UZASADNIENIE

Powódka – Parafia Rzymskokatolicka p.w. św. M. B. w D. w pozwie z dnia 7 lipca 2011 r. skierowanym przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych, Oddział Terenowy w P. i Skarbowi Państwa – (...)w P. i Staroście (...), domagała się:

1) przyznania od pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych - Oddział Terenowy w P. na jej rzecz odpowiednich nieruchomości zamiennych, w zamian za nieruchomości przejęte przez Skarb Państwa zapisane w księgach wieczystych K. numer(...) Sądu Grodzkiego w R., o łącznej powierzchni 65,8328 ha, stanowiące obecnie działki wymienione w załączonych do pozwu wykazach zmian danych ewidencyjnych – synchronizacyjnych numer (...) (oznaczonych jako stan nowy) i w tym celu zobowiązanie pozwanej Agencji Nieruchomości Rolnych – Oddział Terenowy w P. do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

2) przyznania od pozwanego - Skarbu Państwa – (...) w P. lub Starosty (...) na jej rzecz odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za przejęte nieruchomości, opisane w pkt (...) i w tym celu zobowiązanie pozwanego Skarbu Państwa – Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w P. oraz Starosty (...) do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

3) przywrócenia powódce od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty (...) własności nieruchomości opisanych w pkt (...) z ograniczeniem jednak tego żądania do działek stanowiących własność Skarbu Państwa,

ewentualnie

4) zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty (...) na rzecz powódki kwoty 2.800.000 zł z odsetkami ustawowymi od dnia wniesienia pozwu do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za nieruchomości opisane w pkt (...)pozwu.

Ponadto powódka wniosła o zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty (...) na rzecz powódki kosztów postępowania wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Jako podstawę drogi sądowej powódka wskazała art. 4 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 1 ustawy o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 2011r. nr 18 poz. 89). Z ostrożności procesowej jako podstawę drogi sądowej wskazała również art. 61 ust. 1 pkt 2, 6 oraz 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczpospolitej Polskiej (Dz. U. z 1989r. nr 29 poz. 154 ze zm.). Natomiast jako podstawę prawną żądania pozwu art. 63 ust. 1 pkt. 1 – 3 w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 2, 6 oraz 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej.

W odpowiedzi na pozew z dnia 27 kwietnia 2012 r. Agencja Nieruchomości Rolnych, Oddział Terenowy w P. (obecnie Krajowy Ośrodek (...)) wniosła o odrzucenie pozwu, a w razie nieuwzględnienia tego wniosku o oddalenie wobec niej powództwa w całości oraz o zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów postępowania, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na pozew z dnia 30 kwietnia 2012 r. pozwany Skarb Państwa - Dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w P. i Starosta (...), zastępowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa (obecnie Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej), wniósł o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki na rzecz Skarbu Państwa - Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Na rozprawie w dniu 30 października 2012 r. Sąd wezwał do udziału w sprawie charakterze statio fisci Skarbu Państwa Wojewodę (...).

Prawomocnym postanowieniem z dnia 30 października 2012 r. Sąd oddalił wniosek (...) o odrzucenie pozwu.

Postanowieniem z dnia 3 czerwca 2015 r. Sąd na podstawie art. 195 § 2 k.p.c. wezwał do udziału w sprawie w charakterze pozwanego Miasto i Gminę J..

W odpowiedzi na pozew z dnia 11 sierpnia 2015 r. pozwana Miasto i Gmina J. wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W piśmie procesowym z dnia 24 października 2018 r. powódka, po przeprowadzeniu w sprawie dowodów z opinii biegłych, sprecyzowała żądanie pozwu w ten sposób, że wniosła o dokonanie regulacji w stosunku do przejętych protokołami z dnia 27 października 1950 r. i 4 maja 1951 r. nieruchomości poprzez zasądzenie na jej rzecz od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) odszkodowania w kwocie 2.347.110 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od daty uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.

W piśmie procesowym z dnia 13 marca 2019 r. pozwany Krajowy Ośrodek (...) oświadczył, że nie dysponuje nieruchomościami zamiennymi odpowiadającymi nieruchomościom, które zostały przejęte przez Skarb Państwa od powódki.

W piśmie procesowym z dnia 25 marca 2019 r. pozwany Skarb Państwa oświadczył, że nie dysponuje nieruchomościami zamiennymi odpowiadającymi nieruchomościom, które zostały przejęte przez Skarb Państwa od powódki.

Na rozprawie w dniu 8 października 2019 r. powódka, po sporządzeniu przez biegłego rzeczoznawcę majątkowego na skutek zarzutów strony pozwanej ostatecznej wyceny przejętych gruntów, finalnie wniosła o dokonanie regulacji w stosunku do przejętych protokołami z dnia 27 października 1950 r. i 4 maja 1951 r. nieruchomości poprzez zasądzenie na jej rzecz od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) odszkodowania w kwocie 2.041.518 zł wraz z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od daty uprawomocnienia się wyroku do dnia zapłaty.

Wyrokiem z dnia 22 października 2019 r. Sąd Okręgowy w (...) zasądził od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na rzecz powódki 2.041.518 zł wraz z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia następnego po uprawomocnieniu się wyroku do dnia zapłaty (pkt 1); oddalił powództwo w pozostałym zakresie (pkt 2); odstąpił od obciążania powódki kosztami procesu poniesionymi przez pozwany Krajowy Ośrodek (...), Oddział Terenowy w P. i pozwane Miasto i Gminę J. ((...)); pozostałymi kosztami procesu obciążył pozwany Skarb Państwa - Wojewodę (...), szczegółowe ich wyliczenie pozostawiając referendarzowi sądowemu (pkt 4).

Podstawą rozstrzygnięcia były następujące ustalenia i wnioski.

Parafia p.w. Św. M. B. w D. została erygowana w (...).; obecnie należy do Diecezji (...). Parafia w D. wskazywana była nieprzerwanie w rocznikach Archidiecezji (...) od 1870 r. początkowo w Dekanacie K., a następnie w Dekanacie J., jako jedyna parafia rzymsko – katolicka w D.. W 1923 r. Kościół funkcjonował pod nazwą Kościół (...) – D., a po II Wojnie Światowej jako Parafia Św. M. w D.. Proboszczem Parafii co najmniej od 1947 r. był ksiądz J. W. (1). W listopadzie 1948 r. proboszcz Parafii wszczął procedurę zmierzającą do uporządkowania zapisów w księgach wieczystych i wyodrębnienia z majątku Parafii obszaru o powierzchni 14,7411 ha na utrzymanie proboszcza (beneficjum proboszczowskiego) i obszaru o powierzchni 61,3037 ha na cele kultu religijnego, przy utrzymaniu obszaru organistówki i szpitala. W 1948 r. Rzymsko – Katolicki K. Parafialny w D. był właścicielem nieruchomości zapisanych w księgach wieczystych: D. (...) wykaz (...) D. (...) wykaz (...) (przeznaczonej na szpital), D. (...) wykaz (...) (organistówka), D. (...) wykaz (...) (parcele (...)), z czego parcela(...) o pow. 14,7411 ha stanowiła beneficjum proboszczowskie, D. (...)wykaz (...) oraz D. (...) wykaz (...). Po zamknięciu w 1948 r. księgi wieczystej D. wykaz (...), nieruchomości nią objęte zostały przepisane do nowoutworzonej KW nr (...) Sądu Rejonowego w (...). W skład nieruchomości wchodziły grunty położone w D. obejmujące parcele:(...), o łącznej powierzchni 76,0448 ha. Jako właściciela wpisano Beneficjum P. przy Katolickim K. Parafialnym w D.. Na wniosek z dnia 22 listopada 1948 r. założono księgę wieczystą numer (...) Sądu Rejonowego w (...), po odłączeniu z kw nr (...), dla nieruchomości położonej w D., obejmującej parcele (...), o łącznej powierzchni 61,3037 ha. Jako właściciela wpisano R. Katolicki K. Parafialny w D.. W konsekwencji w kw nr (...)co do parceli o numerze (...), o pow. 14, 7411 ha jako właściciel wpisane było Beneficjum P. przy Katolickim K. Parafialnym w D., a w kw nr (...) co do pozostałych parcel z dawnej kw D. wykaz (...) jako właściciel wpisany był R. (...) K. (...) w D..

Parafia p.w. Św. M. B. posiada osobowość prawną w myśl art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Proboszczem Parafii w 1991 r. był ksiądz S. M.. (...) (...) w oświadczeniu z dnia 21 lutego 2012 r. wyraził, na podstawie kanonu (...) kodeksu prawa kanonicznego, zezwolenie na wytoczenie procesu w niniejszej sprawie.

Protokołem z dnia 27 października 1950 r., na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego, przejęto na rzecz Skarbu Państwa nieruchomość ziemską D. z kw nr (...)księgi wieczystej D. wykaz (...)i wykaz (...), należących, jak wskazano w protokole, do Katolickiego K. Parafialnego D., powiat R.. W protokole wskazano, że ogólny obszar nieruchomości obejmuje 79,7658 ha, z którego to obszaru wyłącza się na cele kultu religijnego parcele numer (...) i 3 ha z parceli (...), o ogólnym obszarze 5,1296 ha. Protokół został spisany w obecności księdza A. B., pełnomocnika proboszcza.

Protokołem z dnia 4 maja 1951 r., dokonano uzupełnienia i wyjaśnienia protokołu z dnia 27 października 1950 r. W protokole wskazano, że „(...) w D. pow. R. składa się z następujących wykazów hipotecznych – D. KW nr (...) obszar 14,7411 ha, KW nr (...) obszar 61,3037 ha, D. karta (...) obszar 0,2890 ha, D. karta (...) obszar 0,4620 ha, D. karta (...) obszar 2,7840 ha i D. karta (...) obszar 0,1860 ha – razem 79,7658 ha. Z powyższego obszaru wyłącza się na cele kultu religijnego parcele (...) i 3 ha na cmentarz z parceli (...), razem wyłącza się 5,1296 ha plus kartę (...) o obszarze 2,9700 ha, czyli razem 8,0996 ha. Na utrzymanie księdza proboszcza wyłącza się z t. I kw (...) część parceli o obszarze 10 ha roli. Wobec czego na Skarb Państwa przejęto 61,6662 ha roli i łąk.”. W protokole zaznaczono, że na 10 ha wyłączone na utrzymanie proboszcza, sporządzono osobny protokół.

Ostatecznie faktycznie przejęto na rzecz Skarbu Państwa z dawnej kw nr (...) część parceli (...) o pow. 8,2711 ha, a z dawnej kw nr (...) – parcele numer (...), o łącznej pow. 59,0267 ha tj. bez parcel numer (...)(o pow. 1,8380 ha), które pozostawiono na cele kultu religijnego bądź na utrzymanie proboszcza.

Wobec braku proboszcza w Parafii, w dniu 10 czerwca 1949 r. dokonano tradycji majątku kościelnego i beneficjalnego księdzu administratorowi sąsiadującej Parafii ze S.. Wówczas ustalono, że nieruchomości Parafii w D. obejmują łącznie 80,2768 ha, z czego na utrzymanie beneficjata 14,7411 ha, na kult religijny 62,0547 ha, na organistę 00,1869 ha, na katolicki szpital parafialny 2,7840 ha i na cmentarz grzebalny 0.5110 ha. W listopadzie 1949 r. administratorem Parafii w D. został ksiądz A. B., na którego dokonano tradycji tego samego majątku Parafii, co objętej tradycją z czerwca 1949 r.

Od 1966 r. proboszczem Parafii był ksiądz A. S., który początkowo był jej administratorem.

W lipcu 1971 r. proboszcz A. S. zwrócił się do Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w P., Wydział do Spraw Wyznań o zezwolenie na sprzedaż działki o pow. 4 ha, stanowiącej własność Parafii, indywidualnemu rolnikowi – K. W. i wydanie na potrzeby umowy sprzedaży zaświadczenia o posiadaniu przez K. R. – Katolicki w D. osobowości prawnej. W odpowiedzi (...) w P., Wydział ds. Wyznań poinformowało proboszcza, że dokonanie sprzedaży gruntu stanowiącego własność Parafii jest uzależnione od uzyskania orzeczenia (...) do Spraw Wyznań, że dana nieruchomość jest gospodarstwem rolnym proboszcza. (...) w P. przesłała do (...) do Spraw Wyznań wniosek proboszcza A. S. o wydanie zaświadczenia, że nieruchomość rolna o pow. 8,5946 ha jest gospodarstwem rolnym proboszcza wyjaśniając, że zaświadczenie takie jest potrzebne w celu zawarcia umowy sprzedaży działki o pow. 0,3170 ha K. W.. W dniu 21 października 2917 r. Urząd do Spraw Wyznań wydał orzeczenie na podstawie art. 4 ust. 5 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki (…), że nieruchomość ziemska położona w miejscowości D. powiatu (...) województwa (...) o obszarze 8 ha 59 a 46 m² obejmująca działki (...) – stanowi gospodarstwo rolne proboszcza parafii rzymskokatolickiej w D. powiatu (...).

Gospodarstwo rolne proboszcza parafii rzymsko katolickiej w D. obejmowało na dzień 21 października 1971 r. działki o numerach geodezyjnych (...) o łącznej powierzchni 8,5946 ha.

(...) powódki zapisane w księdze wieczystej D. wykaz (...) zostały w dniu 1 lutego 1989 r. wpisane do kw nr (...) Sądu Rejonowego w (...)

Wnioskiem z dnia 14 czerwca 1990 r. Parafia R. – Katolicka p. w. Św. M. w D. zwróciła się do Komisji Majątkowej o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej domagając się odszkodowania za utracone nieruchomości o ogólnym obszarze 64,31 ha. W uzasadnieniu wniosku Parafia wskazywała, że była właścicielem gruntów o powierzchni 76,04 ha, zapisanych w kw nr (...) i (...), z których wyłączono od przejęcia 5,26 ha na cele kultu religijnego i 6,47 ha na utrzymanie proboszcza. Do wniosku dołączono odpisy z kw nr (...), (...) i (...)

Wnioskiem z dnia 14 listopada 1990 r. Parafia R. – Katolicka p. w. Św. M. w D. zwróciła się do Komisji Majątkowej o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej domagając się przywrócenia prawa własności nieruchomości rolnej o łącznej powierzchni 17,51 ha, składającej się z działek o numerach (...). W uzasadnieniu powódka wskazała, że była właścicielką dwóch nieruchomości, jednej o powierzchni 61,3037 ha i drugiej o powierzchni 14,7400 ha, które zostały przejęte na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. Uznając, że przywrócenie nieruchomości z kw nr (...) nie jest możliwe wobec ich przyznania osobom prywatnym, powódka domagała się przywrócenia własności z kw nr 922, z której obszar 17,51 ha pozostał jeszcze własnością Skarbu Państwa.

Wnioski zostały zarejestrowane w Komisji pod sygnaturą (...) (...). Komisja Majątkowa wszczęła postępowanie regulacyjne w marcu 1991 r.

Co do działek o numerach (...), z dawnej kw nr (...), w toku postępowania regulacyjnego przed Komisją ustalone zostało, że są użytkowane przez Zakład (...) w S., podlegający Instytutowi (...) w R. i nie ma możliwości przywrócenia ich własności na rzecz powódki z uwagi na ich przekazanie w użytkowanie wieczyste Instytutowi (...) w R.. Działki (...) zostały wpisane do kw nr (...) Sądu Rejonowego w (...).

Co do działek o numerach (...) o pow. 0,6081 ha w toku postępowania regulacyjnego przed Komisją powódka proponowała przyznanie nieruchomości zamiennych o takiej samej powierzchni. Miasto i Gmina J. zaproponowała przyznanie powódce działek zamiennych o numerach (...), położonych w D., o łącznej powierzchni 0,61 ha. W dniu 27 kwietnia 2004 r. przed Komisją Majątkową została zawarta ugoda między powódką z Gminą J., na podstawie której przyznano powódce własność nieruchomości stanowiących działki numer (...), o powierzchni 0,61 ha, w obrębie D. w zamian za działki numer (...), o powierzchni 0,61 ha, w D.. W ugodzie zastrzeżono, że wyczerpuje ona roszczenia Parafii Katolickiej pw. Św. M. B. w D. w stosunku do Gminy J.. Działki o numerach (...) odpowiadają parceli numer 115 z dawnej księgi wieczystej D. wykaz (...), z której grunty nie zostały przepisane do kw nr (...) i nie były objęte wnioskiem o wszczęcie postępowania regulacyjnego.

Zawiadomieniem z dnia 24 lutego 2011 r. Komisja Majątkowa poinformowała powódkę o nierozpatrzeniu wniosku.

Oświadczeniem z dnia 2 października 2017 r. Arcybiskup Metropolita (...) zatwierdził, zgodnie z art. 63 § 1 k.c. w związku z kanonem (...) kodeksu prawa kanonicznego oświadczenie księdza S. M. jako proboszcza parafii p.w. Św. M. B. w D. złożone w dniu 27 kwietnia 2004 r. w ramach ugody zawartej przed Komisją Majątkową w sprawie (...) w zakresie w jakim Parafia zrzekła się dalszych roszczeń regulacyjnych wyłącznie w stosunku do Gminy J..

Przekształcenia własnościowe i geodezyjne działek oraz zmiany numeracji parcel na działki gruntów z dawnej księgi wieczystej księgi wieczystej D., wykaz (...), następnie przeniesionych do kw nr (...) stanowiących przed przejęciem własność powódki, objętych wnioskiem powódki o wszczęcie postępowania regulacyjnego z dnia 14 czerwca i 14 listopada 1990 r., spowodowały, że dawne parcele, to obecnie działki o numerach:

parcela (...)

