierwszej instancji oddalając żądania w zakresie nieważności poręczenia wekslowego oraz pełnomocnictwa do sprzedaży nieruchomości, przyznając co do zasady powodowi interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie w tym zakresie, stwierdził brak podstaw do uznania tychże czynności za nieważne. W ocenie Sądu meriti w stanie faktycznym niniejszej sprawy nie było konieczne uzyskanie przez ówczesny zarząd powodowej spółki zgody zgromadzenia wspólników (...) sp. z o.o., jako spółki dominującej, w rozumieniu art. 15 k.s.h. Wspólnikami spółki dominującej (...) sp. z o.o. byli po połowie S. Z. i Z. P. i ten ostatni pełniąc jednocześnie funkcję prezesa spółki dominującej, otrzymał od spółki zależnej zabezpieczenia prywatnej umowy pożyczki zaciągniętej łącznie ze współmałżonką.

Rozpoznając apelację Sąd Apelacyjny powziął poważne wątpliwości dotyczące przyjętej przez Sąd pierwszej instancji wykładni art. 15 §2 k.s.h. i postanowieniem z dnia 18 grudnia 2018 roku przedstawił do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu zagadnienie prawne: „Czy zawarcie przez spółkę zależną umowy wymienionej w art. 15 §1 k.s.h. jako poręczenia wekslowego na rzecz członka zarządu spółki dominującej wymaga zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej?”.

Udzielając odpowiedzi Sąd Najwyższy zakreślił szereg istotnych zagadnień, które należy poniżej przytoczyć. Mianowicie, Sąd Najwyższy podniósł, że pomimo wskazania w art. 15 § 1 k.s.h., iż wymaganie zgody zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia dotyczy ogólnie określonej umowy poręczenia, zarówno w piśmiennictwie jak i w orzecznictwie nie budzi wątpliwości, iż zakresem tego przepisu objęte jest także udzielenie przez spółkę poręczenia wekslowego (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lutego 2009 r., I CSK 297/09, OSNC-ZD 2009/C poz. 86). Przepis ten należy bowiem odnosić do wszystkich form poręczenia, w tym poręczenia wekslowego, którego źródłem jest także umowa, a sama funkcja tego poręczenia jest tożsama z funkcją poręczenia cywilnego.

Dotychczasowe stanowisko Sądu Najwyższego uwzględniające, że katalog umów objętych hipotezą art. 15 § 1 k.s.h. jest w swej istocie otwarty, a jego wypełnienie treściowe powinno następować przez wzgląd na zapewnienie ochrony interesów spółki zostało zaaprobowane w doktrynie prawa handlowego, przy czym w zdecydowanej większości wypowiedzi postuluje się podobne podejście do określenia zakresu hipotezy art. 15 § 2 k.s.h.. W uzasadnieniu wskazuje się, że idea ochrony interesu spółki jest wspólna dla wszystkich relacji podmiotowych objętych regulacją art. 15 k.s.h.. W konsekwencji w sposób tożsamy należy odczytywać zakres przedmiotowy obu paragrafów art. 15 k.s.h.. Jedyna zmiana merytoryczna w § 2 w odniesieniu do § 1 związana jest z odmiennie ukształtowanym kręgiem osób, z którymi lub na rzecz których spółka zależna zawiera umowę. Skoro ratio mechanizmu ochronnego z art. 15 § 1 k.s.h. aktualizuje się dla umów zawieranych przez spółkę na rzecz jej funkcjonariusza, to również na tle art. 15 § 2 k.s.h. w odniesieniu do tożsamych umów powinien powstawać obowiązek uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) spółki dominującej. Jak podnosi się w doktrynie, wymaganie to wynika z faktu, że osobom zarządzającym i reprezentującym spółkę dominującą łatwiej wywierać presję na spółkę zależną w celu doprowadzenia do zawarcia przez nią umowy.

Sąd Najwyższy przy rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia prawnego przyjął szerokie postrzeganie zakresu hipotezy art. 15 § 2 k.s.h. i w konsekwencji uznał, że dla ważności udzielonego przez spółkę zależną poręczenia na wekslu in blanco wystawionym przez członka zarządu spółki dominującej niezbędne jest uzyskanie stosownej zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) spółki dominującej (art. 15 § 2 w zw. z art. 17 § 1 i 2 k.s.h.).

Przy wykładni art. 15 § 2 k.s.h. zasadnicze znaczenie należy przywiązywać do oceny funkcjonalnej zwłaszcza, że uwzględnienie wyłącznie dyrektyw wykładni językowej nie pozwala na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków interpretacyjnych. Z jednej strony można uznać, że wskazanie w § 1 umów zawieranych „na rzecz” określonych osób i jego brak w § 2 tego samego artykułu może oznaczać dążenie do węższego określenia zakresu przedmiotowego stosowania tego przepisu. Z drugiej, z zawartego w art. 15 § 2 k.s.h. odwołania do § 1 wyrażającego się zwrotem „Zawarcie przez spółkę zależną umowy wymienionej w § 1...” może prowadzić do wniosku, że ustawodawca w ten sposób dąży do tożsamego ujęcia zakresu przedmiotowego obu przepisów.

Poza tym, uwzględnienie jedynie dyrektyw wykładni językowej mogło by prowadzić do rażąco niesprawiedliwych lub irracjonalnych konsekwencji. Wyłączenie „umów na rzecz” z zakresu art. 15 § 2 k.s.h. w swej istocie oznaczałoby stworzenie „wyłomu” w mechanizmie ochronnym wyznaczanym przez art. 15 k.s.h.. Poprzez zawieranie umów „na rzecz” funkcjonariusze mogliby obchodzić statuowane w art. 15 k.s.h. wymogi uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) na uzyskanie korzyści ze strony spółki przy wykorzystaniu relacji umownych. Na przykład w sytuacji, gdy zgromadzenie wspólników (walne zgromadzenie akcjonariuszy) w trybie określonym w art. 15 § 1 k.s.h. odmówiło zawarcia przez spółkę umowy na rzecz funkcjonariusza, ten mógłby wykorzystując zależność w ramach struktury holdingowej bez żadnych ograniczeń zawrzeć umowę na jego korzyść ze spółką zależną.

Oceniając zatem art. 15 § 2 k.s.h. z perspektywy jego funkcji można stwierdzić, że zdarzenia prowadzące do aktualizacji obowiązku uzyskania zgody zgromadzenia wspólników (walnego zgromadzenia akcjonariuszy) w art. 15 § 1 k.s.h. powinny być w zakresie przedmiotowym analogicznie postrzegane przy ocenie obowiązku zgody z art. 15 § 2 k.s.h.. Jeżeli w art. 15 § 1 k.s.h. ustawodawca dostrzega zagrożenia związane z zawieraniem przez spółkę umów na rzecz jej członka zarządu (członka rady nadzorczej, komisji rewizyjnej, prokurenta, likwidatora), to zagrożenia te występują z takim samym natężeniem przy działaniu członka zarządu, prokurenta i likwidatora spółki dominującej w obrębie struktury holdingowej. W obu przypadkach funkcjonariusze spółki mogą doprowadzić do działań preferujących wyłącznie ich indywidualny interes i w ten sposób marginalizować znaczenie interesu holdingu.

Z perspektywy funkcjonalnej trudno jest przytoczyć argumenty, które uzasadniałyby różnicowanie przez ustawodawcę umów zawieranych przez spółkę na rzecz jej funkcjonariusza (art. 15 § 1 k.s.h.) z umowami zawieranymi przez spółkę zależna na rzecz funkcjonariusza spółki dominującej (art. 15 § 2 k.s.h.). Dla każdej z relacji działanie funkcjonariusza w obrębie przyznanych im kompetencji może bowiem prowadzić do zawierania przez spółkę umów na jego rzecz, a więc nawiązywania takich stosunków umownych, które prowadzą do pozbawionego odniesienia w interesie spółki albo interesie holdingu (spółki dominującej) przyznania korzyści temu funkcjonariuszowi. Również na tle relacji spółka dominująca - spółka zależna nadużycia ze strony działań funkcjonariuszy mogą występować w postaci zawierania umów „na rzecz” członka zarządu, prokurenta lub likwidatora spółki dominującej.

Eksponowanie elementów funkcjonalnych przy wykładni art. 15 § 2 k.s.h. pozwala również na zachowanie spójności przy podejściu interpretacyjnym do art. 15 k.s.h.. Skoro przy wykładni art. 15 § 1 k.s.h. wskazuje się na kluczowe znaczenie wykładni funkcjonalnej, to nie znajduje uzasadnienia marginalizowanie albo pomijanie znaczenia tego sposobu wykładni przy określeniu zakresu znaczeniowego art. 15 § 2 k.s.h. zwłaszcza jeśli uwzględni się, że jego zastosowanie pozostanie w obrębie tej samej rationis, która doprowadziła do uchwalenia art. 15 § 1 k.s.h.

Na mocy art. 390 § 2 k.p.c. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 2020 roku wiąże w niniejszej sprawie, co czyni zasadnym zarzut naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 15 §1 i 2 k.s.h. w związku z art. 17 §1 i 2 k.s.h., a tym samym nietrafne oddalenie powództwa co do ustalenia nieważności stosunku prawnego wynikającego z poręczenia wekslowego (pkt 1 a) żądania pozwu).