1. (...), o pow. 1,8200 ha, stanowiąca własność Beneficjum Proboszczowskiego przy Katolickim K. Parafialnym w D.,

2. (...), o pow. 0,0800 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa,

3. (...), o pow. 1,2400 ha, stanowiąca własność Beneficjum Proboszczowskiego przy Katolickim K. Parafialnym w D.,

4. (...), o pow. 3,4100 ha, stanowiąca własność Beneficjum Proboszczowskiego przy Katolickim K. Parafialnym w D.,

5. (...), o pow. 1,2400 ha, stanowiąca własność B. i K. Ł.,

6. (...), o pow. 1,2000 ha, stanowiąca własność G. i T. G.,

7. (...), o pow. 1,210 ha, stanowiąca własność M. i R. A.,

8. (...), o pow. 1,0900 ha, stanowiąca własność M. Ś.,

9. (...), o pow. 1,6200 ha, stanowiąca własność M. i S. G.,

10. (...), o pow. 0,400 ha, stanowiąca własność J. P.,

11. (...), o pow. 0,4500 ha, stanowiąca własność H. i P. G.,

12. (...), o pow. 0,2600 ha, stanowiąca własność H. i P. G.,

(...) o pow. 0,2000 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J.;

parcele (...) – z kw nr (...)

1. (...), o pow. 0,9300 ha, stanowiąca własność J. M. T. (1),

2. (...), o pow. 0,4800 ha, stanowiąca własność J. M. T. (1),

3. (...), o pow. 0,9400 ha, stanowiąca własność J. M. T. (1),

4. (...) o pow. 0,0078 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L.,

5.(...), o pow. 0,8422 ha, stanowiąca własność J. M. T. (1),

6. (...) o pow. 0,0175 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L.,

7.(...) o pow. 0,4625 ha, stanowiąca własność J. i B. S.,

8. (...), o pow. 0,0175 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L.,

9. (...), o pow. 0,5147 ha, stanowiąca własność M. i R. A.,

10. (...), o pow. 0,0600 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa,

11. (...)o pow. 0,4797 ha, stanowiąca własność M. i R. A.,

12. (...), o pow. 0,0803 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L.,

(...), o pow. 0,4801 ha, stanowiąca własność A. i M. P.,

(...), o pow. 0,0699 ha, stanowiąca własność A. i M. P.,

(...), o pow. 0,2100 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa,

(...), o pow. 0,0904 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L.,

(...), o pow. 0,0206 ha, stanowiąca własność J. W. (2),

(...), o pow. 0,1051 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L.,

(...), o pow. 0,2349 ha, stanowiąca własność J. W. (2),

(...), o pow. 2,7800 ha, stanowiąca własność S. O.,

(...) o pow. 0,1000 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J.,

(...) o pow. 0,1900 ha, stanowiąca własność M. i E. S.,

(...), o pow. 0,6300 ha, stanowiąca własność B. i K. Ł.,

(...), o pow. 0,5100 ha, stanowiąca własność J. W. (2),

(...), o pow. 2,600 ha, stanowiąca własność M. i R. A.,

(...), o pow. 0,1200 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa,

(...) o pow. 0,4300 ha, stanowiąca własność Parafii K. R. – Katolickiego w D.,

(...) o pow. 0,5200 ha, stanowiąca własność A. Z.,

(...) o pow. 0,6300 ha, stanowiąca własność J. i F. D.,

(...), o pow. 0,7000 ha, stanowiąca własność J. W. (2),

(...), o pow. 1,7700 ha, stanowiąca własność S. i M. J.,

(...), o pow. 0,1300 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J.,

(...)o pow. 1,400 ha, stanowiąca własność Parafii K. R. – Katolickiego w D.,

(...) o pow. 0,5500 ha, stanowiąca własność J. i M. D.,

(...), o pow. 0,6800 ha, stanowiąca własność M. J.,

(...), o pow. 6,3900 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – (...) w użytkowaniu wieczystym Instytutu (...) w R.,

(...)o pow. 0,2300 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J.,

(...), o pow. 11,1200 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa – (...) w użytkowaniu wieczystym Instytutu (...) w R.,

(...) o pow. 0,1100 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J.,

(...) o pow. 0,6700 ha, stanowiąca własność M. i D. F.,

(...), o pow. 0,5000 ha, stanowiąca własność E. i A. M.,

(...), o pow. 0,4500 ha, stanowiąca własność J. G.,

(...) o pow. 0,6800 ha, stanowiąca własność K. G.,

(...), o pow. 0,6900 ha, stanowiąca własność T. i E. P.,

(...), o pow. 0,7400 ha, stanowiąca własność D. K.,

(...), o pow. 0,7500 ha, stanowiąca własność K. i Z. N. (1),

(...), o pow. 0,6900 ha, stanowiąca własność D. K.,

(...)o pow. 0,9300 ha, stanowiąca własność J. W. (2),

(...), o pow. 0,7000 ha, stanowiąca własność M. i M. K. (1),

(...), o pow. 0,7800 ha, stanowiąca własność J. i Z. N. (2),

(...) o pow. 0,3900 ha, stanowiąca własność E. i S. S. (2),

(...), o pow. 0,8700 ha, stanowiąca własność A. W.,

(...), o pow. 0,400 ha, stanowiąca własność M. i R. A.,

(...) o pow. 0,0900 ha, stanowiąca własność J. i Z. N. (2),

(...)o pow. 0,3600 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J.,

(...), o pow. 1,9100 ha, stanowiąca własność M. i S. G.,

(...), o pow. 0,9900 ha, stanowiąca własność S. i M. J.,

(...), o pow. 0,6300 ha, stanowiąca własność M. J.,

(...) o pow. 0,7100 ha, stanowiąca własność M. T. (2),

(...) o pow. 0,6400 ha, stanowiąca własność M. J.,

(...) o pow. 2,2900 ha, stanowiąca własność Z. i Z. B.,

(...), o pow. 0,8300 ha, stanowiąca własność G. S.,

(...), o pow. 0,5000 ha, stanowiąca własność M. i M. K. (2),

(...) o pow. 1,0700 ha, stanowiąca własność M. T. (2),

(...), o pow. 0,3800 ha, stanowiąca własność E. i S. S. (2),

(...), o pow. 2,0300 ha, stanowiąca własność P. C.,

(...), o pow. 1,1300 ha, stanowiąca własność K. K.,

Aktualne przeznaczenie i zagospodarowanie gruntów stanowiących własność pozwanych, nieobciążonych prawem użytkowania ani użytkowania wieczystego na rzecz osób trzecich, przedstawia się następująco.

Działka o numerze (...), o pow. 0,0600 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa, w studium (...) zatwierdzonym Uchwałą Rady Miejskiej Gminy J. nr (...) z dnia 30 października 2013 r., znajduje się na terenach łąk, terenach zalewowych. W ewidencji gruntów oznaczona jest symbolem dr – droga. Działka z stanowi drogę dojazdową do sąsiadujących z nią działek rolnych. Przywrócenie jej własności na rzecz powódki spowodowałoby utratę możliwości dojazdu do tych działek.

Działka numer (...), o pow. 0,2100 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa, w studium znajduje się na terenie przeznaczonym pod cieki wodne, tereny zalewowe. W ewidencji gruntów oznaczona jest symbolem Wp – grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi. Działka stanowi grunty pokryte wodami płynącymi Skarbu Państwa – rzeki O..

Działka numer (...), o pow. 0,1200 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa, w studium znajduje się na terenie przeznaczonym pod cieki wodne, tereny zalewowe. W ewidencji gruntów oznaczona jest symbolem W – rów.

Działka numer (...), o pow. 0,0800 ha, stanowiąca własność Skarbu Państwa, w studium znajduje się na terenie przeznaczonym na rolniczą przestrzeń produkcyjną. W ewidencji gruntów oznaczona jest symbolem W – rów.

Działka numer (...), o pow. 0,1000 ha i numer (...), o pow. 0,1300 ha, stanowiące własność Miasta i Gminy J., w studium znajdują się na terenach łąk, terenach zalewowych. W ewidencji gruntów oznaczone są symbolem dr – droga. Działki są wykorzystywane jako drogi.

Działka numer (...), o pow. 0,1100 ha i działka numer (...), o pow. 0,3600 ha, stanowiące własność Miasta i Gminy J., w studium znajdują się na terenie przeznaczonym na rolniczą przestrzeń produkcyjną. W ewidencji gruntów oznaczone są symbolem dr – droga. Działki są wykorzystywane jako drogi.

Działka numer (...), o pow. 0,2300 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J., w studium znajduje się na terenie przeznaczonym pod zabudowę mieszkalną, gdzie jest częściowo projektowany gazociąg. W ewidencji gruntów oznaczona jest symbolem dr – droga. Działka jest wykorzystywana jako droga.

Działka numer (...), o pow. 0,2000 ha, stanowiąca własność Miasta i Gminy J., w studium znajduje się na terenie przeznaczonym na rolniczą przestrzeń produkcyjną. W ewidencji gruntów oznaczona jest symbolem dr – droga. Działka jest wykorzystywana jako droga.

Działki o numerach (...), stanowiące własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), w użytkowaniu (...) w L., są zabudowane wałem przeciwpowodziowym, który zgodnie z art. 218 ust. 3 prawa wodnego znajduje się w gospodarowaniu Wód Polskich.

Aktualna wartość przejętych nieruchomości, objętych wnioskami o wszczęcie postępowania regulacyjnego z dnia 14 czerwca o 14 listopada 1991 r. (zapisanych w kw nr (...)), według ich stanu na dzień utraty praw przez powódkę (27 października 1950 r.) i cen z chwili obecnej wynosi 2.041.518 zł.

Skarb Państwa ani (...) nie dysponują nieruchomościami, które mogłyby stanowić nieruchomości zamienne w zamian za grunty utracone przez powódkę.

Roszczenie powódki czyli tzw. roszczenie regulacyjne co do zasady zasługiwało na uwzględnienie.

Tzw. roszczenia regulacyjne ukonstytuowała ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U.2018.380 j.t. – dalej jako u.s.p.k.k.), wymieniając ich przedmiot w art. 60 i 61.

Zgodnie z art. 60 ust. 1 u.s.p.k.k. nieruchomości lub ich części, pozostające w dniu wejścia w życie ustawy we władaniu kościelnych osób prawnych, stają się z mocy prawa ich własnością, jeżeli:

1) były własnością diecezji, parafii, klasztorów lub innych instytucji grecko-katolickich (unickich);

2) podlegały przejęciu na własność Państwa z mocy ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. poz. 87 i 111 oraz z 1969 r. poz. 95), zwanej dalej „ustawą o dobrach martwej ręki", a zostały pozostawione, wydzierżawione lub przekazane kościelnym osobom prawnym;

3) podlegały przepisom dekretu z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji (Dz. U. poz. 172 oraz z 1957 r. poz. 3), a zostały poręczone, pozostawione, wydzierżawione, wynajęte lub przekazane kościelnym osobom prawnym;

4) zostały przez byłe władze zaborcze austriackie przejęte na własność funduszy religijnych, funduszy naukowych, szkół parafialnych lub katolickich gmin parafialnych;

5) znajdują się na nich cmentarze lub obiekty sakralne wraz z budynkami towarzyszącymi; dotyczy to również obiektów położonych na obszarze (...) W., nie dotyczy natomiast kościołów garnizonowych.

Jak stanowi ust. 5 art. 60 u.s.p.k.k., stwierdzenie przejścia własności nieruchomości lub ich części, o których mowa w ust. 1, następuje w drodze decyzji wojewody.

Zgodnie natomiast z art. 61 ust. 1 u.s.p.k.k., na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym", w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części:

1) niepozostających we władaniu kościelnych osób prawnych nieruchomości, o których mowa w art. 60 ust. 1 pkt 1, chyba że pozostają one w dniu wejścia w życie ustawy we władaniu innych kościołów i związków wyznaniowych;

2) przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów. Z gruntów tych mogą być również wydzielone gospodarstwa rolne do 50 ha dla poszczególnych diecezji, seminariów duchownych i domów zakonnych prowadzących działalność określoną w art. 20 i 39; dla pozostałych domów zakonnych mogą być wydzielone gospodarstwa rolne do 5 ha. W skład gospodarstw rolnych mogą wchodzić także grunty leśne stanowiące część składową przejętych uprzednio nieruchomości ziemskich;

3) które należały do zakonów bezhabitowych i stowarzyszeń kościelnych, a zostały przejęte w toku likwidacji dokonanej na podstawie rozporządzenia Ministra Administracji Publicznej z dnia 10 marca 1950 r. w sprawie przystosowania stowarzyszeń do przepisów prawa o stowarzyszeniach (Dz. U. poz. 98);

4) mienia fundacji kościelnych;

5) przejętych po 1948 r. w trybie egzekucji zaległości podatkowych;

6) wywłaszczonych, jeżeli odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość nie zostało wypłacone lub nie zostało podjęte;

6a) przejętych na podstawie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz. U. poz. 279);

7) przejętych we władanie państwowych jednostek organizacyjnych bez tytułu prawnego, bez względu na późniejsze ustawodawstwo konwalidujące te przejęcia.

Postępowanie regulacyjne mogło być zatem zainicjowane na dwa sposoby.

Na gruncie niniejszej sprawy nie ma to znaczenia, skoro nie było podnoszone, by powódka zgłaszając roszczenie, pominęła fakt uzyskania w trybie decyzji administracyjnych Wojewody (...) nieruchomości.

Dlatego ostatecznie istotny dla rozpoznania sprawy okazał się art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k., zgodnie z którym na wniosek kościelnych osób prawnych wszczyna się postępowanie, zwane dalej „postępowaniem regulacyjnym", w przedmiocie przywrócenia im własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki. Uregulowania bowiem kwestii dotyczących wyłącznie nieruchomości przejętych protokołem przejęcia na podstawie ustawy o dobrach martwej ręki w niniejszym procesie domagała się powódka.

Wbrew twierdzeniom pełnomocnika powódki zastosowania w sprawie nie będzie miał art. 61 ust. 1 pkt 6 i 7 u.s.p.k.k. albowiem wszystkie nieruchomości, które zostały przejęte od powódki w latach 1950 - 1951 r. były przejmowane w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki. Czy zgodnie z tą ustawą czy nie ma znaczenie drugorzędne. Istotne jest, że nieruchomości zostały przejęte w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, co do czego nie ma wątpliwości w świetle treści protokołów przejęcia z dnia 27 października 1950 r. i 4 maja 1951 r.

Przechodząc do oceny roszczenia regulacyjnego powódki należy wskazać, że w myśl art. 62 ust. 1 u.s.p.k.k., w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 lutego 2011 r., postępowanie regulacyjne przeprowadzała Komisja Majątkowa, złożona z przedstawicieli wyznaczonych w równej liczbie przez Urząd do Spraw Wyznań i Sekretariat Konferencji Episkopatu Polski. Zgodnie z ustępem 3 ww. artykułu, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego należało zgłaszać w terminie 2 lat od dnia wejścia w życie ustawy, po upływie którego roszczenia wygasały. Omawiana ustawa weszła w życie 23 maja 1989 r., a więc terminem, do którego należało zgłaszać roszczenia był 23 maja 1991 r.

Ustawą z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1991 r. Nr 107, poz. 459) ustalono ostateczny termin na składanie wniosków. Jak stanowił bowiem art. 2 powołanej ustawy zmieniającej, wnioski o wszczęcie postępowania regulacyjnego, o którym mowa w art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, mogą być zgłaszane w terminie do dnia 31 grudnia 1992 r. Zważywszy, że zmiana dotyczyła jedynie terminu składania wniosków, w mocy pozostał art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w części, w której mowa o skutku niedochowania terminu, mianowicie wygaśnięciu roszczenia.

Na mocy ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89) z dniem 1 marca 2011 r. zniesiono Komisję Majątkową oraz uchylono przepis art. 62 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Jednocześnie w art. 4 ust. 1 i 2 tej ustawy przewidziano możliwość wystąpienia na drogę sądową z żądaniem przywrócenia własności nieruchomości przejętych przez Skarb Państwa od kościelnych osób prawnych (ewentualnie przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej lub odszkodowania).

Zgodnie z art. 4 ust. 1 powołanej wyżej ustawy zmieniającej z dnia 16 grudnia 2010 r., uczestnicy postępowań regulacyjnych, w których zespół orzekający lub Komisja Majątkowa w jej pełnym składzie nie uzgodniły orzeczenia przed dniem wejścia w życie ustawy, mogli, w terminie 6 miesięcy od dnia otrzymania o tym pisemnego zawiadomienia, o którym mowa w art. 64 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, wystąpić o podjęcie zawieszonego postępowania sądowego lub administracyjnego, a jeżeli nie było ono wszczęte - wystąpić do sądu o zasądzenie roszczenia. Stosownie do zapisów art. 4 ust. 2 ww. ustawy zmieniającej przepis art. 4 ust. 1 miał zastosowanie odpowiednio do uczestników postępowań regulacyjnych w przypadku nierozpatrzenia wniosków o wszczęcie postępowania regulacyjnego, złożonych na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie pierwsze ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz art. 2 ustawy z dnia 11 października 1991 r. o zmianie tejże ustawy. W tym jednak przypadku 6 - miesięczny termin wskazany w art. 4 ust. 1 liczył się od dnia wejścia w życie ustawy zmieniającej z dnia 16 grudnia 2010 r., tj. od dnia 1 lutego 2011 r. (art. 4 ust. 2 w zw. z art. 5 tejże ustawy).

Jak zostało ustalone w sprawie, wnioskiem zgłoszonym do Komisji Majątkowej w dniu 14 czerwca 1990 r. Parafia R. – Katolicka p. w. Św. M. B. w D. zwróciła się o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 u.s.p.k.k. domagając się odszkodowania za utracone nieruchomości o ogólnym obszarze 64,31 ha z kw nr (...), a wnioskiem z dnia 14 listopada 1990 r. o wszczęcie postępowania regulacyjnego na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. domagając się przywrócenia prawa własności nieruchomości rolnej o łącznej powierzchni 17,51 ha, z kw nr (...).

Powódka zachowała tym samym termin przewidziany w art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, zmieniony art. 2 ustawy z dnia 11 października 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. z 1991 r. Nr 107, poz. 459) tj. zgłosiła wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego przed 31 grudnia 1992 r. Termin ten został zachowany co do nieruchomości wskazanych ściśle we wnioskach z dnia 14 czerwca i 14 listopada 1990 r. tj. nieruchomości zapisanych w kw nr (...) i (...). Co do pozostałych nieruchomości z dawnej księgi wieczystej D. termin ten nie został zachowany i ewentualne roszczenia z nimi związane wygasły.

Pozew w sprawie dotyczył gruntów zapisanych w księgach wieczystych numer (...), wymienionych w załączonym do pozwu wyciągu z wykazu zmian ewidencyjnych, synchronizacyjnym numer (...)(k. 23-25 i 28-29 akt sprawy). Wykaz numer 1 obejmuje grunty z kw (...), a wykaz numer (...) z kw (...).

Z powyższego zestawienia wynika tożsamość roszczeń zgłoszonych przez powódkę we wnioskach o wszczęcie postępowania regulacyjnego i w pozwie. Wykaz numer 1 obejmuje grunty z kw nr (...), dawne parcele o numerach (...), zapisane w dawnej kw D. wykaz (...) podczas gdy zakresem wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego była objęta cała nieruchomość zapisana w kw nr (...). Wykaz numer (...) obejmuje grunty z kw nr (...), część dawnej parceli (...)z kw D., wykaz (...), podczas gdy zakresem wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego była objęta cała nieruchomość zapisana w kw nr (...). Zakres pozwu jest zatem węższy od zakresu wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego, albowiem dawne parcele (...), z kw D., wykaz (...) (wymienione w wykazie numer 2 k. 26-27) i część dawnej parceli (...)(wykaz numer 4 k. 30-31), nie są objęte pozwem jako grunty pozostawione Parafii. Pozwem nie są również objęte dawne parcele(...), jako nie znajdujące się w wykazach numer 1 i 3 dołączonych do pozwu. Podkreślenie wymaga, że parcele te w związku z tym nie były objęte ani opinią biegłego geodety, ani następnie opinią biegłego rzeczoznawcy. Sąd bowiem tezę dowodową dla biegłego geodety zakreślił bowiem tylko co do działek objętych żądaniem pozwu, który odwoływał się jednoznacznie w pkt 1 do działek wymienionych w wykazach numer (...) załączonych do pozwu – lit. b postanowienia z dnia 12 lipca 2016 r.

Zakres wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego ma znaczenie dla oznaczenia przedmiotowego zakresu niniejszego procesu. Nie jest bowiem trafne stanowisko, że wobec uchylenia art. 62 ust. 3 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej i jednoczesnym pozostawieniu art. 61 ust. 1 tej ustawy należy przyjąć, że obecnie możliwość wszczęcia postępowania regulacyjnego na wniosek kościelnych osób prawnych nie jest obwarowana żadnym terminem. W kwestii tej wypowiedział się szczegółowo Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 20 października 2016 r. (II CSK 794/15, OSNC 2017/6/71) stwierdzając, że „Ustawa z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskie (Dz. U. z 2011 r. Nr 18, poz. 89) nie stworzyła podstawy do wystąpienia przez kościelną osobę prawną do sądu z roszczeniem regulacyjnym dotyczącym takich nieruchomości, które nie były objęte wnioskiem skierowanym wcześniej do Komisji Majątkowej. Osoba prawna Kościoła (...) nie może skutecznie rozszerzyć zakresu przedmiotowego roszczenia regulacyjnego po przekazaniu jego do rozpoznania z postępowania przed Komisją Majątkową na drogę sądową.”. W uzasadnieniu wyroku Sąd Najwyższy wskazał, że w postępowaniu na etapie sądowym, tak jak we wcześniejszym postępowaniu przed Komisją Majątkową, ma zastosowanie art. 63 ust. 1-3 u.s.p.k.k.k., a ustanowienie terminów prekluzyjnych w ustawie z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 r., Nr 18, poz. 89) miało ten skutek, że do postępowania sądowego nie mogło trafić roszczenie regulacyjne, które zostało zgłoszone do Komisji Majątkowej po dniu 31 grudnia 1992 r., ani takie, którego przedmiot nie był objęty wnioskiem zgłoszonym do Komisji. Na skutek rozszerzenia żądań dopiero przed sądem i w obu przypadkach roszczenia takie podlegałyby oddaleniu jako sprekludowane.

Zważywszy, że pismem z dnia 24 lutego 2011 r. Komisja Majątkowa zawiadomiła powódkę, że w postępowaniu regulacyjnym nie rozpatrzyła wniosku, a powódka pozew wniosła w dniu 7 lipca 2011 r., stwierdzić trzeba, że powodowa Parafia dochowała również drugiego omawianego wyżej terminu (art. 4 ust. 2 ustawy zmieniającej z dnia 16 grudnia 2010 r.) tj. 6-miesięcznego terminu na wytoczenie powództwa od daty wejścia w życie ustawy zmieniającej.

Mając powyższe na względzie Sąd za nietrafne uznał zarzuty pozwanych (...) i Skarbu Państwa, że roszczenie powódki zgłoszone w pozwie wygasło oraz, że powódka nie wykazała tożsamości roszczeń zgłoszonych w pozwie z roszczeniami zgłoszonymi Komisji Majątkowej.

Zarzut pozwanych braku legitymacji czynnej powódki, w ocenie Sądu, okazał się nieskuteczny. Powódka w oparciu o złożone do akt sprawy dokumenty, w sposób wystarczający udowodniła swoje następstwo prawne po Kościele (...) – D., Katolickiej Gminie K. w D., Beneficjum Proboszczowskim przy Katolickim K. Parafialnym w D. czy R. Katolickim K. Parafialnym w D. – takimi bowiem nazwami w odniesieniu do podmiotu własności posługiwano się w dokumentach z XX wieku. Podkreślić przy tym trzeba, że prawo własności na rzecz Beneficjum Proboszczowskiego przy Katolickim K. Parafialnym w D. zostało wpisane w kw nr (...) w miejsce prawa własności na rzecz R. Katolickiego K. Parafialnego w D.. W protokołach przejęcia z 27 października 9150 r. i 4 maja 1951 r. posługiwano się nazwą „Katolicki K. Parafialny D., powiat R.” i „Katolicka Gmina K. w D.”. Jak zostało ustalone w sprawie, Parafia w D., erygowana w (...)., wskazywana nieprzerwanie w rocznikach Archidiecezji (...) co najmniej od 1870 r. była jedyną parafią rzymsko – katolicką w D..

Kwestię legitymacji czynnej osób prawnych – parafii rzymsko katolickich wyjaśnił szczegółowo Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 25 lutego 2015 r. (IV CSK 312/14, LEX nr 1663415). Dokonując analizy historycznej Sąd Najwyższy wskazał, że „Z art. XVI konkordatu wprost wynikało, że wszystkie polskie osoby prawne kościelne i zakonne, mają zgodnie z przepisami prawa powszechnie obowiązującego, prawo nabywania, odstępowania posiadania i administrowania, według prawa kanonicznego swego majątku ruchomego i nieruchomego, jak również prawo stawania przed wszelkimi instancjami i władzami państwowymi dla obrony swych spraw cywilnych. Jednocześnie, strona polska i papieska uzgodniły w tym postanowieniu, że osoby prawne kościelne i zakonne są uznawane za polskie, o ile cele, dla których powstały, dotyczą spraw kościelnych lub zakonnych Polski, i o ile osoby upoważnione do reprezentowania ich i do zarządzania ich dobrami, przebywają na stałe na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej. Skutkiem więc tego postanowienia było uznanie przez prawo polskie osobowości prawnej polskich osób prawnych kościelnych i zakonnych, które miały zdolność prawną i zdolność sądową według C. C. obowiązującego od dnia 19 maja 1918 r. Od parafii należy odróżnić tzw. „gminy katolickie", „gminy kościelne", nazywane także gminami parafialnymi. Są to pojęcia związane z kościołem katolickim w dawnym zaborze pruskim. Należy przypomnieć, że wszystkie ustawy, rozporządzenia, dekrety sprzeczne z postanowieniami konkordatu straciły moc prawną z chwilą jego wejścia w życie. Dlatego, to okólnik Prezesa Rady Ministrów z dnia 28 sierpnia 1925 r. ogłoszony w Monitorze nr 204 z września 1925 r. wymieniał akty prawne, jako sprzeczne z konkordatem, które utraciły moc, niemniej pominął ustawę pruską o pracach zarządu majątku w katolickich gminach kościelnych z dnia 20 czerwca 1875 r., co mogłoby wskazywać, że nie przestała ona obowiązywać. Na terenie tego zaboru dobra kościelne nie były, w rozumieniu tej ustawy własnością Kościoła (...), jako wspólnoty, ale stały się własnością poszczególnych gmin kościelnych. W ówczesnej judykaturze jednak przesądzono, że z chwilą wejścia w życie konkordatu ta ustawa utraciła moc i z tego względu przyjęto, że katolickie gminy parafialne nie są osobami prawnymi, gdyż osobowości tej nie nadaje im prawo kanoniczne, które wyłącznie decyduje o tym, którym instytucjom kościelnym lub zakonnym przysługuje osobowość prawna (por. wyrok Najwyższego Trybunału Administracyjnego z dnia 14 maja 1927 r., OSP 1927, poz. 292 i orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 31 października 1930 r., III. 2C 231/30, z dnia 21 listopada 1931 r. II 2C 299/31 i z dnia 24 stycznia 1936 r., II C 2101/35, OSNC 1936, Nr 8, poz. 328). W orzecznictwie tym przyjęto, mając na uwadze właściwy cel konkordatu, idący w kierunku zaprowadzenia od razu i w całej pełni zarządu według norm prawa kanonicznego, że z chwilą jego wejścia w życie przestały istnieć gminy kościelne jako osoby prawne i miejsce ich zajęły (sukcesja) właściwe osoby prawne według prawa kanonicznego. Konkordat przestał obowiązywać, jako umowa międzynarodowa w wyniku uchwały Rady Ministrów Tymczasowego R. Jedności Narodowej z dnia 12 września 1945 r. stanowiącej: „Konkordat zawarty między S. Apostolską i Rzeczpospolitą Polską przestał obowiązywać". Za uznanie przez drugą stronę faktu rozwiązania tej umowy można przyjąć list papieża P. XII na ręce prymasa Polski A. H. z dnia 17 stycznia 1946 r., odrzucający obwinienie strony kościelnej za zerwanie konkordatu. Według orzeczenia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 18 sierpnia 1946 r., I CZ 83/46 (powołane przez K. Skubiszewskiego, Konkordat z 10 lutego 1925 r. „Zagadnienia prawnomiędzynarodowe" w: Kościół w II Rzeczypospolitej, red. Z. Zieliński, S. Wilk, Lublin 1980 r. s. 46), należy oddzielić skutki obowiązywania konkordatu w płaszczyźnie międzynarodowej (ratyfikacja) od skutku obowiązywania umowy w porządku krajowym (publikacja w Dzienniku Ustaw). Z tego względu Sąd ten uznał, że chociaż konkordat, na skutek powołanej uchwały Rady Ministrów z dnia 12 września 1945 r. przestał wiązać Polskę ze S. Apostolską, jako traktat międzynarodowy, to jednak stanowił w dalszym ciągu źródło prawa wewnętrznego, gdyż ustawa z dnia 23 kwietnia 1925 r. o zatwierdzeniu układu ze Stolicą Apostolską, określającego stosunek państwa do Kościoła Rzymsko- Katolickiego (Dz. U. Nr 47, poz. 324) nie została uchylona, a uchwała Rady Ministrów z dnia 12 września 1945 r. nie została opublikowana w zbiorze urzędowym. Dodać należy, że także Prokuratoria Generalna w swej opinii z dnia 10 listopada 1945 r. (nr (...)- (...)) wyraziła pogląd, że konkordat z 1925 r. obowiązuje, aż do uchwalenia nowej konstytucji. Wyrażony przez Sąd Apelacyjny pogląd znajduje także poparcie we współczesnej literaturze. Trzeba zauważyć, że nawet zwolennicy przeciwnego poglądu podnoszący, że konkordat przestał obowiązywać także, jako prawo wewnętrzne, z odwołaniem się do art. 114 Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r., stanowiącego, że K. R.- Katolicki rządzi się własnymi prawami, wskazywali, że obowiązuje kodeks prawa kanonicznego z 1917 r., „w granicach obowiązującego w Państwie porządku prawnego" (por. art. 113 tej Konstytucji). Z tego względu, dla rozstrzygnięcia sprawy miała znaczenie odpowiedź na pytanie, czy parafie na gruncie tego kodeksu miały osobowość prawną. Praktykę sądową w okresie powojennym do zmiany ustroju w 1989 r. w tej materii ukształtowało postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1963 r., I CR 223/63, (OSNC 1964, Nr 10, poz. 198) wyjaśniające, że stosownie do obowiązującego w PRL porządku prawnego osobowość prawną mają parafie, diecezje i diecezjalne seminaria duchowne Kościoła (...). Dodać należy, że stanowisko to zostało wtedy zaaprobowane - choć z innym uzasadnieniem w literaturze. W glosie do tego orzeczenia podniesiono bowiem, że parafie i diecezje posiadały osobowość prawną na gruncie Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r. (kan. (...) § 2 i 1557 § 2) i zachowały ją nadal bez potrzeby rejestracji. To samo należy powiedzieć o istniejących seminariach duchownych (...). Za trafnością tego stanowiska Sądu Najwyższego przemawia art. 1 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87 z późn. zm.) stanowiący że „wszystkie nieruchomości ziemskie związków wyznaniowych przejmuje się na własność Państwa". Przesądzono zatem, że związki wyznaniowe są podmiotami prawa własności nieruchomości, a zatem mają osobowość prawną. Następnym aktem przesądzającym osobowość prawną jednostek organizacyjnych Kościoła (...) była ustawa z dnia 23 czerwca 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła (...) oraz innych kościołów i innych związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na ziemiach Zachodnich i Północnych (Dz. U. Nr 16, poz. 156). Wprawdzie w samej ustawie nie wymieniono kategorii tych osób prawnych, niemniej w zarządzeniu wykonawczym Dyrektora do Spraw Wyznań z dnia 13 sierpnia 1971 r. wskazano wprost, jako osoby prawne Kościoła (...), między innymi diecezje i parafie.” .

Odwołując się następnie do art. 72 u.s.p.k.k., który stanowi, że dowodem posiadania osobowości prawnej przez istniejące w dniu wejścia w życie ustawy kościelne osoby prawne było ich wymienienie między innymi w ostatnim wydanym drukiem przez diecezję lub archidiecezję, przed wejściem w życie ustawy, wykazie jednostek kościelnych i duchowieństwa (schematyzmie diecezjalnym) Sąd Najwyższy stwierdził, że „ (…) celem tego unormowania nie było przyznanie jednostkom kościelnym osobowości prawnej, lecz tylko jej potwierdzenie, co do osób wcześniej już istniejących (por. uzasadnienie postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 lipca 2009 r." II CSK 69/09, OSP 2011, Nr 4, poz. 45). (…) Z powołanego art. 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej o wpisywaniu do ksiąg hipotecznych praw własności polskich osób prawnych kościelnych i zakonnych wprost wynikało, że osobami prawnymi kościelnymi i zakonnymi (art. 1) są jednostki i instytucje, posiadające osobowość prawną w rozumieniu prawa kanonicznego (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 19 grudnia 2008 r. III CZP 122/08, OSNC 2009, nr 7-8, poz. 115 i wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1936 r., CII (...)). Ustawodawca więc w tym unormowaniu nie odwołał się do konkordatu, ale do prawa kanonicznego, co przemawia za uznaniem osobowości prawnej także parafii. Wprawdzie rzeczywiście, w powołanym spisie Ministerstwa Sprawiedliwości osób prawnych kościelnych i zakonnych (Dz. Urz. M.. Spr. Nr 10 z dnia z dnia 10 maja 1926 r.) brak parafii, ale obejmuje on proboszczów, kościoły parafialne i beneficja proboszczowskie. W literaturze z tamtego okresu podnoszono, że w konsekwencji zmian wprowadzonych po wejściu w życie konkordatu w oparciu o wskazania episkopatu i kanony kodeksu prawa kanonicznego z 1917 r. przyjęto, że podmiotem własności jest kościół parafialny, jako osoba prawna, który należy utożsamiać z parafią.”.

Ostatecznie kwestię legitymacji parafii rzymskokatolickich na terenach byłego zaboru pruskiego przesądził Sąd Najwyższy w uchwale 7 sędziów z dnia 12 września 2018 r. (III CZP 14/2018, (...) w której stwierdził, że „Parafiom Kościoła (...) położonym na terenie zaboru pruskiego, które po pierwszej wojnie światowej znalazły się w granicach Rzeczypospolitej Polskiej, przysługuje uprawnienie do wystąpienia z roszczeniami przewidzianymi w art. 61 w związku z art. 63 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jedn.: Dz. U. z 2018 r. poz. 380), dotyczącymi nieruchomości będących wcześniej własnością katolickich gmin kościelnych.”.