Regulacja art. 15 §2 k.s.h. dotyczy umów wymienionych w §1, a więc umowy kredytu, pożyczki, poręczenia i innych podobnych umów. Uzupełniając wyraźne wskazanie Sądu Najwyższego co do oceny poręczenia wekslowego jako objętego warunkiem zgody, dodać należy, że udzielenie poręczenia na wekslu in blanco następuje w drodze umowy, a jej treścią jest zobowiązanie się poręczającego do spełnienia świadczenia z weksla wypełnionego przez wierzyciela w określony sposób w sytuacji, gdy nie spełni tego świadczenia wystawca. Stosunek poręczenia wekslowego nie powstaje w wyniku jednostronnej czynności prawnej poręczyciela, lecz opiera się na umowie zawartej pomiędzy poręczycielem a wierzycielem (tak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 20 września 1994 r., III CZP 113/94, Wokanda 1994/12/2 a także w wyroku z dnia 23 lutego 2006 r., II CSK 129/05, niepubl., z dnia 20 czerwca 2012 r., I CSK 573/11). Spółka zależna (członek zarządu powoda) poręczyła wekslowo na wekslu własnym in blanco z wystawienia członka zarządu spółki dominującej i jego żony wydanego pozwanemu bankowi udzielającemu pożyczki członkowi zarządu spółki dominującej i jego żonie. Zgodnie z art. 32 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. - prawo wekslowe (j.t. Dz. U. z 2016 r., poz. 160, dalej prawo wekslowe), poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten za kogo poręczył. Poręczenie wekslowe (aval) jest instytucją służącą zabezpieczeniu zapłaty długu wekslowego, zabezpiecza tylko zobowiązanie wekslowe (art. 30 ustawy Prawo wekslowe), a nie wierzytelność ze stosunku podstawowego, stanowiącej podstawę wystawienia weksla. A. poręcza zapłatę weksla jednak nie w ogólności, ale zapłatę długu konkretnego dłużnika wekslowego (art. 31 i art. 103 in fine cytowanej ustawy).

Orzecznictwo wypowiedziało się co do poręczenia wekslowego jako umowy, do której potrzebna jest zgoda zgromadzenia wspólników albo walnego zgromadzenia, jeżeli poręczenie jest udzielane przez spółkę kapitałową za osobę pełniącą w chwili jego dokonania funkcję określoną w przepisie art. 15 §1 k.s.h. Poręczenie zostało wyróżnione w omawianym przepisie ze względu na popularną formę zabezpieczenia wierzytelności. Analogiczną powszechnie wykorzystywaną formą zabezpieczenia jest również hipoteka.

Prezes zarządu spółki zależnej (powodowej) złożył oświadczenie 26 lutego 2009 roku o ustanowieniu na nieruchomości spółki zależnej hipoteki zwykłej na zabezpieczenie spłaty kredytu oraz hipoteki kaucyjnej na zabezpieczenie spłaty odsetek oraz innych kosztów i należności ubocznych od kredytu z tytułu zawartej umowy pożyczki nr (...) przez pozwany bank (dokładnie jego poprzednika) z prezesem zarządu spółki dominującej i jego współmałżonki. Drugim oświadczeniem z dnia 4 września 2009 roku prezes zarządu spółki zależnej zmienił wysokość hipoteki zwykłej i kaucyjnej przez podwyższenie kwot objętych zabezpieczeniem na nieruchomości spółki.

Podstawą wpisu hipoteki zwykłej i kaucyjnej do księgi wieczystej prowadzonej dla nieruchomości powodowej spółki opisanej w księdze wieczystej nr (...) przez Sąd Rejonowy (...) - Stare Miasto w P. VI Wydział Ksiąg Wieczystych było oświadczenie ówczesnego prezesa zarządu spółki powodowej z dnia 26 lutego 2009 r. i 4 września 2009 r. (użytkownika wieczystego nieruchomości) o ustanowieniu hipoteki, zgodnie z wówczas obowiązującym art. 95 ust. 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665). Przepis ten stanowił, że do ustanowienia hipoteki, o której mowa w ust. 3, jest wymagane złożenie przez właściciela nieruchomości oświadczenia o ustanowieniu hipoteki na rzecz banku z zachowaniem formy pisemnej pod rygorem nieważności. Hipoteka ustanowiona na podstawie art. 95 prawa bankowego miała (przy uwzględnieniu dawnego brzmienia tego przepisu) i ma de lege lata charakter umowny, toteż dla jej powstania niezbędne jest oświadczenie woli właściciela nieruchomości i banku (por. wyrok Sądu Najwyższego z 11 października 2007 r., IV CSK 209/07). W niniejszej sprawie odpowiednie jest oświadczenie użytkownika wieczystego nieruchomości, a sam wpis hipotek nastąpił na podstawie zaświadczenia pozwanego banku z dnia 2 marca 2009 roku i 3 września 2009 roku.

Wymóg zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej (...) sp. z o.o. jest niezbędny dla ważności umowy zawieranej przez spółkę zależną (powód) na rzecz członka zarządu spółki dominującej. Z zastosowania art. 15 §2 k.s.h., a przez to wymogu zgody, wyłączone zostały wszelkie czynności jednostronne dokonywane zarówno przez spółkę, jak i przez osoby wskazane w tym przepisie. Dla ustalenia nieważności czynności prawnej ustanowienia hipoteki zasadnicze znaczenie ma kwalifikacja ustanowienia hipoteki jako “innej podobnej umowy”, bądź też jako czynności jednostronnej.

Hipoteka jest ograniczonym prawem rzeczowym i może być ustanowiona na prawach wymienionych w art. 65 ust. 2 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, a więc użytkowaniu wieczystym. Ustawa o księgach wieczystych i hipotece nie normuje kwestii ustanowienia hipoteki i w tym zakresie należy stosować przepisy ogólne o ograniczonych prawach rzeczowych zawarte w Kodeksie cywilnym (art. 245 k.c.). Źródłem powstania hipoteki jako ograniczonego praw rzeczowego jest czynność prawna jaką jest umowa zawarta pomiędzy właścicielem nieruchomości (obciążonej) a nabywcą ustanawianego prawa (odpowiednio użytkowania wieczystego). Ten sposób nabycia ograniczonego prawa rzeczowego ustawa określa terminem technicznym “ustanowienie”, które oznacza nabycie prawa w drodze umowy. W myśl art. 245 k.c. do ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności, a więc przepis art. 155 k.c. i następne. Zgodnie z art. 245 §2 k.c. oświadczenie właściciela nieruchomości (użytkownika wieczystego) ustanawiającego hipotekę, powinno zostać złożone w formie aktu notarialnego. Natomiast oświadczenie wierzyciela hipotecznego nie wymaga żadnej formy szczególnej. Przepisem szczególnym do art. 245 § 2 k.c. jest art. 95 ust. 4 prawa bankowego dotyczący tzw. hipoteki bankowej (tj. hipoteki ustanawianej na zabezpieczenie wierzytelności banku). Zgodnie z art. 95 ust. 4 prawa bankowego do ustanowienia hipoteki na rzecz banku konieczne jest złożenie przez właściciela nieruchomości oświadczenia w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Oświadczenie banku, wyrażające zgodę na ustanowienie hipoteki, nie wymaga natomiast żadnej szczególnej formy i może być złożone także w sposób dorozumiany. Nie oznacza to jednak, że hipoteka ustanawiana jest na podstawie jednostronnej czynności prawnej (por. System Prawa Prywatnego tom 4, 2012 pod red. E. Gniewek, rozdział §54 oraz System Prawa Handlowego, tom 5a pod red. M. Stec, komentarz do art. 65 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, Legalis wersje elektroniczne).

W rozpatrywanej sprawie o zawarciu umowy ustanowienia hipoteki stanowi dokument w postaci oświadczenia prezesa zarządu spółki zależnej (powoda) z dnia 2 lutego 2009 roku i 4 września 2009 roku zawierający wolę ustanowienia hipoteki, uprawnionego wierzyciela, jej kwotę i wierzytelność zabezpieczoną. Elementy oświadczenia indywidualizują wysokość sumy hipoteki, przedmiot hipoteki oraz zabezpieczoną przez nią wierzytelność wraz z określeniem stosunku prawnego, z którego wierzytelność ta wynika. wierzytelności banku (przedmiotu zabezpieczenia), dłużnika banku i przedmiot obciążenia hipotecznego (użytkowanie wieczyste). Dysponując tymi oświadczeniami pozwany bank wystąpił do Sądu Rejonowego (...) Miasto w P. z zaświadczeniem o wpis hipoteki zwykłej i kaucyjnej podpisanym przez osoby upoważnione do składania oświadczeń w zakresie praw i obowiązków majątkowych banków i opatrzone pieczęcią banku (art. 95 ust. 1 prawa bankowego). Skoro umowa ustanowienia hipoteki składa się z oświadczeń woli, to na jej zawarcie wskazuje oświadczenie spółki zależnej i zaświadczenie pozwanego banku. To ostatnie złożone co prawda w innym czasie, ale decydujące o woli pozwanego banku i uprawniające do dokonania wpisu do księgi wieczystej. Oświadczenie banku jest dorozumiane poprzez wystawienie dokumentu mającego charakter urzędowy.

Zarzut naruszenia art. 189 k.p.c. jest częściowo zasadny. Pojęcie interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c. było przedmiotem licznych judykatów i wypowiedzi przedstawicieli nauk prawnych. Przyjmuje się, że jest to obiektywna, czyli wywołana rzeczywistą koniecznością ochrony określonej sfery prawnej, potrzeba uzyskania przez stronę powodową odpowiedniej treści wyroku.