Ani dla kwestii następstwa prawnego ani dla istnienia osobowości prawnej powodowej Parafii nie ma znaczenia ustalona w sprawie okoliczność, że Parafia przez kilkanaście lat nie miała obsadzonego stanowiska proboszcza. Sama bowiem Parafia jako osoba prawna, a co za tym idzie podmiot prawa własności istniała nieprzerwanie. Dokonane zaś czynności tradycji majątku Parafii na wyznaczonego administratora nie spowodowały zmian podmiotu własności.

Na marginesie należy zauważyć, że władza komunistyczna, przejmując majątek powódki w 1950 r. uznawała Parafię za istniejąca osobę prawną i właściciela przejmowanego majątku, skoro przekazującym majątek „Katolickiego K. Parafialnego D., powiat R.” i „Katolickiej Gminy K. w D.” był pełnomocnik proboszcza ks. A. B.. W toku postępowania regulacyjnego legitymacja powódki również nie była przez żadnego z uczestników kwestionowana.

Z tych wszystkich względów Sąd uznał, że powódka wykazała swoje następstwo prawne w stosunku do R. – Katolickiego K. Parafialnego w D. oraz status kościelnej osoby prawnej, o którym mowa w art. 61 ust. 1 u.s.p.k.k.

Jeśli chodzi zaś o legitymację procesową powódki i uprawnienie proboszcza do wniesienia pozwu w sprawie, jak zostało ustalone, w oświadczeniu z dnia 21 lutego 2012 r. Arcybiskup Metropolita (...), na podstawie kanonu (...) kodeksu prawa kanonicznego, wydał zezwolenie na wytoczenie procesu w niniejszej sprawie. Tym samym brak podstaw do odrzucenia pozwu na tej podstawie.

Odnośnie legitymacji biernej pozwanych w przedmiotowej sprawie Sąd zważył, co następuje.

Do dnia 20 czerwca 2011 r. obowiązywało rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 grudnia 1990 r. w sprawie wyłączania nieruchomości zamiennych lub nakładania obowiązku zapłaty odszkodowania na rzecz kościelnych osób prawnych, wydane na podstawie art. 63 ust. 9 u.s.p.k.k., które regulowało zagadnienie podmiotu odpowiedzialnego za dostarczenie nieruchomości zamiennej (gmina, państwowa jednostka organizacyjna, Państwowy Fundusz Ziemi) oraz do zapłaty odszkodowania (Skarb Państwa reprezentowany przez Ministra Finansów). Wyrokiem z dnia 8 września 2011 r. Trybunał Konstytucyjny w sprawie K 3/09 uznał, że art. 63 ust. 9 u.s.p.k.k. jest niezgodny z art. 92 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, eliminując tym samym z obrotu prawnego podstawę prawną do wydania rozporządzenia z dnia 21 grudnia 1990 r., które również utraciło moc obowiązującą. Konsekwencją wyroku Trybunału Konstytucyjnego było przede wszystkim powstanie w ustawie z dnia 17 maja 1989 r. luki w zakresie podmiotu odpowiedzialnego za zwrot wywłaszczonej nieruchomości, dostarczenie nieruchomości zamiennej oraz zapłatę odszkodowania.

Wbrew zarzutom Agencji Nieruchomości Rolnych (obecnie Krajowego Ośrodka (...)) Sąd uznał, że jest ona podmiotem legitymowanym biernie w sprawie, ale wyłącznie w zakresie żądania przyznania nieruchomości zamiennej. I to nie jako statio fisci Skarbu Państwa, ale samodzielna osoba prawna. Zgodnie bowiem z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (tekst jedn. Dz.U.2019.817 ze zm.), reguluje ona zasady gospodarowania mieniem Skarbu Państwa w odniesieniu do nieruchomości rolnych w rozumieniu Kodeksu cywilnego położonych na obszarach przeznaczonych w planach zagospodarowania przestrzennego na cele gospodarki rolnej, z wyłączeniem gruntów znajdujących się w zarządzie Lasów Państwowych i parków narodowych. Z kolei zgodnie z art. 5 ustawy, Skarb Państwa powierza (...) wykonywanie prawa własności i innych praw rzeczowych na jego rzecz w stosunku do mienia, o którym mowa w art. 1 i 2 ustawy. (...), obejmując we władanie powierzone składniki mienia Skarbu Państwa, wykonuje we własnym imieniu prawa i obowiązki z nimi związane w stosunku do osób trzecich, jak również we własnym imieniu wykonuje związane z tymi składnikami obowiązki publicznoprawne (ust 2). (...) wykonuje w imieniu własnym prawa i obowiązki związane z mieniem Skarbu Państwa powierzonym Ośrodkowi po zlikwidowanym państwowym przedsiębiorstwie gospodarki rolnej, w tym również prawa i obowiązki wynikające z decyzji administracyjnych (ust 3). Jednocześnie zgodnie z art. 24 ust. 1a ustawy z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa dodanym przez art. 28 pkt 2 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej obowiązujący od dnia 23 lutego 2000 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 12 poz.136), (...) reprezentuje Skarb Państwa w sprawach wynikających z postępowania regulacyjnego określonego w ustawach o stosunku Państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis art. 24 ust 1a ww. ustawy uznać należy za przepis szczególny w stosunku do art. 5 ww. ustawy w zakresie reprezentacji pozwanego Skarbu Państwa przez (...).

Skoro w niniejszej sprawie ustalono, że nieruchomości przejęte na własność Skarbu Państwa były m.in. nieruchomościami rolnymi, to podmiotem biernie legitymowanym w niniejszym procesie była (...)– obecnie Krajowy Ośrodek (...). Odpowiedzialność (...) ograniczona jest przy tym, zdaniem Sądu, do dostarczenia nieruchomości zamiennej, co wynika z treści art. 63 ust. 2 u.s.p.k.k. Żadna z wywłaszczonych nieruchomości nie weszła do zasobu nieruchomości, którymi gospodaruje Agencja, a zatem nie wchodzi w grę żądanie przywrócenia własności nieruchomości.

Należy przy tym wskazać, że zgodnie z art. 47 ust. 2 ustawy z dnia 10 lutego 2017 r. Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Ośrodku (...) (Dz.U.2017.624) w sprawach sądowych, sądowo-administracyjnych, administracyjnych lub egzekucyjnych, w których stroną lub uczestnikiem są organy (...) lub (...), lub organy (...), stroną lub uczestnikiem stają się, z dniem wejścia w życie niniejszej ustawy (1 września 2017 r.), stosownie do swojej właściwości Krajowy Ośrodek (...) lub organy (...) albo(...) lub organy (...), przy czym do zadań (...), zgodnie z art. 9 ust. 2 pkt 3-5 ustawy z dnia 10 lutego 2017 r. o Krajowym Ośrodku (...) (Dz.U.2017.623) należy m.in. restrukturyzacja oraz prywatyzacja mienia Skarbu Państwa użytkowanego na cele rolnicze, obrót nieruchomościami i innymi składnikami majątku Skarbu Państwa użytkowanymi na cele rolne oraz administrowanie zasobami majątkowymi Skarbu Państwa przeznaczonymi na cele rolne.

Jeśli chodzi o legitymację bierną Skarbu Państwa, to zgodnie z art. 36 ustawy z dnia 10 maja 1989 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. 1990, Nr 32, poz. 191 ze zm.), zobowiązania i wierzytelności rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego stały się, z dniem wejścia w życie ustawy o samorządzie terytorialnym, zobowiązaniami i wierzytelnościami właściwych gmin (ust. 1). Skarb Państwa przejął jednak zobowiązania i wierzytelności rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego i stopnia wojewódzkiego wynikające z prawomocnych orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych wydanych przed dniem 27 maja 1990 r. oraz zobowiązania i wierzytelności powstałe w związku z wykonaniem tych orzeczeń sądowych i decyzji administracyjnych; zobowiązania wynikłe z zawinionego działania lub zaniechania działania rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia podstawowego i wojewódzkiego, mające miejsce przed dniem 27 maja 1990 r., stwierdzone prawomocnymi orzeczeniami sądowymi; inne zobowiązania i wierzytelności rad narodowych i terenowych organów administracji państwowej stopnia wojewódzkiego (art. 36 ust. 3 pkt 3 -5).

Zważywszy, że w sprawie, zobowiązanie będące przedmiotem regulacji powstało z mocy ustawy uchwalonej przed wejściem w życie ustawy z dnia 27 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym (art.36 ust. 3 pkt 5), uznać trzeba, że podmiotem odpowiedzialnym będzie Skarb Państwa.

Sąd zobowiązany był zatem na podstawie art. 67 § 2 k.p.c. do ustalenia właściwej jednostki organizacyjnej (statio fisci) Skarbu Państwa, z którą wiąże się dochodzone roszczenie.

Zgodnie z art. 6 ust. 4 ustawy z dnia 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowym (Dz.U.2019.1302 j.t. ze zm.), w sprawach odpowiedzialności Skarbu Państwa za wykonywanie władzy publicznej Skarb Państwa reprezentowany jest przez organ władzy publicznej, z którego działalnością wiąże się dochodzone roszczenie.

Organem wydającym decyzję było Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w R.. (...) było organem wykonawczym i zarządzającym władzy państwowej stopnia powiatowego (art. 12 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, 130 z póz zm.). Wykonywanie tzw. ustawy o dobrach martwej ręki należało bowiem do kompetencji właściwych rad narodowych i naczelników powiatów.

Z dniem 1 czerwca 1975 r., na podstawie § 2 pkt 19 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 maja 1975 r. w sprawie określenia zadań i uprawnień należących do powiatowych rad narodowych i naczelników powiatów, które przejmują wojewódzkie rady narodowe i wojewodowie (dz. U. 1975, Nr 17, poz. 94) na wojewodów przeszły dotychczasowe zadania i uprawnienia naczelników powiatów wynikające z ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. z 1950 r. Nr 9, poz. 87 i Nr 10, poz. 111, z 1969 r. Nr 13, poz. 95 i z 1974 r. Nr 22, poz. 131). Zadania te obejmowały:

a) wyłączanie od przejęcia na własność Państwa miejsc przeznaczonych do wykonywania kultu religijnego, jak również budynków mieszkalnych stanowiących siedzibę klasztorów, kurii biskupich i arcybiskupich, konsystorzy i zarządów innych związków wyznaniowych - choćby budynki te lub miejsca stanowiły część nieruchomości podlegających przejęciu na własność Państwa (art. 2 ust. 2),

b) orzekanie o tym, czy nieruchomość ziemska posiada charakter nieruchomości związku wyznaniowego (art. 4 ust. 4),

c) orzekanie o tym, czy nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne proboszcza, oraz o przejęciu na własność Państwa nadwyżki gospodarstwa rolnego proboszcza (art. 4 ust. 5).

Pozostałe kompetencje prezydiów powiatowych rad narodowych przeszły, zgodnie z art. 4 ustawy z dnia 2 listopada 1973 r. o zmianie ustawy o radach narodowych (Dz.U. Nr 47, poz. 276 z późn. zm.), na terenowe organy administracji państwowej szczebla wojewódzkiego, a następnie na podstawie art. 53 ust. 1 ustawy z dnia 22 marca 1990 r. o terenowych organach administracji rządowej ogólnej (Dz.U. Nr 21, poz. 123) do właściwości wojewodów. W myśl cytowanego przepisu, do właściwości wojewodów przechodzą określone w przepisach prawa zadania i kompetencje należące dotychczas do wojewódzkich rad narodowych oraz terenowych organów administracji państwowej o właściwości ogólnej i o właściwości szczególnej stopnia wojewódzkiego, jeżeli te zadania i kompetencje nie zostały przekazane, w odrębnych ustawach, organom samorządu terytorialnego lub innym organom.

Jednocześnie art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 21 stycznia 2000 r. o zmianie niektórych ustaw związanych z funkcjonowaniem administracji publicznej (Dz.U. Nr 12, poz.136 ze zm.) stanowi, że w postępowaniach administracyjnych i sądowych, w których stroną jest Skarb Państwa, wynikających z działalności państwowych jednostek organizacyjnych nie mających osobowości prawnej, które: 1) przed dniem 1 stycznia 1999 r. uzyskały osobowość prawną lub zostały zlikwidowane albo 2) z dniem 1 stycznia 1999 r. zostały przejęte przez jednostkę samorządu terytorialnego, Skarb Państwa reprezentuje wojewoda właściwy ze względu na siedzibę jednostki.

Jak wyżej wskazano, Skarb Państwa przejął zobowiązania terenowych organów administracji państwowej. Skoro organem administracji publicznej w województwie jest aktualnie wojewoda, ten podmiot powinien reprezentować Skarb Państwa w postępowaniu dotyczącym zobowiązań, które obciążały terenowe ograny administracji państwowej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych. Zdaniem Sądu, nie ma podstaw, aby w zakresie roszczenia o zapłatę odszkodowania Skarb Państwa reprezentował w postępowaniu Starosta (...), gdyż zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, starosta jest organem reprezentującym skarb państwa w sprawach gospodarowania nieruchomościami, z zastrzeżeniem wyjątków wynikających z przepisów ustawy oraz odrębnych ustaw.

Wskazać należy, że stanowisko o właściwości wojewody jako statio fisci Skarbu Państwa w sprawach regulacyjnych zostało zaakceptowane m.in. przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu w sprawach I ACa 408/14, I ACa 962/14, I ACa 878/15, I ACa 879/15, I ACa 434/17, I ACa 1206/17 i I ACa 1334/17 i Sąd Najwyższy w sprawach II CSK 33/15, IV CSK 90/15 i II CSK 634/15.

W ocenie Sądu Starosta (...) jest właściwym statio fisci jeśli chodzi o żądanie zwrotu nieruchomości, które pozostają własnością Skarbu Państwa, jak i odpowiedzialnym za dostarczenie nieruchomości zamiennej. Wniosek taki płynie właśnie z art. 11 u.g.n.

Z kolei udział Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych jako statio fisci Skarbu Państwa odnosi się tylko do żądania przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej i wynika z art. 34 pkt 8 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. 2018.2129 j.t. ze zm.), zgodnie z którym dyrektor regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych reprezentuje Skarb Państwa w sprawach wynikających z postępowania regulacyjnego określonego w ustawach o stosunku Państwa do kościołów i innych związków wyznaniowych w Rzeczypospolitej Polskiej. Z tym że, w ocenie Sądu orzekającego w sprawie, legitymacja Skarbu Państwa – Dyrektora Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych aktualizuje się wyłącznie, gdy przedmiotem przejęcia na podstawie tzw. ustawy o dobrach martwej ręki były lasy – art. 2 ustawy o lasach. W sprawie sytuacja taka nie zachodzi.

Zgodnie z art. 13 ust. 1 ustawy z dnia 10 maja 1990 r. Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych (Dz. U. 1990, Nr 32, poz. 191 ze zm.), majątek nieruchomy przekazany na własność gmin w trybie tej ustawy, podlegał postępowaniu regulacyjnemu, o którym stanowi art. 61-63 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej. Interpretacja powyższego przepisu oznacza, że w przypadku, gdy nieruchomość będąca przedmiotem postępowania regulacyjnego stała się w wyniku dokonanej komunalizacji mieniem gminy, gmina mogła być zobowiązana do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości w trybie art. 63 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. Zdaniem Sądu Okręgowego legitymacja bierna służy pozwanej Gminie J. w sprawie niniejszej tylko i wyłącznie w zakresie żądania przywrócenia własności nieruchomości gruntów przejętych przez Skarb Państwa od powódki, a aktualnie stanowiących własność pozwanej. W aktualnym stanie prawnym, nie ma dostatecznych podstaw do przyjęcia dalej idącej odpowiedzialności gminy, tj. za dostarczenie odpowiedniej nieruchomości zamiennej ani za zapłatę odszkodowania.

Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 9 grudnia 2015 r. (II CSK 33/15, Biul. SN 2016/2/10) „Zgodnie z art. 63 ust. 1 ustawy o stosunku Państwa Polskiego do Kościoła (...) regulacja może polegać na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części lub, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody, na przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, lub w razie niemożności dokonania regulacji przewidzianych w art. 63 ust. 1 pkt 1 i 2 na przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości. Jak wskazał Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 24 czerwca 1992 r., W 11/91 (OTK 1992, Nr 1, poz. 18) i Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 27 kwietnia 2012 r., V CSK 207/11 (OSNC-ZD 2012, Nr 3, poz. 69) istotą tego postępowania jest przywrócenie w naturze określonych składników mienia Kościoła (...) (art. 63 ust. 1 pkt 1) albo naprawienie wyrządzonej szkody (art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3). Sposoby te są równorzędne i powinny być rozważane w ustawowej kolejności, co oznacza że nie jest dopuszczalne zasądzenie odszkodowania jeżeli istnieje możliwość przywrócenia własności lub przyznania nieruchomości zamiennej. Wskazany porządek zaspakajania roszczeń, determinowany ustawowymi przesłankami, wyznacza pośrednio legitymację bierną w postępowaniu regulacyjnym.”

Na gruncie niniejszej sprawy oznacza to, że legitymację bierną mają Skarb Państwa – Starosta (...), który odpowiada w zakresie przywrócenia własności działek przejętych, a stanowiących obecnie własność Skarbu Państwa i roszczenia o przyznanie nieruchomości zamiennych, Miasto i Gmina J., która odpowiada w zakresie przywrócenia własności działek przejętych, a stanowiących obecnie jej własność, Krajowy Ośrodek (...) (poprzednio (...)), który odpowiada w zakresie roszczenia o przyznanie nieruchomości zamiennych oraz Skarb Państwa – Wojewoda (...), który odpowiada w zakresie roszczenia o odszkodowanie.

Bezzasadny był zarzut pozwanego (...), że przejęcie nieruchomości odbyło się zgodnie z obowiązującym prawem zważywszy, że w odniesieniu do gruntów określonych jako własność R.-katolickiego K. Parafialnego w D. nie zachodził wyjątek wskazany w art. 1 ust. 2 ustawy o dobrach martwej ręki, a co za tym idzie nieruchomości te przeszły na własność Skarbu Państwa bez odszkodowania.

Zarzut powyższy zmierza do wykazania, że przejęcie na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o dobrach martwej ręki było zgodne z prawem skoro powódka nie wykazała, że nieruchomości objęte przedmiotem sporu były gospodarstwem rolnym proboszcza lub beneficjum proboszczowskim, a nie nieruchomościami związku wyznaniowego.

Podobnych kwestii dotyczy zarzut Skarbu Państwa, że roszczenia strony powodowej zmierzające do weryfikacji skutków przejęcia określonych nieruchomości o powierzchni przekraczającej 100 ha są pozbawione podstaw prawnych w świetle art. 1 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Skarb Państwa dóbr martwej ręki (…).

Zgodnie z art. 1 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz. U. Nr 9, poz. 87 z późn. zm., dalej jako ustawa o p.d.m.r.) wszystkie nieruchomości ziemskie związków wyznaniowych przejmuje się na własność Państwa; nie podlegają przejęciu kościelne nieruchomości ziemskie, stanowiące gospodarstwa rolne proboszczów (art. 4 ust. 2 i 3), które Państwo poręcza pełniącym te funkcje duchownym, jako podstawę ich zaopatrzenia. Jak stanowił zaś art. 4 ust. 2 i 3 ustawy o p.d.m.r. gospodarstwami rolnymi proboszczów, które Państwo poręcza tym duchownym na podstawie art. 1 ust. 2, są nieruchomości ziemskie (ust. 1), znajdujące się w posiadaniu proboszczów (choćby były oddane w dzierżawę) w granicach do 50 ha, a na terenie województw: (...), (...) i (...) - do 100 ha; w przypadku, gdy gospodarstwo rolne proboszcza przekracza granicę obszaru, określoną w ust. 2, przejęciu na rzecz Państwa podlega jedynie nadwyżka obszaru ponad tę granicę.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 2 grudnia 2015 r. (IV CSK 90/15, LEX nr 2007805) wyjaśnił, że „Z przepisów ustawy z 17 maja 1989 r. wynika, że ustawodawca nie zamierzał zwrócić Kościołowi (...) wszystkich nieruchomości przejętych na własność Państwa w trybie ustawy z 20 marca 1950 r. Przepisy ustawy z 17 maja 1989 r. dotyczą jedynie części tych gruntów i obejmują dwa przypadki. Pierwszy wynika z art. 60 ust. 1 pkt 2 i nie wiąże się z postępowaniem regulacyjnym, przepis przesądza o nabyciu ex lege własności części gruntów objętych działaniem ustawy z 20 marca 1950 r., w razie spełnienia przesłanek wskazanych w przepisie. Drugi wynika z mającego znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy art. 61 ust. 1 pkt 2, w którym ustawodawca zdecydował, że postępowaniu regulacyjnemu poddane zostają nieruchomości upaństwowione w trybie ustawy z 20 marca 1950 r. jeżeli nie wydzielono z nich należnych gospodarstw proboszczów i, jak należy rozumieć, w zakresie odnoszącym się do gruntu niewydzielonego. Oznacza to, że przywróceniu w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją Majątkową i obecnie w postępowaniu przed sądem, podlega własność tych nieruchomości, które stanowiły gospodarstwa rolne proboszczów i dotyczy to powierzchni poręczanej w ustawie o p.d.m.r. Obszar gospodarstw proboszczów poręczanych przez Państwo, a więc niepodlegających przejęciu, wynikał z art. 4 ust. 2 ustawy o p.d.m.r. - przejęciu podlegała wyłącznie nadwyżka ponad ustawową granicę. Stwierdzenie, że przejęciu podlegała wyłącznie nadwyżka obszaru ponad granicę określoną w art. 4 ust. 2, czyli obszar ponad 50 ha lub ponad 100 ha jeżeli były to grunty położone na terenie województw (...), (...) i (...) (art. 4 ust. 3 ustawy), czyni nietrafnym stanowisko skarżącego, który dowodzi, że ustawa z 20 marca 1950 r. wyznaczając granicę górną i nie wskazując granicy dolnej poręczanego gospodarstwa rolnego proboszcza, usprawiedliwia wnioskowanie, iż roszczenie z art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k.k. nie powstaje jeżeli kościelna osoba prawna otrzymała (zatrzymała) z tego gospodarstwa chociażby minimalną powierzchnię. (...) Ustawa z 20 marca 1950 r. przewidywała wydzielenie (poręczenie) gruntów o powierzchni wyżej wskazanej, ta zatem powierzchnia, to jest 50 ha lub 100 ha była „należna" w myśl ustawy. N. powierzchni należnej uzasadnia roszczenie regulacyjne.”.

Podzielając w pełni przedstawioną argumentację prawną Sądu Najwyższego, Sąd orzekający w sprawie, stanął na stanowisku, że niewydzielenie powierzchni należnej (powódce pozostawiono niecałe 10 ha) uzasadnia roszczenie regulacyjne w całości.

W tym miejscu rozważenia wymagał zarzut pozwanego Skarbu Państwa, że gospodarstwo rolne proboszcza zostało poręczone w trybie administracyjnym, co skutkować winno oddaleniem powództwa w całości, skoro wydzielono proboszczowi należne gospodarstwo rolne.

Należy zauważyć, że powołany wyżej art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. zakłada wydzielenie należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki tj. w czasie przejmowania nieruchomości w trybie tej ustawy. Na gruncie niniejszej sprawy oznacza to rok 1950 ((...)), a najpóźniej 1951 ((...). Inna wykładnia art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. doprowadziłaby do nie dających się z pogodzić z celem ustawy wniosków. Jak zaś zostało ustalone w sprawie, orzeczenie (...) ds. Wyznań o poręczeniu gospodarstwa rolnego proboszcza powodowej Parafii, zostało wydane w roku 1971 r., a więc 20 lata po przejęciu. Trafnie zauważyła powódka w piśmie z dnia 29 lipca 2016 r., że istota poręczenia sprowadzała się do tego, że przed przystąpieniem do przejmowania gruntów kościelnych należało w trybie administracyjnym wydzielić takie gospodarstwo i to w rozmiarach wynikających z ustawy o dobrach martwej ręki, co w niniejszej sprawie nie miało miejsca. Jak zostało ustalone w sprawie, na podstawie protokołów przejęcia, przejęto od powódki większość gruntów pozostawiając uznaniowo pewien obszar bez wydania odpowiedniego orzeczenia administracyjnego. Jakkolwiek w protokole z dnia 4 maja 1951 r. zaznaczono, że „na 10 ha wyłączone na utrzymanie proboszcza, sporządzono osobny protokół”, to po pierwsze taki odrębny protokół nie został przez stronę pozwaną złożony, po drugie nie byłby on orzeczeniem wydanym przez uprawniony w tamtym czasie na podstawie art. 4 ust. 4 ustawy o dobrach martwej ręki organ (por. postanowienie SN z 3 października 1962 r., IV CR 352/51, LEX nr 1672052; wyrok NSA z dnia 26 czerwca 2009 r., II OSK (...), LEX nr 561887).

Ponadto powyższe orzeczenie nie zostało wydane w celu poręczenia gospodarstwa rolnego w związku z przejęciem na rzecz Państwa, a w celu potwierdzenia, na wniosek administratora Parafii, że faktycznie pozostawione Parafii nieruchomości (a w zasadzie ich część o pow. 4 ha), stanowią gospodarstwo rolne proboszcza, a w konsekwencji, że Parafia ma prawo nimi dysponować. Jak zostało ustalone w sprawie, było to niezbędne ze względu na zamiar powódki zbycia tych gruntów na rzecz K. W.. Stosownie zaś do przepisów ustawy o dobrach martwej ręki, przy sporządzaniu aktu notarialnego zbycia takiego gospodarstwa potrzebne było przedstawienie przez zbywcę - parafię Kościoła (...) - orzeczenia (...) do Sprawa Wyznań stwierdzającego, że dana nieruchomość rolna stanowi gospodarstwo rolne proboszcza (postanowienie SN z dnia 16 maja 1964 r., II CR 221/64, OSNC 1965/6/99). Przedstawione zatem przez pozwany Skarb Państwa orzeczenie (...) ds. Wyznań nie stanowiło dowodu poręczenia, przed przejęciem w 1950 r., nieruchomości powódki na rzecz Państwa, gospodarstwa rolnego proboszcza.

Powyższe sprawia, że roszczenie regulacyjne powódki co do samej zasady jest usprawiedliwione i ocenić należy, który ze sposobów regulacji winien mieć w sprawie zastosowanie.

Powodowa Parafia w niniejszym postępowaniu zgłosiła trzy żądania przewidziane w art. 63 u.s.p.k.k. tj. przyznania odpowiednich nieruchomości zamiennych, w zamian za nieruchomości przejęte przez Skarb Państwa zapisane w księgach wieczystych K. numer (...) Sądu Grodzkiego w R., o łącznej powierzchni 65,8328 ha, stanowiące obecnie działki wymienione w załączonych do pozwu wykazach zmian danych ewidencyjnych – synchronizacyjnych numer (...), ewentualnie przywrócenia powódce własności nieruchomości z ograniczeniem jednak tego żądania do działek stanowiących własność Skarbu Państwa, ewentualnie zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty (...) na rzecz powódki kwoty 2.800.000 zł z odsetkami ustawowymi za opóźnienie od dnia uprawomocnienia wyroku się do dnia zapłaty tytułem odszkodowania za nieruchomości opisane w pkt 1 pozwu.

We wnioskach o wszczęcie postępowania regulacyjnego powódka domagała się odszkodowania za grunty z kw nr (...) i przywrócenia własności nieruchomości zapisanych w kw nr (...)

Art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k. w punktach od 1 do 3 wskazuje na możliwe sposoby regulacji. Stanowi on, że regulacja może polegać na:

1) przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części,

2) przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiło na trudne do przezwyciężenia przeszkody,

3) przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania regulacji przewidzianych w pkt 1 i 2.

Charakter prawny roszczeń przewidzianych w postępowaniu regulacyjnym był przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 4 grudnia 2008 r. (I CSK 214/08, OSNC-ZD 2009/C/80) wskazał, że przepisy ustawy z dnia 17 maja 1989 r. (art. 61 – 64) przewidują trzy zasadnicze kategorie roszczeń „regulujących”, określonych w art.63 ust.1 pkt 1-3 oraz sekwencję ich dochodzenia, według której w razie niemożności przywrócenia własności nieruchomości lub przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej możliwe jest uwzględnienie roszczenia o odszkodowanie.

W wyroku z dnia 27 kwietnia 2012 r. (V CSK 207/11, OSNC-ZD 2012/C/69) Sąd Najwyższy podniósł natomiast, że sformułowania ustawy w omawianym zakresie są nieprecyzyjne w zakresie charakteru roszczenia, z jakim do sądu mogła wystąpić kościelna osoba prawna w razie nieuzgodnienia orzeczenia przed Komisją (...) bowiem ustawa ta posługiwała się terminem „zasądzenie roszczenia”. Sąd Najwyższy w powołanym orzeczeniu wyraził pogląd, że jedynym roszczeniem, z jakim kościelna osoba prawna mogła wystąpić do sądu, było roszczenie o przeprowadzenie postępowania zgodnie z art. 63 ustawy, które ma charakter roszczenia o ukształtowanie prawa, a nie o zasądzenie. Z tego względu, zdaniem Sądu Najwyższego, wystarczające dla możliwości rozważania kolejno całej sekwencji powyższych roszczeń przez sąd, było zgłoszenie w procesie sądowym podstawowego z nich, tj. żądania przywrócenia własności nieruchomości. Ze stanowiska Sądu Najwyższego wynika, że ewentualne ustalenie w procesie cywilnym przez sąd, iż przywrócenie to napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody, uruchamia konieczność rozważenia kolejno pozostałych sposobów naprawienia szkody. Na tle tych uwag Sąd Najwyższy wypowiedział tezę, że w postępowaniu cywilnym wszczętym na podstawie art. 64 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. (którego odpowiednikiem obecnie jest art. 4 ustawy zmieniającej, zawierający analogiczną regulację), nie ma zastosowania zakaz orzekania ponad żądanie, bowiem w przeciwnym wypadku doszłoby do zaprzeczenia celu, jakiemu służyć miało postępowanie regulacyjne.

Dlatego też należy stwierdzić, że powódka nie zgłosiła w sprawie żądań ewentualnych, a wytoczyła jedno powództwo obejmujące tzw. roszczenie regulacyjne co do dwóch nieruchomości, które może być zaspokojone na trzy przewidziane w u.s.p.k.k. sposoby.

Powołując się na powyższy wyrok 27 kwietnia 2012 r. i uchwałę Trybunału Konstytucyjnego z dnia 24 czerwca 1992 r., (...)((...)) Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powoływanego już wyroku z dnia 9 grudnia 2015 r. (II CSK 33/15) wskazał, że „istotą postępowania regulacyjnego jest przywrócenie w naturze określonych składników mienia Kościoła (...) (art. 63 ust. 1 pkt 1) albo naprawienie wyrządzonej szkody (art. 63 ust. 1 pkt 2 i 3). Sposoby te są równorzędne i powinny być rozważane w ustawowej kolejności, co oznacza że nie jest dopuszczalne zasądzenie odszkodowania jeżeli istnieje możliwość przywrócenia własności lub przyznania nieruchomości zamiennej.”.

Powódka w sprawie domagała się przyznania nieruchomości zamiennych, ewentualnie przywrócenia własności nieruchomości, ewentualnie zapłaty odszkodowania. Sąd kierując się tym, że postępowanie regulacyjne jest postępowaniem mającym zadośćuczynić krzywdom, jakich doznał Kościół (...) w Polsce w przeszłości, stanął na stanowisku, że samo zgłoszenie żądania dokonania regulacji na podstawie art. 63 ust. 1 pkt. 1 – 3 w zw. z art. 61 ust. 1 pkt 2, 6 oraz 7 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w odniesieniu do konkretnie oznaczonych nieruchomości jest skutecznie zgłoszonym roszczeniem regulacyjnym.

Ponownie kierując się celem postępowania regulacyjnego, Sąd uznał, że do skutecznego zgłoszenia roszczenia o przeprowadzenie postępowania regulacyjnego przed sądem powszechnym wystarczające było samo zainicjowanie postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową poprzez określenie przez wnioskodawcę we wnioskach nieruchomości znacjonalizowanych, których wniosek dotyczy oraz wyartykułowanie żądania przeprowadzenia w stosunku do tychże nieruchomości postępowania regulacyjnego czy to w formie przywrócenia własności, czy przyznania nieruchomości zamiennych czy zapłaty odszkodowania. Z tych względów ewentualny zarzut pozwanych, że wobec niezachowania tożsamości rodzajowej roszczeń w postępowaniu sądowym w stosunku do żądań zgłoszonych w postępowaniu przed Komisją Majątkową, roszczenia powódki o przywrócenie własności nieruchomości wygasły, byłby nietrafny.

Odnosząc się jeszcze do zasady odpowiedzialności pozwanych należy wskazać, że grunty, których dotyczył wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego, zostały powodowej Parafii odebrane na podstawie ustawy o p.d.m.r. z 1950 r., o czym wprost jest mowa w protokole przejęcia z dnia 27 października 1950 r. i 4 maja 1951 r. Dlatego też zachodzi podstawa prawna do regulacji spraw majątkowych powodowej Parafii co do gruntów objętych wnioskiem o wszczęcie postępowania regulacyjnego i pozwem w niniejszej sprawie na podstawie art. 61 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k.

Jak zostało ustalone w sprawie, w dniu 27 kwietnia 2004 r. przed Komisją Majątkową zawarto ugodę, na podstawie której powódka otrzymała własność nieruchomości zamiennych stanowiących działki nr (...) o powierzchni 0,61 ha, w zamian za przejęte nieruchomości stanowiące własność Gminy J. tj. działki numer (...). Jak zostało ustalone w sprawie, działki o numerach (...) odpowiadają parceli numer(...) z dawnej księgi wieczystej D. wykaz (...), z której grunty nie zostały przepisane do kw nr (...), a co za tym idzie nie były objęte wnioskiem o wszczęcie postępowania regulacyjnego. Komisja Majątkowa w drodze ugody przed nią zawartej dokonała regulacji co do mienia, które nie było objęte przedmiotem jej postępowania. W ocenie Sądu Komisja Majątkowa bez podstawy prawnej w postępowaniu regulacyjnym prowadzonym na podstawie art. 61 ust. 1 u.s.p.k.k. dopuściła do zawarcia częściowej ugody i takim postępowaniem Komisji Sąd w żaden sposób nie jest związany. W konsekwencji nieruchomości przyznane jako zamienne nie mogą być zaliczone na roszczenie regulacyjne dochodzone w niniejszym postępowania ani według kryterium wartościowego ani powierzchniowego ani żadnego innego.

W ocenie Sądu, skoro ugoda dotyczyła nieruchomości nieobjętych wnioskami o wszczęcie postępowania regulacyjnego to, tak jak jej skutki w zakresie zaspokojenia roszczenia regulacyjnego nie mogą być brane pod uwagę, tak również skutki w postaci zrzeczenia się roszczeń wobec Gminy J. nie mają doniosłości prawnej.