Powód wytaczając powództwo wskazał, że ma interes prawny w jego dochodzeniu, albowiem wyrok ustalający zapobiegnie powstaniu sporu pomiędzy powodem a pozwanym, który miałby miejsce, gdyby pozwany skorzystał z nieważnych zabezpieczeń pożyczki. Powołał się przy tym na uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2014 roku, III CZP 121/13, że samo orzeczenie o unieważnieniu czynności prawnej ustanowienia hipoteki może stanowić podstawę dokonania wpisu wykreślenia hipoteki. Dodatkowo wskazał, że pozwany w rozmowach prowadzonych z powodem nie uznaje nieważności udzielonych przez powoda zabezpieczeń, co stanowi realne zagrożenie praw powoda w związku z ryzykiem zbycia wierzytelności z tytułu umowy pożyczki, ryzykiem zbycia prawa do użytkowania wieczystego nieruchomości bądź dochodzenia spłaty zaległej kwoty kredytu. Zdaniem powoda istnienie w obrocie nieważnych zabezpieczeń stanowi realne zagrożenie dla jego sytuacji, w szczególności w związku z istnieniem hipoteki na nieruchomości oraz posiadaniem przez pozwanego pełnomocnictwa do zbycia prawa użytkowania wieczystego nieruchomości. Co prawda powód podjął kroki zmierzające do odwołania pełnomocnictwa udzielonego pozwanemu, jednak w świetle jego nieważności wystąpienie przez powoda o unieważnienie czynności udzielenia pełnomocnictwo jest konieczne. Powód wyjaśnił, że na nieruchomości, która jest obciążona hipoteką, jest prowadzona inwestycja zgodnie z decyzją Prezydenta Miasta P. z dnia 23 grudnia 2011 r. nr (...) oraz z dnia 23 stycznia 2013 roku nr (...). Ze względu na obciążenie hipoteczne, powód miał problemy z uzyskaniem środków na realizację budowy.

Sąd pierwszej instancji odmówił ochrony prawnej roszczeń powoda wymienionych pozwem pod literą od b) do e) ze względu na brak interesu prawnego w stwierdzeniu nieważności czynności prawnych ustanowienia hipotek w postaci oświadczeń ustanawiających hipotekę zwykłą i kaucyjną oraz o wyrażeniu zgody na wpis hipotek, a także brak tego interesu w stwierdzeniu nieważności oświadczeń o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 97 § 1 prawo bankowe i wyrażeniu zgody na wystawienie przez pozwanego bankowego tytułu egzekucyjnego. Interes prawny powoda zdaniem Sądu pochłaniało wytoczone powództwo o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności.

Sąd Apelacyjny podziela pogląd co do braku interesu prawnego powoda jedynie odnośnie roszczenia o ustalenie nieważności oświadczenia o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 97 § 1 prawo bankowe (opisane pod literą d) i e). Przeciwnie do stanowiska Sądu pierwszej instancji Sąd Apelacyjny uznaje, że powód ma interes prawny w dochodzeniu ustalenia nieważności czynności prawnej ustanowienia hipoteki (żądanie litera b) i c) pozwu) ponadto uznaje, że powód nie ma interesu prawnego w dochodzeniu żądania sformułowanego pod literą f) pozwu, czyli ustalenia nieważności pełnomocnictwa.

Trafne są rozważania Sądu pierwszej instancji o znaczeniu interesu prawnego w powództwach opartych na art. 189 k.p.c. Powszechnie przyjmuje się, iż nie istnieje interes prawny powoda w wytoczeniu powództwa na podstawie art. 189 k.p.c., kiedy realnie możliwym jest uzyskanie przez niego ochrony lub usunięcie stanu niepewności w inny sposób. A zatem jeżeli do usunięcia stanu niepewności czy zagrożenia sfery prawnej powoda istnieje możliwość wytoczenia innego powództwa, np. o świadczenie, to możliwość wytoczenia takiego powództwa wyłącza istnienie interesu prawnego. Zastosowanie się do tej zasady oznacza, że przedmiotem oceny należy uczynić powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej ustanowienia hipoteki i powództwo dalej idące, mianowicie z art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece o uzgodnienie stanu prawnego ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym. Drugą płaszczyzną oceny jest powództwo o ustalenie nieważności czynności prawnej oświadczenia o poddaniu się egzekucji i powództwo o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego.

Kwestionowany wpis hipoteki w księdze wieczystej jest prawomocny, zaś powód twierdzi, że został wpisany na podstawie nieważnej czynności prawnej. Teoretycznie nie zachodziły żadne przeszkody, aby wytoczyć powództwo o uzgodnienie między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym. Wymaga odnotowania pogląd, który Sąd Apelacyjny podziela, że powództwa o ustalenie i powództwa o usunięcie niezgodności nie mają tego samego charakteru, a stanowią dwa niezależne środki ochrony prawnej, oparte na odmiennych przesłankach i zmierzające do osiągnięcia innego celu. Powództwo o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym jest powództwem służącym zaspokojeniu roszczenia typu rzeczowego (actio in rem), przy pomocy którego powód domaga się nie tylko ustalenia prawa lub stosunku prawnego, lecz także wydania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli osoby błędnie wpisanej do księgi wieczystej (por. wyrok Sądu Najwyższego z 16 lutego 2011 r., I CSK 305/10, OSN-ZD 2012, nr 1, poz. 7 i przytoczone tam orzecznictwo). W wyrokach z 10 czerwca 2011 r., II CSK 568/10 (Biul. SN 2011, nr 9, s. 11) i z 18 marca 2011 r., III CSK 127/10, Sąd Najwyższy podkreślił, że ocena w zakresie istnienia bądź nieistnienia interesu prawnego, jako przesłanki powództwa przewidzianego w art. 189 k.p.c. nie może być dokonywana w sposób schematyczny, lecz zawsze z uwzględnieniem konkretnych okoliczności sprawy; należy ją zatem indywidualizować. W orzecznictwie w pewnych sytuacjach dostrzega się interes prawny w wytoczeniu powództwa o ustalenie prawa lub stosunku prawnego dotyczącego nieruchomości nawet wtedy, gdy powód mógłby dochodzić uzgodnienia treści księgi wieczystej prowadzonej dla niej z rzeczywistym stanem prawnym (por. wyrok Sądu Najwyższego z 9 września 2004 r., II CK 497/03). Zbieg roszczeń, mający charakter konkurencyjny występuje jedynie wówczas, gdyby powództwo o usunięcie niezgodności zaspakajało w całości interes prawny powoda. Powód zaś nie traci interesu, jeżeli ochrona jego sfery prawnej wymaga wykazania, że stosunek prawny nie istnieje, a więc wyrok w sprawie o świadczenie lub uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie usunie niepewności w zakresie wszystkich skutków prawnych mogących wynikać z tego stosunku w przyszłości.

Stan prawny nieruchomości, o którym mowa w przepisie art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece, oznacza stan praw do niej. Prawa odnoszące się do nieruchomości ujęte są w działach II–IV księgi wieczystej. Hipoteka jest wpisywana do działu IV. W przypadku niniejszej sprawy ustanowienie hipoteki nastąpiło w trybie art. 95 ust. 4 prawo bankowe. Hipoteka powstała w celu zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z czynności bankowej i podstawą jej wykreowania było pisemne oświadczenie banku jako wierzyciela hipotecznego złożone zgodnie z art. 95 ust. 1 prawo bankowe oraz załączone oświadczenie powoda jako użytkownika wieczystego obciążanej nieruchomości, złożone ad solemnitatem na piśmie (art. 95 ust. 4 prawo bankowe). Dla zabezpieczenia wierzytelności wynikającej z umowy pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...) ustanowiono nie tylko hipotekę, ale też poręczenie wekslowe. Obie czynności prawne wymagały rozstrzygnięcia co do zastosowania art. 15 §2 k.s.h. i usunięcia niepewności stanu prawnego wywodzonego z tego samego faktu, braku zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej na zawarcie umowy przez spółkę zależną na rzecz członka zarządu spółki dominującej. Powództwo oparte na art. 189 k.p.c. służy udzieleniu ochrony prawnej w procesie - przez ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego - osobie, która ma interes prawny w jej uzyskaniu, co ma miejsce zwłaszcza w przypadku domagania się ustalenia nieważności umowy, gdy z naruszonego stosunku prawnego wypływa lub może wypłynąć jeszcze więcej roszczeń (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 14 marca 2014 r., III CZP 121/13, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2018 r. II CSK 371/17 i cytowane w nim orzecznictwo).

Sąd Apelacyjny przyjmuje istnienie interesu prawnego mając na względzie, że powód domagał się kompleksowo ustalenia nieistnienia zabezpieczeń (ustanowienia hipoteki, poręczenia wekslowego, poddania się egzekucji) udzielonych na zabezpieczenie pożyczki hipotecznej nr DK/P- (...). Główną osią twierdzenia powoda była nieważność czynności prawnych ustanawiających zabezpieczenia ze względu na uchybienie art. 15 §2 k.s.h. poprzez brak zgody zgromadzenia wspólników spółki dominującej względem spółki powodowej. Pożyczka była udzielona przez pozwanego na rzecz Z. P. i jego współmałżonki A. P.. Z. P. w chwili zawierania umowy pożyczki pełnił funkcję prezesa zarządu spółki dominującej.

Zdaniem Sądu Apelacyjnego należy przyjąć istnienie interesu prawnego w powództwie z art. 189 k.p.c., gdy stronie przysługuje dalej idące roszczenie chroniące jej interesy, ale realizacja roszczenia nie jest pozostawiona swobodzie wyboru uprawnionego. W przypadku powództwa o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego jego wytoczenie uzależnione było od czynności wierzyciela przez uzyskanie klauzuli wykonalności w celu skierowania egzekucji do jej majątku, podobnie w razie dochodzenia zapłaty z weksla in blanco podniesienie zarzutów warunkowane było wszczęciem postępowania przez wierzyciela. Chodzi o to, że roszczenie o pozbawienie tytułu wykonawczego powstaje tylko, gdy został wydany tytuł wykonawczy, a jego wydanie zależy od wierzyciela. Analogicznie zarzuty poręczyciela wekslowego są środkiem obrony, a nie realizacji praw. Tak długo jak istnieje niepewność sytuacji prawnej, istnieje interes prawny. Z kolei powód jako spółka zależna będąca użytkownikiem wieczystym nieruchomości mogła wytoczyć powództwo oparte na art. 10 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Niemniej jednak, rozwiązaniem niepewności powoda było dokonanie jednej spójnej oceny zastosowania art. 15 §2 k.s.h. w odniesieniu do umów zawieranych przez spółkę zależną “na rzecz” funkcjonariusza spółki dominującej. Ustalenie nieważności czynności prawnych poręczenia wekslowego i odesłanie powoda na drogę postępowania o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym skierowałaby sąd rozpoznający sprawę o uzgodnienie ponownie na ocenę spornego zagadnienia ważności umowy hipoteki na tle art. 15 §2 k.s.h.

Powód utracił interes prawny w ustaleniu nieważności oświadczenia o poddaniu się egzekucji na podstawie art. 97 §1 prawo bankowe. Interes prawny jako warunek uwzględnienia powództwa opartego na art. 189 k.p.c. musi istnieć nie tylko w chwili wytoczenia powództwa, ale i w momencie wyrokowania. Po wytoczeniu powództwa o ustalenie, pozwany wystawił wobec powoda bankowy tytuł egzekucyjny, na podstawie którego komornik wszczął egzekucję co spowodowało powództwo powoda o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego. Stanowisko Sądu pierwszej instancji o możliwości podnoszenia zarzutów co do oświadczeń o poddaniu się egzekucji w toku postępowania o pozbawienie wykonalności tytułu, zasługuje na powtórzenie. O ile niepewność prawa wynikająca z przewidywanego kwestionowania oświadczenia o poddaniu się egzekucji uzasadniała objęcie tej czynności powództwem o ustalenie, nie jest konieczne rozstrzygnięcie ważności czynności prawnej przy prowadzonym postępowaniu o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa. Tak kwalifikuje się powództwa przeciwegzekucyjne jako należące do grupy powództw o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa (A. Marciniak, Glosa do post. SN z 8.11.2001 r., II CKN 1051/99, OSP 2002, Nr 6, s. 312 i n., a także wyr. SN z 2.4.2009 r., IV CSK 473/08, Legalis). Istotne jest również odnotowanie, że oświadczenie o poddaniu się egzekucji jest czynnością prawną jednostronną i dla jednostronnych czynności nie ma spornego zagadnienia ważności umowy na tle art. 15 §2 k.s.h. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w wyroku z 12 czerwca 2015 r., II CSK 455/14 (OSP 2016, nr 7-8, poz. 67), w celu wykreowania tytułu egzekucyjnego w rozumieniu art. 777 § 1 pkt 4-6 k.p.c. należy objąć formą aktu notarialnego wszystkie istotne dla poszczególnych kategorii tych tytułów elementy czynności, jaką jest oświadczenie dłużnika o poddaniu się egzekucji (art. 777 § 2 k.p.c.). Jednym z takich elementów jest oznaczenie stosunku prawnego, z którego ma wynikać podlegający egzekucji obowiązek. Jednostronne oświadczenie o poddaniu się egzekucji zawarte w akcie notarialnym nie ma charakteru konstytutywnego, nie kreuje zatem żadnego zobowiązania między stronami, nazywanymi w tym oświadczeniu dłużnikiem i wierzycielem. Zobowiązanie takie musi mieć zatem stosowne źródło materialnoprawne (por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2017 r., III CZP 55/17).

Nawiązując do ostatniego stwierdzenia, aspekt jednostronnej czynności prawnej występuje w ustanowieniu pełnomocnictwa do sprzedaży. Nie ma znaczenia dla oceny tej czynności art. 15 §2 k.s.h. i warunkowanie interesu prawnego od spójności oceny zabezpieczeń wierzytelności pozwanego uczynionych przez powoda na rzecz funkcjonariusza spółki dominującej. Dochodzi do tego przyznane przez powoda odwołanie pełnomocnictwa stabilizujące sytuację prawną powoda.

Analizowanie zarzutu naruszenia art. 58 §1 k.c. w związku z art. 2 k.s.h. oraz dodatkowo w połączeniu z art. 5 k.c. jest zbędne. Nieważność czynności poręczenia wekslowego i umowy hipoteki jest sankcją przewidzianą art. 17 §1 i 2 k.s.h. Przepis art. 17 § 1 k.s.h. stanowi, że jeżeli do dokonania czynności prawnej przez spółkę ustawa wymaga uchwały wspólników albo walnego zgromadzenia bądź rady nadzorczej, czynność prawna dokonana bez wymaganej uchwały jest nieważna. Zgoda taka może być wyrażona przed złożeniem oświadczenia przez spółkę albo po jego złożeniu, nie później jednak niż w terminie dwóch miesięcy od dnia złożenia oświadczenia przez spółkę (art. 17 § 2 k.s.h.). Potwierdzenie wyrażone po złożeniu oświadczenia ma moc wsteczną od chwili dokonania czynności prawnej. Przytoczona regulacja ma charakter szczególny i odnosi się do czynności spółki kapitałowej podjętej bez prawem wymaganej uchwały; jednoznacznie dopuszcza wyrażenie przez spółkę zgody na dokonanie czynności prawnej zarówno przed, jak i po złożeniu oświadczenia zgody tej wymagającego, zakreślając jedynie ustawowy termin, w jakim wyrażenie owej zgody wywrze skutek prawny z mocą wsteczną od chwili dokonania czynności prawnej. Przepis art. 17 § 2 k.s.h. nie służy sanowaniu nieważnej czynności prawnej, lecz zawiesza jej ważność przez czas ściśle oznaczony w ustawie, z góry i definitywnie określając sankcję bezskutecznego upływu terminu do wyrażenia zgody na czynność przez organ spółki. Poza zakresem niniejszej sprawy pozostają spory doktrynalne o sankcję przewidzianą przepisem art. 17 §1 k.s.h. przy uwzględnieniu terminu z §2. Bezspornie w terminie ustawowym uchwała organu spółki dominującej wyrażająca zgodę na zawarte umowy nie nastąpiła.

Z tych wszystkich względów Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok przyjmując istnienie interesu prawnego powoda co do ustalenia nieważności czynności prawnej poręczenia wekslowego i ustanowienia hipoteki z uwagi na przyjętą interpretację art. 15 §2 k.s.h. i jej konsekwencję w art. 17 §1 k.s.h. Odmawiając istnienia tego interesu co do pozostałych czynności jednostronnych apelacja na podstawie art. 385 k.p.c. podlegała oddaleniu. Zmiana wyroku wpłynęła na odmienne rozstrzygnięcie o kosztach procesu. Zastosowanie art. 100 k.p.c. i rozdzielenie kosztów po połowie prowadzi do zasądzenia na rzecz powoda kwoty 50 000 zł z poniesionych przez powoda (i) 100 000 zł opłaty sądowej, (ii) 7 217 zł wynagrodzenia pełnomocnika oraz poniesionych przez pozwanego 7 217 zł tytułem wynagrodzenia pełnomocnika.

Koszty postępowania apelacyjnego i przed Sądem Najwyższym po stronie powoda obejmowały opłatę od apelacji 100 000 zł, wynagrodzenie pełnomocnika 10 800 zł (postępowanie apelacyjne) oraz 18 750 zł (postępowanie przed Sądem Najwyższym), a po stronie pozwanego wynagrodzenie pełnomocnika 10 800 zł (postępowanie apelacyjne) oraz 18 750 zł (postępowanie przed Sądem Najwyższym). Przyjąwszy zasadę z art. 100 k.p.c. w związku z art. 391 k.p.c., że obie strony uległy w tym samym stopniu (50% wygrana i przegrana) na rzecz powoda przypada od pozwanego do zasądzenia 50 000 zł. Wynagrodzenie pełnomocników procesowych w osobie radcy prawnego ustalano w oparciu o § 2 pkt 9) w zw. z § 10 ust. 1 pkt 2) oraz § 2 pkt 9) w zw. z § 10 ust. 4 pkt 3 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 roku w sprawie opłat za czynności radców prawnych w brzmieniu obowiązującym na dzień wniesienia apelacji i postępowania przed Sądem Najwyższym.

Magdalena Sajur-Kordula Jolanta de Heij-Kaplińska Maciej Kruszyński