Jak stanowi art. 65 § 1 i 2 k.c. oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje; w umowach należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu.

Jak zgodnie wskazuje się w doktrynie i judykaturze, konsekwencją unormowania z art. 65 k.c. jest konieczność dokonania wykładni umów na trzech poziomach, tj. ustalenia literalnego brzmienia umowy, ustalenia treści oświadczeń woli przy zastosowaniu reguł określonych w art. 65 § 1 k.c. oraz ustalenia sensu złożonych oświadczeń woli poprzez odwołanie się do zgodnego zamiaru stron i celu umowy.

Z ugody z dnia 27 kwietnia 2004 r. wynika, że powódce przyznano własność nieruchomości zamiennych działek numer (...) w zamian za przejęte nieruchomości stanowiące własność Gminy J. tj. działki numer (...). Z przebiegu postępowania przed Komisją Majątkową wynika, że w jego toku ustalono, że wobec Gminy J. powodowa Parafia kieruje swoje roszczenia wyłącznie co do tych działek. Wynika z tego, że zgodnym zamiarem stron było przekazanie na własność powodowej Parafii działek stanowiących własność Gminy w zamian za działki (...), a nie za jakiekolwiek działki, które na skutek komunalizacji stały się własnością Gminy, po tym jak w roku 1950 zostały przejęte na rzecz Państwa.

Taka wykładnia oświadczeń woli stron zawartych w ugodzie z dnia 27 kwietnia 2004 r. prowadzi do wniosku, że co do działek (...), roszczenie regulacyjne powódki zostało zaspokojone poprzez przyznanie nieruchomości zamiennych i że w tym zakresie zrzeka się roszczeń wobec Gminy J..

Regulacji podlegają zatem wszystkie nieruchomości wskazane przez powódkę w pozwie, z dawnych kw nr (...).

W kontekście sposobu dokonania regulacji w powyżej ustalonym zakresie przypomnieć należy, że zgodnie z art. 63 ust. 1 u.s.p.k.k. regulacja może polegać na:

1) przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art. 61 ust. 1 i 2 lub ich części;

2) przyznaniu odpowiedniej nieruchomości zamiennej, gdyby przywrócenie własności natrafiało na trudne do przezwyciężenia przeszkody;

3) przyznaniu odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości, w razie niemożności dokonania regulacji przewidzianych w pkt 1 i 2.

Sposoby te są równorzędne i powinny być rozważane w ustawowej kolejności, co oznacza, że nie jest dopuszczalne zasądzenie odszkodowania, jeżeli istnieje możliwość przywrócenia własności lub przyznania nieruchomości zamiennej.

Ustalony w sprawie stan faktyczny, zdaniem Sądu dał podstawy do uwzględnienia roszczenia regulacyjnego wyłącznie poprzez zasądzenie odszkodowania.

Jak bowiem stanowi art. 61 ust. 4 pkt 3 u.s.p.k.k., regulacja nie może naruszać praw nabytych przez niepaństwowe osoby trzecie, w szczególności przez inne kościoły i związki wyznaniowe oraz rolników indywidualnych. Prawa osób trzecich, o których tutaj mowa, obejmują zarówno prawa o charakterze rzeczowym, np. własność czy użytkowanie wieczyste, jak i prawa o charakterze obligacyjnym, np. najem albo dzierżawę. Należy zauważyć, że prawa obligacyjne co do zasady nie sprzeciwiają się przywróceniu własności (por. Bartosz Rakoczy, Komentarz do art. 61 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, e-LEX).

Większość znacjonalizowanych działek stanowi obecnie własność niepaństwowych osób trzecich.

Przywrócenie własności mogło być rozważane w stosunku do działek stanowiących obecnie własność (...), Skarbu Państwa bądź Gminy K.

Działki numer (...), stanowiące własność Skarbu Państwa – (...) są obciążone użytkowaniem wieczystym na rzecz Instytutu (...) w R., co wyłącza możliwość przywrócenia ich własności na rzecz powódki.

Działki o numerach (...) stanowiące własność Skarbu Państwa – Starosty Powiatu (...), są obciążone prawem użytkowania na rzecz (...) Zarządu Melioracji i (...) w L., co wyłącza możliwość przywrócenia ich własności na rzecz powódki. Brak możliwości przywrócenia własności tych działek na rzecz powódki podnosił sam Skarb Państwa w piśmie z dnia 12 kwietnia 2019 r.

Co do pozostałych działek stanowiących własność Skarbu Państwa bądź Miasta i Gminy J. zachodzą, w ocenie Sądu, trudne do przezwyciężenia przeszkody w rozumieniu art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k.

Jak zostało ustalone w sprawie, działka numer (...), stanowiąca własność Skarbu Państwa i działki numer (...), stanowiące własność Miasta i Gminy J., w ewidencji gruntów oznaczone są symbolem dr i są faktycznie wykorzystywane jako drogi. Działka (...) stanowi drogę dojazdową do sąsiadujących z nią działek rolnych. Przywrócenie jej własności na rzecz powódki spowodowałoby utratę możliwości dojazdu do tych działek.

Co do powyższych działek Sąd uznał, że stanowią one część dróg publicznych i przywrócenie ich własności nie jest możliwe albowiem trafia na trudne do przezwyciężenia przeszkody w rozumieniu art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k. Przywrócenie własności może bowiem dotyczyć wyłącznie gruntów, które mogą być przedmiotem obrotu i co do których ze względów prawnych podmiotem własności może być Parafia. Zgodnie zaś z art. 2a ustawy z dnia 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (tekst jedn. Dz.U.2016.1440) podmiotem własności dróg krajowych może być wyłącznie Skarb Państwa, a dróg wojewódzkich, powiatowych i gminnych właściwy samorząd województwa, powiatu lub gminy.

Ponadto należy również odwołać się do argumentu celu postępowania regulacyjnego tj. zadośćuczynienia krzywdom związanym z odebraniem majątku Parafii. Powódce na podstawie ustawy o p.d.m.r. odebrano grunty o charakterze rolnym, tworzące zwarty areał i w zasadzie jednorodnie wykorzystywane. Na skutek przekształceń własnościowych i geodezyjnych obecnie przedmiotem przywrócenia własności ze względu na podmiot będący właścicielem (Skarb Państwa bądź Gmina J.) mogą być poszczególne, wydzielone z większych obszarów niewielkie bądź co do kształtu nietypowe działki gruntu o innym przeznaczeniu – pod drogi. Przywrócenie własności tych gruntów nie spełniałoby celu regulacji i w tym znaczeniu natrafia na trudne do przezwyciężenia przeszkody.

Takie same argumenty należy przywołać w kontekście działek numer (...), stanowiących własność Skarbu Państwa, w studium znajdujących się na terenie przeznaczonym pod cieki wodne, tereny zalewowe, w ewidencji gruntów oznaczonych symbolem W – rów oraz co do działki numer (...), stanowiąca własność Skarbu Państwa, znajdującej się na terenie przeznaczonym pod cieki wodne, tereny zalewowe, w ewidencji gruntów oznaczonej symbolem Wp – grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi. Brak możliwości przywrócenia własności działki numer (...) na rzecz powódki podnosił sam Skarb Państwa w piśmie z dnia 12 kwietnia 2019 r. wskazując, że byłoby to sprzeczne z art. 211 ust. 2 i 4 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne (tekst jedn. Dz.U.2018.2268 ze zm.) i stanowisko to Sąd podziela.

Odnośnie działki (...), która jest pokryta powierzchniowymi wodami płynącymi rzeki O., Sąd nie podzielił zarzutów Skarb Państwa sformułowanych w piśmie z dnia 12 kwietnia 2019 r., że nie może ona co do zasady stanowić przedmiotu regulacji. Istotnie na skutek wejścia w życie ustawy z dnia 30 maja 1962 r. Prawo wodne (Dz.U. z 1962, Nr 34, poz. 158 ze zm.), zgodnie z art. 1 ust. 1 wody stały się co do zasady własnością Państwa, a ustawa nie zawierała regulacji przewidującej ustalenie odszkodowania za nieruchomość na jej podstawie przejętą na rzecz Państwa. Nie jest zatem argumentem samym w sobie, że działka numer (...) i tak stała by się własnością Państwa na skutek wejścia w życie tejże ustawy i to bez odszkodowania na rzecz powódki. Przedmiotem sprawy są nieruchomości przejęte na podstawie ustawy o dobrach martwej ręki w roku 1950 i 1951 i to bez względu na późniejsze podstawy prawne do legalnego ich przejęcia na rzecz Skarbu Państwa. Przytaczane przez pozwany Skarb Państwa informacje uzyskane od mieszkańców okolic D., że w czasie II W. Światowej została przeprowadzona regulacja rzeki O. przez władze okupacyjne i prawdopodobnie wówczas dokonano zajęcia działki nr (...) pod koryto rzeki, po pierwsze nie stanowią materiału dowodowego w niniejszej sprawie, po drugie nie wynika z nich jaka część działki (...) została przejęta na własność Skarbu Państwa. Z mapy geodezyjnej na k. 323 akt sprawy wynika, że rzeka O. w ogóle nie znajduje się na działce numer (...). Z samego faktu, że działka (...) była wpisana w kw nr (...) gdzie co do wszystkich działek jako właściciel został na skutek przejęcia wpisany Skarb Państwa, nie wynika w jakiej części działka została przejęta na rzecz Państwa na podstawie ustawy z 30 maja 1962 r. Z tych względów, w ocenie Sądu, działka numer (...), podlegała co do zasady regulacji, tyle, że obecnie nie ma możliwości prawnej przywrócenia jej własności na rzecz powódki.

Co do działek stanowiących obecnie własność Miasta i Gminy J. należy dodać, że wobec ustalenia braku podstaw do przywrócenia prawa ich własności na rzecz powódki, tym bardziej tracą na znaczeniu ewentualne skutki ugody w zakresie zrzeczenia się przez powódkę w toku postępowania przed Komisją Majątkową roszczeń wobec pozwanej Miasta i Gminy J..

Wobec powyższego, obowiązkiem Sądu stało się rozważenie możliwości przeniesienia na rzecz powódki prawa własności odpowiednich nieruchomości zamiennych.

Mając na względzie wskazania zawarte w wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 26 maja 2011 r. (IACa 356/11, LEX nr 898644), Sąd wezwał pełnomocnika pozwanego (...) i Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej do wskazania nieruchomości zamiennych, które mogłyby ewentualnie być przyznane powódce w zamian za przejęte grunty – pod rygorem uznania, że (...) i Skarb Państwa takimi nieruchomościami nie dysponują (zarządzenie z dnia 5 lutego 2019 r.). W piśmie procesowym z dnia 13 marca 2019 r. pozwany Krajowy Ośrodek (...) oświadczył, że nie dysponuje nieruchomościami zamiennymi odpowiadającymi nieruchomościom, które zostały przejęte przez Skarb Państwa od powódki. W piśmie procesowym z dnia 25 marca 2019 r. pozwany Skarb Państwa oświadczył, że nie dysponuje nieruchomościami zamiennymi odpowiadającymi nieruchomościom, które zostały przejęte przez Skarb Państwa od powódki. Powódka ze względów oczywistych nie posiada informacji o zasobie gruntów pozwanych (...) i Skarbu Państwa.

Kwestią wskazania nieruchomości zamiennych zajął się Sąd Apelacyjny w Poznaniu w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 lipca 2014 r. (I ACa 408/14, LEX nr 1506280) uznając, że niedopuszczalna, jako sprzeczna z celami postępowania regulacyjnego, jest wykładnia art. 63 u.s.p.k.k. zmierzająca do uznania, że o ile uprawniony nie wskaże i to skutecznie, nieruchomości zamiennej, która mogłaby być mu przyznana na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k., to tym samym niedopuszczalne jest przeprowadzenie regulacji przez przyznanie odszkodowania, o jakim mowa w art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. Dalej Sąd Apelacyjny stwierdził, że „w rzeczywistości uprawniony nie jest w stanie ustalić i wskazać nieruchomości, które mogłyby spełniać dokładnie parametry wymagane dla nieruchomości zamiennej. W praktyce zatem wykonanie regulacji w ten sposób wymagać będzie zawsze odpowiedniej kooperacji wszystkich uczestników postępowania regulacyjnego. Jakkolwiek rzeczywiście wydaje się to być sprzeczne z istotą kontradyktoryjnego procesu cywilnego, to jest jednak prostą konsekwencją takiego a nie innego ukształtowania postępowania regulacyjnego, które w intencji ustawodawcy miało mieć, co do zasady, charakter koncyliacyjny i kończyć się zawarciem ugody przed Komisją Majątkową.”.

Tym samym Sąd uznał, że w toku procesu nie zostały przedstawione nieruchomości zamienne, które mogłyby zostać poddane analizie pod kątem art. 63 ust. 1 pkt 2 u.s.p.k.k.k.

Uznając zatem, że dokonanie regulacji przewidzianych w art. 63 ust. 1 pkt 1 i 2 u.s.p.k.k. nie jest możliwe, Sąd przeszedł do oceny trzeciego sposobu regulacji przewidzianego w art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. tj. przyznania odszkodowania ustalonego według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości. Po stronie powódki zaktualizowało się bowiem roszczenie odszkodowawcze przewidziane w art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k., którego adresatem jest Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę (...).

Wbrew poglądom pozwanych (...) i Skarbu Państwa prezentowanym w podobnym sprawach ustalenie odszkodowania nie powinno nastąpić według zasad określonych w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (dalej jako u.g.n.), w szczególności zgodnie z art. 130 u.g.n.

Skarb Państwa w sprawach tzw. roszczeń regulacyjnych staje na stanowisku, że przeznaczenie nieruchomości należy oceniać według daty faktycznego przejęcia nieruchomości przez Skarb Państwa, względnie daty przejścia na rzecz Skarbu Państwa własności przedmiotowej nieruchomości (a bezsporne jest, że nieruchomość miała wówczas charakter rolny), zarzucając jednocześnie niekonstytucyjność § 52 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (D.U nr 207, poz. 2109 ze zm.). Zgodnie z powołanym zapisem rozporządzenia, przy określaniu wartości nieruchomości na potrzeby regulacji spraw majątkowych kościelnych osób prawnych i związków wyznaniowych dla ustalenia odszkodowania przyjmuje się stan nieruchomości z dnia utraty praw przez kościelną osobę prawną, a ceny i przeznaczenie nieruchomości z dnia ustalania odszkodowania. Biegły dokonując wyceny w sprawie uwzględnił - stosownie do zapisów powołanego rozporządzenia - aktualne przeznaczenie nieruchomości.

Sąd nie podziela poglądu pozwanego Skarbu Państwa prezentowanego w podobnych sprawach o niekonstytucyjności cytowanego przepisu rozporządzenia, w szczególności z uwagi na przekroczenie granic delegacji. Kwestię tę szeroko opisał Sąd Okręgowy w Poznaniu w uzasadnieniu wyroku z dnia 20 stycznia 2015 r. w sprawie XII C 1483/11 wyjaśniając, co następuje.

„Zdaniem pozwanego Skarbu Państwa kwestionowany przepis dotyczy problematyki odszkodowawczej, nie zaś rodzajów, metod i technik wyceny, czy też sposobu określenia wartości nieruchomości. Jak wynika z art. 159 u.g.n., ustawa zawiera upoważnienie dla Rady Ministrów do uregulowania w drodze rozporządzenia m.in. sposobów określenia wartości nieruchomości przy uwzględnieniu sposobu określenia wartości nieruchomości dla różnych celów. Z § 1 rozporządzenia wynika natomiast, że określa ono m.in. sposoby określenia wartości nieruchomości dla różnych celów. Zestawiając te przepisy nie sposób dopatrzeć się jakiegokolwiek przekroczenia delegacji ustawowej. Idąc dalej stwierdzić trzeba, że nie jest sprzeczne z u.g.n ani Konstytucją RP takie uregulowanie sposobu ustalania odszkodowania w tzw. postępowaniach regulacyjnych, że przy sporządzaniu operatu bierze się pod uwagę przeznaczenie nieruchomości z daty ustalania odszkodowania. Zważyć bowiem trzeba, że ustawodawca skonstruował w ustawie jedno roszczenie regulacyjne przysługujące kościelnej osobie prawnej, które może być zaspokojone na trzy nierównorzędne sposoby – podstawowym sposobem regulacji jest zaś przywrócenie własności nieruchomości. Gdyby zatem można było, m.in. w sprawie niniejszej, zastosować pierwszy sposób regulacji, to powódka otrzymałaby nieruchomości z aktualnym ich przeznaczeniem. Skoro tak, to odszkodowanie winno uwzględniać również aktualne przeznaczenie nieruchomości.

Gdyby nawet teoretycznie założyć, iż koncepcja pozwanego Skarbu Państwa co do niekonstytucyjności dyskutowanego rozporządzenia jest słuszna, to i tak uznać należałoby, że przy wycenie nieruchomości na potrzeby postępowań regulacyjnych należy uwzględniać przeznaczenie nieruchomości z daty ustalania odszkodowania.

Obecnie obowiązujące przepisy (w tym omawiane rozporządzenie w sprawie wyceny nieruchomości) nie określają szczegółowo momentu, z którego należy uwzględniać przeznaczenie nieruchomości (a także jej stan i ceny) dla wszystkich możliwych przypadków ustalania odszkodowań. Przykładowo w rozporządzeniu brak szczegółowych wytycznych dotyczących dat stanu nieruchomości, przeznaczenia i cen dla celu ustalenia odszkodowań za nieruchomości przejęte na rzecz Skarbu Państwa z naruszeniem prawa na cele reformy rolnej, których nie można zwrócić w naturze ze względu na nieodwracalne skutki prawne. Rzeczoznawcy majątkowi i Sądy są zatem zobligowani do określenia tych dat w tego rodzaju sprawach.

Stan prawny nieruchomości to ogół praw zarówno o charakterze rzeczowym jak i obligacyjnym przysługujących w stosunku do danej nieruchomości. Pod rządami ustawy o gospodarce nieruchomościami sprzed nowelizacji we wrześniu 2004 r. nie było wątpliwości co do daty ustalenia przeznaczenia przy szacowaniu nieruchomości. Przeznaczenie nieruchomości było elementem stanu. Jeśli w przepisie prawnym dotyczącym procedury wyceny nie była podana data stanu mogły być wątpliwości co do tej daty. Jeśli jednak była ona podana wprost, to odnosiła się także do przeznaczenia. Wyodrębnienie w ustawie o gospodarce nieruchomościami przeznaczenia nieruchomości z czynników analizowanych w ramach stanu nieruchomości było zabiegiem celowym, które dla konkretnego celu wyceny pozwala ustalać stan z innej daty, niż data na jaką dla tego celu ustalane jest przeznaczenie. Po nowelizacji ugn stan nieruchomości i przeznaczenie nieruchomości stały się odrębnymi czynnikami, z których każdy ma znaczący wpływ na określenie wartości nieruchomości i każdy musi zostać uwzględniony (obok innych czynników). Jak wynika z art. 4 pkt 17 ugn przez stan nieruchomości należy rozumieć stan zagospodarowania, stan prawnym stan techniczno-użytkowy, a także stan otoczenia nieruchomości, w tym wielkość, charakter, stopień zurbanizowania miejscowości, w której nieruchomość jest położona. Stosownie natomiast do treści w art. 154 ust 1. ugn wyboru właściwego podejścia oraz metody i techniki szacowania nieruchomości dokonuje rzeczoznawca majątkowy, uwzględniając w szczególności cel wyceny, rodzaj i położenie nieruchomości, jej przeznaczenie w planie miejscowym, stopień wyposażenia w urządzenia infrastruktury technicznej, stan jej zagospodarowania oraz dostępne dane o cenach, dochodach i cechach nieruchomości podobnych. Aktualnie w niektórych sprawach, gdzie nie ma precyzyjnego określenia w przepisie dat stanu, przeznaczenia i poziomu cen występują wątpliwości. Brak możliwości zastosowania wprost przepisu prawa pociąga za sobą konieczność ustalenia sposobu postępowania na podstawie szczegółowej analizy celu wyceny, gdyż wartości nieruchomości, które określa, muszą być przydatne dla celu, dla którego zostały określone. Takie uprawnienie przyznaje i taki obowiązek nakłada na rzeczoznawcę majątkowego przepis art. 154 ust. 1 ugn. Podkreślić należy, że zgodnie z cytowanym przepisem przeznaczenie nieruchomości jest odrębnym czynnikiem, który uwzględnia się przy określaniu wartości nieruchomości. Czynnik przeznaczenia nieruchomości nie jest uzależniony od tego, kto w czasie uchwalania planu miejscowego (lub studium gminnego) był właścicielem nieruchomości. Trudno bowiem sobie wyobrazić sytuację, że gdyby poprzedni właściciel nie utracił własności nieruchomości, to jej obecne przeznaczenie w planie miejscowym lub studium gminnym było by inne niż to aktualnie. Ustalenia planu miejscowego wynikają z potrzeb rozwojowych gminy i z konieczności zapewnienia ładu przestrzennego w gminie, a prawo własności uwzględnia się głównie w kontekście rekompensowania skutków dokonanych ustaleń. Mogą one powodować dla właścicieli nieruchomości skutki zarówno pozytywne (wzrost wartości nieruchomości) jak i negatywne (zmniejszenie się wartości nieruchomości).

Uwzględniając powyższe zastanowić się zatem należy, jak rzeczoznawca majątkowy określałby wartość nieruchomości w celu ustalenia odszkodowania na potrzeby regulacji spraw majątkowych kościelnych osób prawnych, gdyby nie obowiązywało rozporządzenie z 21 września 2004r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego, w szczególności z jakiej daty należałoby przyjąć przeznaczenie nieruchomości na potrzeby takiej wyceny.

Kierując się celem wyceny odwołać należy się ponownie do argumentu użytego wcześniej, że powódce służy jedno roszczenie, które może być realizowane na różne sposoby. Podkreślić przy tym trzeba, że podstawowym sposobem regulacji jest przywrócenie własności nieruchomości. Gdyby istniała obecnie możliwość restytucji to powódka otrzymałaby nieruchomości z ich aktualnym przeznaczeniem. Dysponowałaby zatem prawem majątkowym, na wartość którego niewątpliwy wpływ miałoby aktualne przeznaczenie nieruchomości. Co bardzo istotne, okoliczność ta nie rodziłaby po stronie powódki konieczności zwrotu jakichkolwiek nakładów. Z tego natomiast płynie wniosek, że także przyznawane odszkodowanie musi być adekwatne do rynkowej wartości nieruchomości zgodnej z jej aktualnym przeznaczeniem.

Nadto analogiczny argument można wywieść posługując się treścią przepisów art. 63 ust. 1 pkt 2 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) w(...) (odszkodowanie ustala się według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości) w zw. z art.134 ust. 4 ugn.

Słuszny jest pogląd, że gdyby powodowa Parafia nie utraciła własności nieruchomości, ich przeznaczenie byłoby obecnie takie jakie wynika z aktualnego planu (bez działań i nakładów z jej strony). A ponieważ rzeczywista szkoda jest równa kwocie jaką zainteresowana strona mogłaby obecnie uzyskać na rynku za nieruchomość, gdyby w latach ubiegłych nie odebrano jej własności tej nieruchomości albo gdyby obecnie zwrócono jej tą nieruchomość, uprawniony jest wniosek, że przy określaniu wartości nieruchomości dla celu ustalenia odszkodowania za nieruchomości kościelnych osób prawnym przejęte na rzecz Państwa przyjmować należy przeznaczenie nieruchomości z daty ustalania odszkodowania.”

Rozważania te Sąd w całej rozciągłości podzielił i w konsekwencji stoi na stanowisku, że wysokość odszkodowania na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. ustala się według stanu nieruchomości przejętej na dzień utraty praw przez powódkę, a cen i przeznaczenia z chwili obecnej, czemu dał wyraz w postanowieniu o przeprowadzeniu dowodu z opinii biegłego rzeczoznawcy majątkowego z dnia 16 maja 2018 r.

Ustalając, że wartość gruntów przejętych od powódki na rzecz Skarbu Państwa na podstawie ustawy o dobrach martwej ręki, podlegających regulacji (objętych wnioskiem o wszczęcie postępowania regulacyjnego z dnia 14 czerwca i 14 listopada 1990 r. i pozwem w niniejszej sprawie) wynosi 2.041.518 zł, Sąd zasądził tytułem odszkodowania na rzecz powódki od pozwanego Skarbu Państwa – Wojewody (...) na podstawie art. 61 ust. 2 pkt 2 u.s.p.k.k. w związku z 63 ust. 1 pkt 3 u.s.p.k.k. 2.041.518 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie liczonymi od dnia następnego po uprawomocnieniu się wyroku do dnia zapłaty, oddalając powództwo w pozostałym zakresie.

O odsetkach ustawowych za opóźnienie od zasądzonego roszczenia Sąd orzekł na podstawie art. 481 § 1 k.c., ustalając początek ich biegu na dzień następujący po uprawomocnieniu się wyroku. Dopiero bowiem w toku postępowania regulacyjnego został w sposób jednoznaczny ustalony sposób realizacji roszczenia powodowej Parafii, jak również ustalono podmiot odpowiedzialny za zapłatę odszkodowania. W konsekwencji, nie sposób uznać, aby pozwany pozostawał w zwłoce ze spełnieniem świadczenia przed wydaniem wyroku, tym bardziej, że powódka nigdy nie wezwała właściwej statio fisci Skarbu Państwa do dobrowolnego spełnienia świadczenia.

Wyrok zasądzający odszkodowanie na podstawie art. 63 u.s.p.k.k. ma charakter konstytutywny, albowiem obowiązek zapłaty odszkodowania zostaje ukształtowany dopiero w prawomocnym wyroku, ustalającym ostatecznie wysokość odszkodowania i przesądzającym o braku możliwości dokonania regulacji w sposób określony w art. 63 ust. 1 pkt 1 i 2 u.s.p.k.k., a co za tym idzie świadczenie staje się wymagalne dopiero od dnia prawomocności wyroku, czyli wyroku sądu drugiej instancji i przed tą datą dłużnik nie popada w opóźnienie. W konsekwencji odsetki ustawowe, zgodnie z art. 481 k.c. przysługują od dnia następnego po dacie wyroku sądu drugiej instancji (wyroki Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2012 r., V CSK 207/11, z dnia 14 marca 2018 r., II CSK 295/17, z dnia 23 marca 2018 r., II CSK 340/17; wyroki Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 23 maja 2018 r. w sprawach I ACa 1206/17 i I ACa 1334/17).

Oddalenie powództwa obejmowało zatem zgłoszone w pozwie odsetki ustawowe za opóźnienie za okres poprzedzający dzień uprawomocnienia się wyroku.

O kosztach procesu co do (...) i Gminy J. Sąd orzekł na podstawie art. 102 k.p.c., zgodnie z którym w wypadkach szczególnie uzasadnionych sąd może zasądzić od strony przegrywającej tylko część kosztów albo nie obciążać jej w ogóle kosztami. Zdaniem Sądu w sprawie zachodzi taki szczególnie uzasadniony wypadek. Sąd Apelacyjny w Poznaniu w uzasadnieniu wyroku z dnia 6 czerwca 2017 r. w sprawie I ACa 1542/106, zmieniając orzeczenie sądu I instancji i odstępując od obciążania powódki kosztami procesu, poniesionymi przez pozwanych przed sądem I instancji, wyraził pogląd, że „W okolicznościach sprawy strona powodowa została w pewnym sensie zmuszona do wdania się w spór sądowy z uwagi, z jednej strony, na zmianę przepisów prawa, a z drugiej z powodu przewlekłości prac Komisji Majątkowej w rozpoznaniu jej wniosku. Koszty te nie powstałyby zatem, gdyby państwo od początku w sposób przejrzysty uregulowało możliwość skutecznej restytucji przez osoby kościelne ich praw do nieruchomości, a wyznaczony do załatwienia tych spraw organ działał z wymaganą sprawnością.”. Argumentacja ta, zdaniem Sądu orzekającego w niniejszej sprawie, ma znaczenie z punktu widzenia udziału w postępowaniu w charakterze ww. pozwanych. Prawidłowe bowiem działanie Komisji Majątkowej, za którą ostatecznie odpowiedzialny jest Skarb Państwa, nie pociągałoby konieczności pozwania w niniejszej sprawie tych podmiotów, biorących zresztą czynny udział w postępowaniu regulacyjnym przed Komisją. Przy czym udział tych podmiotów w niniejszym procesie nie był od początku bezzasadny. Dopiero bowiem przeprowadzenie postępowania dowodowego w całości dało podstawy do ustalenia braku odpowiedzialności pozwanego (...) i Gminy J. z tytułu roszczenia regulacyjnego realizowanego na podstawie art. 63 ust. 1 pkt 1 i 2 u.s.p.k.k.

O kosztach procesu poniesionych przez powódkę i pozwany Skarb Państwa Sąd orzekł na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c.

Apelację od wyroku złożył pozwany zaskarżył go w części tj. co do pkt 1 i 4 w całości. Pozwany zarzucał rozstrzygnięciu naruszenie następujących przepisów:

-: art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 229 k.p.c. i w zw. z art. 327¹ § 1 pkt 1 k.p.c. poprzez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zaniechaniu dokonania wszechstronnej oceny dowodów z dokumentów, pominięciu istotnej dla sprawy ich treści oraz pominięciu faktów bezspornych, co skutkowało pominięciem istotnych dla sprawy okoliczności faktycznych w sytuacji, gdy z dokumentów wynika, że przedmiotowe nieruchomości nie stanowiły gospodarstwa rolnego proboszcza i nie były przeznaczone na utrzymanie proboszcza, przy czym część nieruchomości została wyłączona od przejęcia, tj. 10.00.00 ha, przeznaczona bowiem została na utrzymanie księdza proboszcza jak wynika z protokołu w sprawie przejęcia na rzecz Państwa nieruchomości ziemskiej Katolickiej Gminy K. D. gm. J., powiat R. z dnia 4 maja 1951 r., niezależnie od pozostawienia 8,09.96 ha na cele kultu religijnego oraz wyłączenia budynków m.in. plebanii z ogrodem i budynkami gospodarczymi,
-: art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 327¹ § 1 pkt 1 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zaniechaniu wszechstronnej oceny dowodów z dokumentów, pominięciu istotnej dla sprawy ich treści, co skutkowało wadliwym ustaleniem, że proboszczowi parafii rzymskokatolickiej w D. nie poręczono gospodarstwa rolnego w sytuacji, gdy z treści dokumentów jednoznacznie wynika, że do takiego poręczenia doszło, co zostało stwierdzone w trybie art. 4 ust. 5 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki przez Urząd ds. Wyznań orzeczeniem z dnia 21 października 1971 r., którym poręczono gospodarstwo rolne proboszcza,
-: art. 233 § 1 k.p.c. w zw. z art. 327¹§ 1 pkt 1 k.p.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zaniechaniu wszechstronnej oceny dowodów z dokumentów, pominięciu istotnej dla sprawy treści opinii biegłego geodety na okoliczność zajęcia gruntu działki nr (...) powierzchniowymi wodami płynącymi rzeki O., przy jednoczesnym braku ustalenia, że zajęcie to nastąpiło w 2009 r., co skutkowało błędnym przyjęciem, że roszczenie odszkodowawcze z tytułu przejścia prawa własności gruntu działki nr (...) z mocy prawa na Skarb Państwa nie uległo przedawnieniu,
-: art. 327¹ § 1 pkt 1 i 2 k.p.c. w zw. z art. 45 Konstytucji RP poprzez brak części ustaleń faktycznych i dostatecznego wyjaśnienia podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia w uzasadnieniu wyroku,
-: art. 63 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 130 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz. U. z 2018 r. poz. 2204 z późn. zm. - dalej jako: „u.g.n.") przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na zasądzeniu odszkodowania, które zostało ustalone na podstawie wyceny nieruchomości dokonanej z uwzględnieniem aktualnego przeznaczenia nieruchomości w sytuacji, gdy z art. 130 ust. 1 u.g.n. wynika, że wysokość odszkodowania powinna zostać ustalona według stanu i przeznaczenia nieruchomości z daty jej przejęcia przez Państwo,
-: § 52 ust. 2 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. Nr 207, poz. 2109 ze zm. - cyt. dalej jako „rozporządzenie") w zw. z art. 159 u.g.n. i art. 92 ust. 1 Konstytucji RP przez ich niewłaściwe zastosowanie przez przyjęcie, że w sprawie wycena nieruchomości powinna zostać dokonana na podstawie § 52 ust. 2 rozporządzenia, z uwzględnieniem przeznaczenia nieruchomości z dnia ustalenia odszkodowania w sytuacji, gdy przepis ten jako niekonstytucyjny, wydany z przekroczeniem zakresu delegacji, sprzeczny z przepisami aktu hierarchicznie wyższego, nie powinien mieć zastosowania w sprawie,
-: art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej poprzez nieuwzględnienie okoliczności, że przejęciu nie podlegały tylko te nieruchomości ziemskie, które stanowiły gospodarstwa rolne proboszczów i które Państwo poręczyło pełniącym te funkcje duchownym (art. 1 ust. 2 ustawy o dobrach martwej ręki) i tylko te nieruchomości podlegają aktualnie postępowaniu regulacyjnemu, jeśli obowiązek wydzielenia (poręczenia) nie został spełniony,
-: art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1989 r. w zw. z art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1-3 ustawy o dobrach martwej ręki przez ich niewłaściwe zastosowanie przez przyjęcie, że sporne nieruchomości podlegają regulacji bowiem zostały przejęte na podstawie przepisów ustawy o dobrach martwej ręki w sytuacji, gdy Sąd ustalił, że przy braku jakichkolwiek ustaleń, że nieruchomości stanowiły gospodarstwo rolne proboszcza, przy braku jakichkolwiek ustaleń, że na terytorium powodowej parafii takie gospodarstwo, o konkretnej powierzchni, funkcjonowało w dacie przejęcia nieruchomości;
-: art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1989 r. w zw. z art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1-3 ustawy o dobrach martwej ręki przez ich niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że sporne nieruchomości podlegają regulacji, w sytuacji, gdy Sąd ustalił, że w wykonaniu ustawy o dobrach martwej ręki nastąpiło wydzielenie i pozostawienie gospodarstwa rolnego proboszcza o powierzchni 10,00.00 ha oraz zabudowań gospodarczych z ogrodem i plebanią,
-: art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1 - 3 w zw. z art. 8 i 9 ust. 1 pkt 1 - 5 ustawy o dobrach martwej ręki przez ich niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, że poręczenie gospodarstw rolnych proboszczów oznaczało normatywne wyodrębnienie tego typu gospodarstw niezależnie od ówczesnego ich stanu prawnego, że dotyczyło wszelkich nieruchomości ziemskich na terytorium danej parafii niezależnie od tego, czy na terenie parafii znajdowało się gospodarstwo, które stanowiło uposażenie proboszcza i jaką miało powierzchnię, czy dochody z gospodarstwa przeznaczone były na inne cele, zaś samo gospodarstwo stanowiło własność K. Parafialnego, albo innej kościelnej osoby prawnej przez przyjęcie, że zamiarem ustawodawcy było normatywne wyodrębnienia dużych gospodarstw proboszczowskich (do 100 ha) przez przekazanie proboszczom gospodarstw rolnych na terenie parafii stanowiących własność różnych kościelnych osób prawnych, z których dochody przeznaczone były na różne cele, że chodziło o uprzywilejowanie proboszczów przez poręczenie im gospodarstw rolnych o często kilku, kilkunastokrotnie większej powierzchni od tych, które do tej pory były przeznaczone na ich uposażenie;
-: art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1 -3 w zw. z art. 8 i 9 ust. 1 pkt 1 -5 ustawy o dobrach martwej ręki przez ich niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, że na podstawie tej ustawy przejęciu podlegały wszelkie kościelne nieruchomości ziemskie znajdujące się w posiadaniu proboszczów w granicach do 50 ha, a na terenie województw: (...), (...) i (...) do 100 ha, a zatem zarówno te, z których dochody przeznaczone były na utrzymanie proboszczów, jak również te, z których dochody przeznaczone były na utrzymanie obiektów sakralnych i odbudową kościołów, wykonywanie działalności charytatywno-opiekuńczej, utrzymanie służby kościelnej itp. w sytuacji gdy z ww. przepisów wynika, że przejęciu nie podlegały tylko te nieruchomości ziemskie, które stanowiły podstawę zaopatrzenia proboszczów, zaś nieruchomości ziemskie, z których dochody przeznaczone były na utrzymanie i odbudowę kościołów, wykonywanie działalności charytatywno- opiekuńczej, utrzymanie służby kościelnej i inne cele podlegały przejęciu przez Państwo zaś dochód z tych nieruchomości miał tworzyć Fundusz Kościelny przeznaczony na ww. cele;
-: art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z 1989 r. w zw. z art. 1 ust. 1 i 2 w zw. z art. 4 ust. 1-3 ustawy o dobrach martwej ręki przez ich niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, że przedmiotem postępowania regulacyjnego są wszelkie kościelne nieruchomości ziemskie o powierzchni do 100 ha, niezależnie od tego, jakiej kościelnej osobie prawnej przysługiwało prawo własności tych nieruchomości i czy dochody z nieruchomości były przeznaczone na utrzymanie proboszcza w sytuacji, gdy z ww. przepisów wynika, że przedmiotem regulacji mogą być tylko nieruchomości, które zostały poręczone proboszczom do 100 ha, a które pomimo tego poręczenia zostały przejęte przez Państwo, że chodzi o nieruchomości, które stanowiły gospodarstwa rolne, a dochody z nich były przeznaczone na utrzymanie proboszczów nadto, że ustawodawca uwzględnił w ten sposób podział majątku kościelnego na terytorium parafii na majątek kościelny stanowiący własność kościoła parafialnego i majątek beneficjalny stanowiący własność beneficjum proboszczowskiego, którego część przeznaczona była na utrzymanie proboszcza (beneficjata);
-: art. 472 ust. 2 w zw. z art. 233 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 20 lipca 2017 r. Prawo wodne oraz art. 188 ust. 2 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne poprzez nieuwzględnienie zarzutu przedawnienia roszczenia o odszkodowanie przez zajęcie gruntu działki nr (...) powierzchniowymi wodami płynącymi rzeki O. i w związku z tym nabycie przez Skarb Państwa prawa własności tego gruntu z mocy prawa przed 2009 r., chociaż na podstawie ww. przepisów odszkodowanie z ww. tytułu uległo przedawnieniu w terminie dwóch lat od nastąpienia zdarzenia w postaci zajęcia gruntu powierzchniowymi wodami płynącymi.

Mając powyższe zarzuty na uwadze, pozwany wniósł o zmianę wyroku w zaskarżonej części poprzez oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie kosztów procesu przed Sądem I i II instancji według norm przepisanych, przy czym na podstawie art. 32 ust. 3 ustawy o Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej o odrębne rozstrzygnięcie o kosztach procesu należnych Skarbowi Państwa - Wojewodzie (...) oraz o kosztach zastępstwa procesowego należnych Skarbowi Państwa - Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej. Ewentualnie wniósł o uchylenie wyroku w zaskarżonej części i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania sądowi I instancji oraz o zasądzenie kosztów procesu przed Sądem I i II instancji według norm przepisanych, przy czym na podstawie art. 32 ust. 3 ustawy o P. Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej o odrębne rozstrzygnięcie o kosztach procesu należnych Skarbowi Państwa - Wojewodzie (...) oraz o kosztach zastępstwa procesowego należnych Skarbowi Państwa - Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej.

Powódka wniosła o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie od pozwanego na jej rzecz kosztów postępowania przed Sądem II instancji wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja okazała się bezzasadna.

W pierwszej kolejności za całkowicie bezzasadny należy uznać zarzut naruszenia przez sąd I instancji przepisu art. 327¹ kpc, co miało, zdaniem skarżącego, polegać na sporządzeniu uzasadnienia wyroku nie spełniającego wymogów wynikających z wymienionego przepisu.

Pisemne uzasadnienie zaskarżonego wyroku jest wyczerpujące, zgodne z wymaganiami ustawy i zawiera omówienie wszystkich pojawiających się w sprawie zagadnień, w tym podnoszonych obecnie w apelacji.

Z kolei ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego, istotne dla rozstrzygnięcia sprawy, nie budzą wątpliwości i dlatego Sąd Apelacyjny przyjmuje je w pełni za podstawę własnego rozstrzygnięcia.

Zostały one poczynione w oparciu o wszechstronne rozważenie całego zebranego w sprawie materiału dowodowego, którego ocena, przedstawiona w pisemnych motywach orzeczenia, jest pełna, zgodna z zasadami logiki i doświadczenia życiowego.

Ustalenia te nie zostały skutecznie podważone w apelacji w ramach podniesionych tam zarzutów o charakterze procesowym, w tym przede wszystkim art. 233 § 1 kpc.

Ich analiza pozwala na przyjęcie, że intencją pozwanego nie jest podważanie któregokolwiek z istotnych ustaleń faktycznych sądu I instancji, a raczej próba zakwestionowania prawidłowości przeprowadzonego przez ten sąd procesu subsumcji ustalonego stanu faktycznego pod właściwe przepisy prawa.

Wymaga podkreślenia, że stan faktyczny, stanowiący podstawę rozstrzygnięcia, został ustalony wyłącznie na podstawie dokumentów urzędowych i prywatnych, których wiarygodność nie była przez strony podważana, a także w oparciu o treść nie budzących wątpliwości opinii biegłych C. M. (geodeta) oraz J. W. (wycena nieruchomości).

Nie doszło także do naruszenia przez sąd orzekający wskazywanych w apelacji przepisów prawa materialnego.

Najdalej idącym zarzutem w tym zakresie jest rzekome naruszenie przez Sąd Okręgowy przepisu art. 61 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: ustawa z 17 maja 1989 r.), co miało, zdaniem apelującego, polegać na uwzględnieniu powództwa mimo braku ustawowej, wymienionej tam przesłanki w postaci nie wydzielenia, w toku wykonywania ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (dalej „ustawa o dobrach martwej ręki), należnego w myśl tej ustawy gospodarstwa rolnego proboszcza.

Według skarżącego do wydzielenia takiego gospodarstwa, zgodnie z przepisami wymienionej ustawy doszło, także z puntu widzenia formalnego, skoro przy przejmowaniu nieruchomości pozostawiono w posiadaniu parafii ok. 10 ha gruntów rolnych, a następnie wydane zostało w dniu 2 października 1971 r. orzeczenie stwierdzające, z powołaniem się na art. 4 ust. 5 ustawy o dobrach martwej ręki, że grunty o pow. ok. 8,59 ha stanowią gospodarstwo rolne proboszcza.

Argumentacja ta nie zasługuje jednak na uwzględnienie, z przyczyn, które w sposób przekonujący wskazał sąd I instancji w pisemnych motywach wyroku.

Nie uwzględnia ona kontekstu historycznego oraz praktyk stosowanych przez władze przy przejmowaniu na początku lat 50-tych nieruchomości kościelnych.

W rzeczywistości gwarancje proceduralne przewidziane w przepisach ustawy o dobrach martwej ręki miały charakter pozorny i w zasadzie nigdy nie znajdowały zastosowania, a grunty przejmowane były, podobnie jak w rozpoznawanej sprawie, w sposób arbitralny, z pominięciem jakichkolwiek czytelnych procedur prawnych.

To czy parafiom w ogóle pozostawiono w posiadaniu jakiekolwiek nieruchomości o charakterze rolnym, zależało wyłącznie od przypadku, w tym od zaangażowania politycznego i ideologicznego osób wykonujących ustawę na poszczególnych obszarach (zob. bliżej M. K., Przejęcie przez państwo „dóbr martwej ręki”, Państwo i Prawo, nr 12 z 2020 r., str. 52 – 65).

Było to działanie celowe, mające utrzymywać stan niepewności prawnej co do tych nieruchomości, które pozostawiono w posiadaniu K..

Nie zmienia takiej oceny okoliczność, że w następnych latach, szczególnie po przesileniu grudniowym z 1970 r., gdy nastąpiło ocieplenie relacji państwowo – kościelnych, władze niekiedy wyrażały zgodę na prawne usankcjonowanie stanu posiadania jednostek kościelnych, szczególnie gdy wiązało się to, jak w rozpoznawanej sprawie, z zamiarem zbycia przez te jednostki nieruchomości i pomniejszeniem w ten sposób własności kościelnej.

Prawidłowo przyjął zatem sąd I instancji, że w ustalonych okolicznościach sprawy nie doszło do wydzielenia gospodarstwa rolnego proboszcza, a więc spełniona została przesłanka regulacji, o jakiej mowa w art. 61 ust. 1 pkt. 2) ustawy z dnia 17 maja 1989 r.

Oznacza to z kolei, że regulacji podlegały nieruchomości rolne w granicach norm obszarowych, o jakich mowa w art. 4 ust. 2 ustawy o dobrach martwej ręki (por. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2 grudnia 2015 r. w sprawie IV CSK 90/15, LEX nr 2007805).

Nie do końca czytelne są zarzuty apelacji dotyczące naruszenia wskazywanych w niej przepisów prawa wodnego.

Związane jest to z twierdzeniami, że działka o nr (...) zajęta jest przez wody płynące, a więc stała się ona z mocy prawa własnością Państwa na podstawie przepisu art. 1 ust. 1 prawa wodnego z 1962 r., co oznacza, że co najwyżej powódce służyć mogły roszczenia odszkodowawcze z tytułu utraty w ten sposób własności, a te uległy przedawnieniu.

W związku z tym w pierwszej kolejności należy stwierdzić, że nie ma, w świetle treści zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, podstaw do przyjęcia, że jakikolwiek grunt przejęty od powódki przez Państwo w ramach ustawy o dobrach martwej ręki w momencie przejmowania zajęty był przez wody płynące.

Co więcej, nie wiadomo, czy i w jakiej części obecnie wspomniana działka (...) zajęta jest przez tego rodzaju wody.

Wbrew twierdzeniom apelującego nie wynika to z treści wydanych w sprawie opinii geodezyjnej oraz związanych z wyceną nieruchomości.

Z opinii geodezyjnej (k. 323,326) wynika jedynie, że działka ta sąsiaduje z rzeką.

Z kolei z opinii biegłego J. K. wynikało, że znajduje się na niej rów wodny oraz wał przeciwpowodziowy.

Natomiast z zaświadczenia dołączonego do opinii J. W. (k. 865) wynika jedynie, że teren ten przeznaczony jest pod cieki wodne oraz tereny zalewowe.

Niezależnie od tego, argumentacja pozwanego w omawianym przedmiocie dotknięta jest zasadniczą wadą.

Zgodnie bowiem z treścią art. 1 ust. 1 oraz art. 2 ust. 1 ustawy o dobrach martwej ręki wspomniana działka nr (...) przeszła na własność Państwa z chwilą wejścia w życie tej ustawy.

Grunt ten nie mógł zatem, z przyczyn oczywistych, ulec ponownej nacjonalizacji na podstawie przepisów prawa wodnego z 1962 r.

Natomiast, jak słusznie stwierdził sąd I instancji, okoliczność, że nieruchomość jest zajęta obecnie wodami płynącymi czy też przeznaczona jest pod tereny zalewowe skutkuje jedynie tym, że nie może ona być zwrócona powódce w naturze (art. 63 ust. 1 pkt. 2 i 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r.)

Wreszcie, bezzasadne są także zarzuty apelacji skierowane przeciwko ustaleniu wartości przejętej nieruchomości (i, w konsekwencji, wysokości należnego powódce odszkodowania) według jej aktualnego przeznaczenia.

Wynika to przede wszystkim z istoty postępowania regulacyjnego i wskazanych przez ustawodawcę procedur zaspokajania w nim roszczeń kościelnych osób prawnych.

Zauważyć należy, że art.63 ust.1 ustawy z 1989r. określa kolejność sposobów regulacji, dając pierwszeństwo rozwiązaniu polegającemu na przywróceniu kościelnym osobom prawnym własności nieruchomości wymienionych w art.61 ust.1 i 2 lub ich części. Przepis ten nie uzależnia przy tym restytucji nieruchomości od zgodności ich aktualnego przeznaczenia z przeznaczeniem w dacie przejęcia.

Dopiero w przypadku niemożności przywrócenia własności nieruchomości lub ich części, a w dalszej kolejności przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej, wchodzi w rachubę przyznanie odszkodowania.

Taka konstrukcja art. 63 ust.1 ustawy z 1989r. prowadzi do wniosku, że zamiarem ustawodawcy było, aby odszkodowanie, jako ostateczny środek regulacji, równoważyło skutki związane z niemożnością przywrócenia własności nieruchomości lub przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej, co logicznie oznacza, że winno ono odpowiadać rzeczywistej wartości nieruchomości, która podlegałaby zwróceniu.

Takiemu stanowisku nie sprzeciwia się treść przepisu art. 63 ust. 1 pkt. 3 ustawy z 1989r.,nakazującego ustalanie odszkodowanie według przepisów o wywłaszczaniu nieruchomości.

Z uwagi na konieczność zachowania wzajemnej spójności sposobów regulacji przyjętych w art. 63 ust.1, zastosowanie tych przepisów może być bowiem jedynie odpowiednie, uwzględniające specyfikę postępowania regulacyjnego.

Ustawa z 21 sierpnia 1997r. o gospodarce nieruchomościami nie przewiduje bowiem wprost sytuacji przewidzianej w art. 63 ust.1 ustawy z dnia 17 maja 1989r. o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej. Jest też oczywiste, że tylko niektóre z przepisów w niej zawartych nadają się do takiego zastosowania w rozpatrywanej sprawie.

Uznać należy w tej sytuacji, że Rada Ministrów nie wykroczyła w treści § 52 Rozporządzenia z dnia 21 września 2004r. w sprawie wyceny nieruchomości i sporządzania operatu szacunkowego (Dz. U. nr 207, poz. 2109 ze zm.) poza upoważnienie ustawowe wynikające z art.159 ugn.

Ostatnio wymieniony przepis upoważnia Radę Ministrów m.in. do określenia sposobów określania wartości nieruchomości dla różnych celów ( pkt.2) lub jako przedmiotu różnych praw ( pkt.3).

W przepisie § 52 ust.1 Rozporządzenia odwołano się wprost do kryteriów ustalania wysokości odszkodowania z art. 134 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997r o gospodarce nieruchomościami.

Wyłączono jedynie stosowanie ustępów 3 i 4 w/w przepisu, wprowadzając w ich miejsce regulację wynikającą z § 52 ust. 2 Rozporządzenia.

Pomijając kwestię poprawności zastosowanej tu techniki legislacyjnej, nie ma w tej sytuacji podstaw do konstruowania tezy o sprzeczności omawianego uregulowania z ustawą.

Przeciwnie, treść § 52 ust.2 Rozporządzenia pozostaje w zgodzie z ogólnymi założeniami i rozwiązaniami przyjętymi w ustawie o gospodarce nieruchomościami.

W przepisach art. 134 ust. 3 i 4 ugn wyrażona została wyraźna intencja ustawodawcy, aby to osoba wywłaszczana była beneficjentem zmian w przeznaczeniu nieruchomości i ona, co do zasady, powinna czerpać korzyści z takich zmian.

Analogiczne rozwiązania przyjęto w art. 136, 139 czy 140 ugn.

Z takimi uregulowaniami ściśle koresponduje treść § 52 w/w Rozporządzenia Rady Ministrów z 21 września 2004 r.

Przedstawione wyżej stanowisko, dotyczące obowiązywania § 52 Rozporządzenia z dnia 21 września 2004r., jest utrwalone w judykaturze (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 8 listopada 2018 r. w sprawie II CSK 270/17, LEX nr 2577390).

Z tych przyczyn na podstawie art. 385 kpc oraz powołanych wyżej przepisów prawa Sąd Apelacyjny orzekł jak w punkcie 1 sentencji wyroku.

O należnych stronie powodowej kosztach zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym orzeczono w punkcie 2 wyroku na podstawie art. 98 § 1 i 3 kpc oraz art. 99 kpc w zw. z art. 391 § 1 kpc, przy uwzględnieniu treści przepisów § 10 ust. 1 pkt 2) w zw. z § 2 pkt. 8) Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. 2018.265.).

Bogdan Wysocki

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE