UZASADNIENIE

Powód J. P. w pozwie złożonym do sądu w dniu 22 listopada 2018r. skierowanym przeciwko (...) w W. wniósł o ustalenie, że na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w związku z art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, przysługuje mu prawo pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości położonej w obrębie S., gmina K., powiat (...) województwo (...), obecnie oznaczonych jako działki nr (...) (KW nr (...)), nr 20/13 (KW nr (...)), nr 23/1 (KW nr (...)), nr 23/2 (KW nr (...)), nr 23/3 (KW nr (...)), nr 26/2 (KW nr (...)), nr 26/3 (KW nr (...)), nr 32/2 (KW nr (...)), nr 32/3 (KW nr (...)), nr 32/4 (KW nr (...)), nr 32/5 (KW nr (...)), nr 33/1 (KW nr (...)), nr 33/3 (KW nr (...)), nr 33/4 (KW nr (...)), nr 33/5 (KW nr (...)) i nr 33/6 (KW nr (...)).

Nadto powód wniósł o zasądzenie od pozwanego na jego rzecz kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Pozwany (...)w W. w odpowiedzi na pozew wniósł o oddalenie powództwa w całości oraz o zasądzenie na swoją rzecz od powoda kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 17 lutego 2020r. ustalił, że powodowi na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa w związku z treścią art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, przysługuje prawo pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości położonej w obrębie S., gmina K., powiat (...), województwo (...), składającej się z działek gruntu wchodzących w skład dawnego majątku S., obecnie stanowiących następujące działki o numerach:

a) 20/12 KW nr (...) o powierzchni 10,1200 ha,

b) 20/13 KW nr (...) o powierzchni 10,4400 ha,

c) 23/1 KW nr (...) o powierzchni 10,9300 ha,

d) 23/2 KW nr (...) o powierzchni 3,8600 ha,

e) 23/3 KW nr (...) o powierzchni 3,8600 ha,

f) 26/2 KW nr (...) o powierzchni 22,0852 ha,

g) 26/3 KW nr (...) o powierzchni 5,8748 ha,

h) 32/2 KW nr (...) o powierzchni 7,2721 ha,

i) 32/3 KW nr (...) o powierzchni 4,9648 ha,

j) 32/4 KW nr (...) o powierzchni 13,8618 ha,

k) 32/5 KW nr (...) o powierzchni 6,1913 ha,

l) 33/1 KW nr (...) o powierzchni 10,7854 ha,

ł) 33/3 KW nr (...) o powierzchni 5,8268 ha,

m) 33/4 KW nr (...) o powierzchni 5,3601 ha,

n) 33/5 KW nr (...) o powierzchni 6,1712 ha,

o) 33/6 KW nr (...) o powierzchni 0,7765 ha.

Sąd zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 4.000 zł tytułem zwrotu części uiszczonych kosztów sądowych, w pozostałym zakresie nieuiszczonymi kosztami sądowymi obciążył Skarb Państwa i zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 25.017 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód J. P. jest synem K. P. (1) z domu M. i W. P. oraz wnukiem byłego właściciela majątku S. M. M.. Spadek po M. M. z mocy ustawy nabyli żona K. M., córka M. P., córka K. P. (2) i córka A. Z.. Powód dziedzicząc spadek po swej matce K. P. (2) i W. P. należy jednocześnie do grona spadkobierców M. M..

Sąd pierwszej instancji ustalił, że w dniu 19 maja 1945r. nieruchomość położona w S. D. została przejęta na podstawie art. 2 dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej przez Skarb Państwa Państwowy Fundusz Ziemi na cele reformy rolnej. Na podstawie zaświadczenia Wojewody (...) z dnia 6 grudnia 1946r. wydanego na zasadzie art. 2 lit. ust. 1 litera b dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej z dniem 16 grudnia 1946r. w księdze wieczystej jako właściciela wpisano Skarb Państwa Polskiego (Wojewódzki Urząd Ziemski w P.). Natomiast wydane kilka tygodni później drugie zaświadczenie Wojewody (...) z dnia 7 stycznia 1947r. wskazywało jako podstawę przejęcia art. 2 ust. 1 litera e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej, co wpisano 10 stycznia 1947r. i to na wniosek z 7 stycznia 1947r. przeniesiono i wpisano 17 października 1947r. Księga gruntowa została zamknięta i przepisana do nowej księgi wieczystej KW nr (...) prowadzonej przez Sąd Rejonowy w Środzie Wielkopolskiej. Nieruchomości wchodzące w skład dawnego majątku S. objęte dawną księgą gruntową S. Tom I wykaz 1, a pozostające obecnie w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa to działki nr (...) (KW nr (...)), nr 20/13 (KW nr (...)), nr 23/1 (KW nr (...)), nr 23/2 (KW nr (...)), nr 23/3 (KW nr (...)), nr 26/2 (KW nr (...)), nr 26/3 (KW nr (...)), nr 32/2 (KW nr (...)), nr 32/3 (KW nr (...)), nr 32/4 (KW nr (...)), nr 32/5 (KW nr (...)), nr 33/1 (KW nr (...)), nr 33/3 (KW nr (...)), nr 33/4 (KW nr (...)), nr 33/5 (KW nr (...)), nr 33/6 (KW nr (...)).

Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód wystąpił do Agencji Nieruchomości Rolnych Oddziału Terenowego w P. z wezwaniem do uznania prawa pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości pochodzących z dawnego majątku S.. W odpowiedzi uzyskał stanowisko, że na skutek przyłączenia do księgi wieczystej S. nieruchomości zapisanych uprzednio w księdze wieczystej D. majątek ziemski wskazano art. 2 ust. 1 lit. b i art. 2 ust. 1 lit. e dekretu jako podstawę prawną przejęcia. Zgodnie bowiem z księgą wieczystą S. ostatnim właścicielem nieruchomości przed Skarbem Państwa był M. M., a Skarb Państwa jako właściciela wpisano dnia 16 grudnia 1946r. na podstawie zaświadczenia Wojewody (...) z dnia 6 grudnia 1946r. wydanego w oparciu art. 2 ust. 1 lit. b dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Natomiast z księgi wieczystej D. majątek ziemski wynika, że Skarb Państwa jako właściciela wpisano na podstawie zaświadczenia Wojewody (...) z dnia 7 stycznia 1947r. wydanego na podstawie art. 2 ust. 1 lit. e dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego przy czym poprzednim właścicielem nieruchomości objętej księgą wieczystą D. majątek ziemski nie był M. M.. Agencja Nieruchomości Rolnych uznała, że ustalenie faktycznych okoliczności przejęcia nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa należy do sądu powszechnego, co będzie stanowić podstawę do wydania decyzji przez Agencję. Wobec zaistniałej sytuacji powód wystąpił z roszczeniem do Sądu Okręgowego w Poznaniu tj. z pozwem przeciwko Agencji Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w P. o ustalenie, że w dacie przejęcia na rzecz Skarbu Państwa Polskiego (Wojewódzki Urząd Ziemski w P.) i w konsekwencji wpisania Skarbu Państwa jako właściciela na podstawie zaświadczenia Wojewody (...) z dnia 6 grudnia 1946r. właściciel majątku ziemskiego M. M. zam. w P. ul. (...) był obywatelem polskim, narodowości polskiej, zatem podstawę prawną przejęcia majątku ziemskiego zapisanego w księdze wieczystej S. T. I k 1 nie stanowił przepis art. 2 litera b dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej. Sąd Okręgowy w Poznaniu wyrokiem z dnia 31 lipca 2015r. ustalił, że nie istniały przesłanki do przejęcia przez Skarb Państwa w trybie art. 2 ust.1 litera b dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z dnia 6 września 1944r. o przeprowadzeniu reformy rolnej nieruchomości położonej w obrębie S., gmina K., powiat (...), województwo (...), obejmującej m.in. działki wskazane o ustalenie prawa pierwszeństwa w nabyciu działek. Wyrok ten jest prawomocny.

Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód w związku z powyższym wyrokiem pismem z dnia 31 sierpnia 2015r. zwrócił się o pilne wszczęcie procedury sprzedaży wymienionych działek, na co poprzednik prawny pozwanego Agencja Nieruchomości Rolnych podjęła szereg czynności związanych z przygotowaniem nieruchomości do sprzedaży. W dniu 13 listopada 2015r. odebrała operat szacunkowy z określeniem wartości rynkowej prawa własności nieruchomości do ewentualnej sprzedaży, pismem z dnia 16 listopada 2015r. Oddział Agencji Nieruchomości Rolnych wystąpił o szczególne pełnomocnictwo do Prezesa Agencji Nieruchomości Rolnych które jest wymagane przy zbywaniu nieruchomości. Jednak czynności dalsze zmierzające do sfinalizowania sprzedaży zostały wstrzymane w związku z poleceniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 listopada 2015r. kierowanym do Prezesa Agencji. To wstrzymanie w/w czynności prowadzących do zbycia nieruchomości Zasobu było związane z planowaną nowelizacją przepisów ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Do chwili obecnej przedmiotowe działki pozostają w dyspozycji (...)w W..

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd pierwszej instancji uznał, że powództwo w całości zasługiwało na uwzględnienie.

Sąd Okręgowy wskazał, że poza sporem były następujące fakty i okoliczności:

- przejęcie z mocy prawa przez Skarb Państwa nieruchomości stanowiącej majątek ziemski (...) należący do W. M. na mocy dekretu z dnia 6 września 1944r. o reformie rolnej i to ostatecznie - jak wynika z wyroku z dnia 31 lipca 2015r. - na podstawie art. 2 ust. 1 litera e (kryterium obszarowe),

- tytuł spadkobiercy dawnego właściciela ziemskiego przysługujący powodowi,

- zgłoszenie przez powoda w 2013r. oświadczenia do Agencji Nieruchomości Rolnych o zamiarze skorzystania z prawa pierwszeństwa przy nabyciu opisanych w pozwie działek powstałych na bazie majątku ziemskiego jego dziadka,

- podjęcie przez Agencję Nieruchomości Rolnych - poprzednika prawnego pozwanego szeregu działań zmierzających do zbycia przedmiotowych działek włącznie z uzyskaniem już gotowego operatu szacunkowego określającego wartość rynkową prawa własności i wystąpieniem o pełnomocnictwo szczególne do Prezesa Agencji niezbędne do zbycia nieruchomości, które to działania zostały następnie wstrzymane od listopada 2015r. z uwagi na planowaną nowelizację przepisów ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami Skarbu Państwa.

Sąd podkreślił, że powyższe okoliczności wynikają z dokumentów zawartych w aktach sprawy, w aktach ubocznych, których autentyczności żadna ze stron nie kwestionowała, do czego Sąd także nie znalazł żadnych podstaw uznając wszystkie dokumenty za w pełni wiarygodny materiał dowodowy.

Sąd pierwszej instancji podkreślił, że spornym była w zasadzie sama ocena prawna zasadności zgłoszonego roszczenia o ustalenie prawa pierwszeństwa powoda w nabyciu opisanej w pozwie nieruchomości.

Sąd Okręgowy wskazał, że niniejsze powództwo to pozew o ustalenie prawa (pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości Zasobu), a więc oparty o przepis art. 189 k.p.c., który stanowi, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nie istnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Przesłanka interesu prawnego” jest przesłanką materialno prawną. Uregulowanie art. 189 k.p.c. zawiera dwie przesłanki, które powinien wykazać powód tj. interes prawny w uzyskaniu wyroku ustalającego oraz istnienie stosunku prawnego lub prawa, a nie okoliczności faktycznej (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 lutego 1997r. II CKU 7/97 LEX nr 29538; M. Manowska Komentarz do art. 189 k.p.c. (w:) Kodeks postępowania cywilnego Komentarz Tom I. art. 1-505 (38) wyd. III Wolters Kluwer 2015, uwaga 2). Zatem powództwo podlega oddaleniu jeżeli powód nie ma interesu prawnego do jego wytoczenia, ale także jeżeli interes taki istnieje, ale twierdzenia powoda o istnieniu lub nieistnieniu stosunku prawnego okażą się bezzasadne (vide: P. Telenga Komentarz do art. 189 k.p.c. (w:) Kodeks postępowania cywilnego Komentarz aktualizowany Tom I art. 1-729 pod red. A. Jakubeckiego LEX nr 2018 uwaga 1). Interes prawny zachodzi, jeżeli sam skutek jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości (vide: wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 7 lutego 2014r. I ACa 408/13, LEX nr 1437870; T. Rowiński Interes prawny w procesie cywilnym i w postępowaniu nieprocesowym; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 5 kwietnia 2007r. III AUa 1518/05 LEX nr 257445). Brak interesu prawnego jako przesłanki powództwa z art. 189 k.p.c. zachodzi wtedy, gdy strona nie ma jakiejkolwiek potrzeby ustalania stosunku prawnego lub prawa, bowiem jej sfera prawna nie została ani naruszona, ani zagrożona przez pozwanego (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2002r. II CKN 833/00 LEX nr 483288; K. Piasecki Postępowanie sporne rozpoznawcze Warszawa 2004 s. 150 i n.). Interes prawny do wytoczenia powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego nie zachodzi także, jeżeli zainteresowany może na innej drodze osiągnąć w pełni ochronę swoich praw (vide|: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 2008r., II CSK 378/07 LEX nr 863958, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2009r. III CZP 79/09 LEX nr 533836). Istota stosunku prawnego stanowi przedmiot licznych wypowiedzi, które ujawniają różnice poglądów (Z. Ziembiński O metodzie analizowania stosunku prawnego Państwo i Prawo 1967 z. 2, s. 193 i n.). Zdaniem Sądu należy więc przyjąć, że stosunkiem prawnym jest taki stosunek między ludźmi lub jednostkami organizacyjnymi uznanymi przez normę prawną za podmioty prawa w którym podmioty te mają wynikające z dyspozycji normy prawnej uprawnienia i obowiązki, realizacja zaś tych uprawnień i obowiązków zagwarantowana jest przymusem państwowym (A. Wolter Prawo cywilne zarys części ogólnej Warszawa 1979 s. 109). W stosunku prawnym chodzi o wyróżnione przez normy prawne zachowanie lub kompetencje podmiotu uprawnionego, któremu podporządkowane są określone obowiązki innego podmiotu. Powoda występującego z powództwem o udzielenie ochrony prawnej na podstawie art. 189 k.p.c. obciąża obowiązek wykazania faktów uzasadniających interes prawny, o którym mowa w tym przepisie (art. 6 k.c.). Interes prawny musi być ponadto zgodny z prawem i zasadami współżycia społecznego, jak również celem, któremu służy art. 189 k.p.c. (vide: wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 listopada 2002r. II CKN 104/00 LEX nr 75344; E. Wengerek Powództwo o ustalenie Ruch Prawniczy i Ekonomiczny 1959 nr 1, s. 15 i n.). Interes prawny, o którym sąd orzeka w chwili wyrokowania nie jest kategorią niezmienną. Powód zatem powinien wykazać jego aktualność według stanu określonego w art. 316 § 1 k.p.c. czyli na moment zamknięcia rozprawy, bowiem strona powodowa może w toku procesu utracić interes prawny do dalszego podtrzymywania żądania ustalenia prawa lub stosunku prawnego (vide: T. Żyznowski Komentarz do art. 189 k.p.c. (w:) Kodeks postępowania cywilnego Komentarz Tom I artykuły 1-366, wyd. II pod red. H. Doleckiego i T. Wiśniewskiego LEX 2013 uwaga 11).

Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy Sąd pierwszej instancji uznał, że prawo pierwszeństwa powoda w przedmiotowej sprawie zmaterializowało się jako prawo podmiotowe, co dało podstawę do wydania rozstrzygnięcia w sprawie (vide: wyroki Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 14 lutego 2006r. sygn. akt I ACa 942/05 i z dnia 7 lutego 2007r. sygn. akt IACa 653/06 w których to sprawach nie był kwestionowany interes prawny strony powodowej w żądaniu ustalenia przysługującego jej prawa pierwszeństwa). Sąd wskazał, że ma świadomość istniejącego orzecznictwa odnoszącego się do charakteru prawa pierwszeństwa uregulowanego w art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa jako nie prawa podmiotowego, lecz zakazu zadysponowania rzeczą przez podmiot wykonujący prawo własności Skarbu Państwa (m. in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11 marca 2015r. I ACa 1061/14, uchwała 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 23 lipca 1992r. III CZP 62/92 OSNC 1992/12/214, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 21 grudnia 2006r. III CZP 121/06 OSNC z 2007/10/149, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 października 2008r. III CZP 95/08 OSNC 2009/9/121) oraz poglądu, że realizacja pierwszeństwa jest możliwa dopiero wówczas, gdy adresat zakazu stworzy swym zachowaniem sytuację w której zakaz staje się aktualny. W ocenie Sądu trzeba jednak zważyć na cechy specyficzne prawa podmiotowego, które służy w prawie cywilnym do opisania sytuacji prawnej jednego podmiotu względem innego. Jest ono elementem treści stosunku cywilnoprawnego, korelatem prawa jest zawsze obowiązek ze strony innego podmiotu, który albo może bezpośrednio obciążać inne podmioty albo może mieć charakter wyłącznie potencjalny, który wymaga dopiero aktualizacji. Sąd zważywszy na okoliczności tej konkretnej sprawy tj. na działania Agencji Nieruchomości Rolnych - poprzedniczki prawnej pozwanego w niniejszym procesie tj. działania zmierzające do sprzedaży nieruchomości (podjęcie działań zmierzających do przeznaczenia do sprzedaży nieruchomości, uzyskanie zaświadczenia o obowiązującym studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego w odniesieniu do nieruchomości, zbadanie szczegółowe jej stanu prawnego, dziedziczenia po wpisanym wcześniej do KW W. M., zlecenie i sporządzenie operatu szacunkowego określającego wartość prawa własności nieruchomości) uznał, że powód w momencie wydawania orzeczenia, zgodnie z wymogiem przewidzianym w art. 316 k.p.c., był dysponentem prawa podmiotowego w postaci prawa pierwszeństwa w odniesieniu do (...) Zdaniem Sądu okoliczności sprawy dają podstawy do przyjęcia, że gdyby Agencja Nieruchomości Rolnych nie wymagała od powoda uzyskania prawomocnego orzeczenia dotyczącego sposobu przejęcia przez Skarb Państwa na podstawie dekretu nieruchomości, to powód uczyniłby już użytek ze swojego prawa, tym bardziej, iż w listopadzie 2015r. Agencja Nieruchomości Rolnych występowała już do Prezesa Agencji o pełnomocnictwo szczególne niezbędne dla sprzedaży nieruchomości Zasobu, czyli jeszcze przed uchwaleniem ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Sąd podkreślił, że w obecnym stanie prawnym powodowi nie przysługuje żadne inne roszczenie. Reasumując Sąd uznał, że powód posiada interes prawny w zgłoszeniu roszczenia zawartego w pozwie tj roszczenia o przyznanie prawa pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości przejętych przez Skarb Państwa, które stanowiłyby majątek ziemski dziadka powoda.

Zdaniem Sądu pozwany jest legitymowany biernie do występowania w niniejszym procesie. Zgodnie bowiem z przepisami ustawy z dnia 10 lutego 2017r. o Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa (Dz. U. z 2017r. poz. 623) nastąpiła formalna likwidacja Agencji Nieruchomości Rolnych. Stosownie jednak do art. 46 ust. 1 ustawy z dnia 10 lutego 2017r. Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa (Dz. U. z 2017r. poz. 624) Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa z dniem 1 września 2017r. z mocy prawa wstąpił w ogół praw i obowiązków znoszonej Agencji Nieruchomości Rolnych.

Sąd pierwszej instancji wskazał, że skoro powodowi przysługuje interes prawny w domaganiu się ustalenia prawa pierwszeństwa, a pozwany jest legitymowany biernie w dalszej kolejności konieczne było rozważenie merytorycznych przepisów odnoszących się do prawa pierwszeństwa tj. art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz wobec momentu składania powództwa przepisu intertemporalnego w postaci art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw. Na podstawie z art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (Dz. U. 1991r. Nr 107 poz. 464 ze zm.) w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie nowelizacji wynikającej z art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. 2016 poz. 585 ze zm.) pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości Zasobu po cenie ustalonej w sposób określony w ustawie, z zastrzeżeniem art. 17a ust. 1, art. 17b ust. 4 i art. 42, przysługuje byłemu właścicielowi zbywanej nieruchomości lub jego spadkobiercom, jeżeli nieruchomość została przejęta na rzecz Skarbu Państwa przed dniem 1 stycznia 1992r. Prawo pierwszeństwa stosuje się wówczas, gdy istnieje jedynie zamiar zbycia danego przedmiotu. Wobec tego istota prawa pierwszeństwa wskazuje, że uprawniona przez ustawę osoba może nabyć nieruchomość z pominięciem innych kandydatów, bez konieczności udziału w ramach przetargu przewidzianego przez ustawę przy czym ta określona nieruchomość winna należeć do Zasobu Rolnego Skarbu Państwa i oferowana być do sprzedaży przez ustawowo określonego dysponenta własności. Sąd podkreślił, że poza sporem jest, iż nieruchomość została przejęta na rzecz Skarbu Państwa przed dniem 1 stycznia 1992r. na mocy dekretu Polskiego Komitetu Wyzwolenia narodowego z dnia 6 września 1944r. o reformie rolnej i to na podstawie art. 2 ust. 1 litera e tego dekretu oraz, że stanowiła ona majątek ziemski (...) należący do dziadka powoda. Zgodnie z art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw do postępowań dotyczących nabycia nieruchomości rolnych oraz wpisu do księgi wieczystej wszczętych na podstawie ustaw zmienianych w art. 3, art. 4, art. 6 i art. 7 i niezakończonych do dnia wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe. Art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw znajduje zastosowanie do ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa z racji odesłania do ustawy zmienianej w art. 6 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw. Zdaniem Sądu wobec podjętych przez poprzednika prawnego pozwanego czynności zmierzających do sprzedaży nieruchomości nie może być wątpliwości, że postępowanie odnośnie zbycia nieruchomości toczyło się. Czynności te były dalece zaawansowane, co wynika w sposób jasny z treści zeznań świadka W. K. - pracownika pozwanego, która zajmowała się w ramach swoich obowiązków służbowych (...) i jak podała jedyną przeszkodą dla formalnego zaoferowania nieruchomości było polecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, aby wstrzymać sprzedaż z uwagi na planowaną nowelizację przepisów ustawy. Sąd zeznania tego świadka uznał wiarygodne co do zaistnienia wskazanych przez świadka faktów. Żadna ze stron nie podważała wiarygodności okoliczności i faktów przedstawianych przez świadka. Świadek wskazywała także na zalecaną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi interpretację pojęcia „procedury wszczęte”. Miało to pojęcie odnosić jedynie do sytuacji, kiedy nieruchomość została ujęta w wykazie nieruchomości przeznaczonych do zbycia. Sąd taką interpretację kluczowego pojęcia przedstawioną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi nie uznał za miarodajną. Jest to interpretacja korzystna dla Państwa, zatem dla jednej strony. Zdaniem Sądu niezależnie od tego, że jest subiektywna to jest ona także niesłuszna. W ocenie Sądu nie można bowiem tak samo traktować sytuacji w których w celu sprzedaży nieruchomości podjęto dopiero pierwszy krok oraz sytuacji, w których po operacie szacunkowym kierowano pismo do Prezesa Agencji Nieruchomości Rolnych o udzielenie pełnomocnictwa szczególnego wymaganego do zrealizowania sprzedaży. Wreszcie nie sposób uznawać, że wszczęcie procedury sprzedaży to moment sporządzenia wykazu nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży. Wykaz taki był w zasadzie czynnością kończącą procedurę sprzedaży, a nie dopiero tę procedurę wszczynającą. Nie można także stwierdzić, aby postępowanie zostało zakończone, skoro z samego stanowiska Agencji Nieruchomości Rolnych wynikało, że czynności w ramach procedury od listopada 2015r. są wstrzymane do odwołania. Zdaniem Sądu należało zatem przyjąć stan ich wstrzymania. Mając powyższe na względzie Sąd uwzględnił powództwo w całości.

Sąd pierwszej instancji na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c. zasądził od pozwanego na rzecz powoda zwrot kwoty kosztów uiszczonych przez powoda, natomiast kosztami od których powód został zwolniony został obciążony Skarb Państwa zgodnie z art. 113 ust. 1 ustawy z dnia 28 lipca 2005r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t. j. Dz.U. z 2016r. poz. 623 ze zm.). Na poniesione przez stronę powodową koszty procesu złożyło się wynagrodzenie jej pełnomocnika w kwocie 25.000 zł ustalone zgodnie z § 2 pkt 9 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015r. poz. 1800 ze zm.) oraz koszty opłaty skarbowej od pełnomocnictwa w kwocie 17 zł.

Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany (...) w W. zaskarżając wyrok w całości. Pozwany zaskarżonemu wyrokowi zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego tj.:

a) niewłaściwe zastosowanie art. 189 k.p.c. polegające na przyjęciu, że powód wykazał, iż dysponuje interesem prawnym,

b) niewłaściwe zastosowanie art. 189 k.p.c. w związku z błędną wykładnią art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa polegające na ustaleniu nieistniejącego prawa podmiotowego i wykreowaniu nieistniejącego stosunku prawnego,

c) błędną wykładnię art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw w związku z art. 29 ust. 1 pkt 1 w/w ustawy z dnia 19 października 1991r. uznając, że podjęcie przez Agencję Nieruchomości Rolnych działań przygotowawczych zmierzających do sprzedaży nieruchomości wypełnia wskazaną w w/w przepisie przesłankę „wszczęcia postępowania dotyczącego nabycia nieruchomości rolnych”.

Pozwany wskazując na powyższe zarzuty wniósł o zmianę zaskarżonego wyroku w całości poprzez oddalenie powództwa w całości oraz zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych. Pozwany wniósł także o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego zwrot kosztów postępowania apelacyjnego w tym kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym według norm przepisanych.

Pozwany na podstawie art. 177 § 1 pkt 3¹ k.p.c. wniósł o zawieszenie niniejszego postępowania do czasu rozstrzygnięcia przez Trybunał Konstytucyjny sygn. akt K 36/16 w przedmiocie wniosku o zbadanie zgodności art. 6 pkt 8 litera a ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, uchylającego art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, z art. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej i wynikającymi z niego zasadami sprawiedliwości społecznej, zasadą ochrony praw nabytych i interesów w toku oraz nakazem zapewnienia odpowiedniej vacatio legis , a także z art. 64 ust. 2 w związku z art. 32 Konstytucji Rzeczypospolitej.

Powód J. P. w odpowiedzi na apelację wniósł o oddalenie apelacji w całości oraz zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm prawem przepisanych zwłaszcza kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym. Nadto powód wniósł o oddalenie wniosku pozwanego o zawieszenie niniejszego postępowania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Apelacja pozwanego nie zasługiwała na uwzględnienie.

Sąd nie znalazł podstaw do zawieszenia niniejszego postępowania do czasu rozstrzygnięcia skargi konstytucyjnej wniesionej w dniu 11 lipca 2016r. przez Rzecznika Praw Obywatelskich do Trybunału Konstytucyjnego sygn. akt K 36/16. Z informacji zamieszczonych na stronie internetowej Trybunału Konstytucyjnego wynika, że sprawa ta jest w toku. Przepis art. 177 § 1 pkt 3¹ k.p.c. uprawnia Sąd do zawieszenia postępowania, jednakże nie jest to obligatoryjne. Sąd podzielił stanowisko powoda zaprezentowane w odpowiedzi na apelację, ze niezależnie od rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego sytuacja procesowa powoda nie zmieni się na niekorzyść. Z metryki K 36/16 zamieszczonej na stronie internetowej Trybunału Konstytucyjnego wynika, że przedmiotem sprawy nie jest art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw. Z kolei w sprawie SK 102/19 ( (...) 2020 poz.59) w której zarzucono niekonstytucyjność art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, Trybunał Konstytucyjny postanowieniem z dnia 22 października 2020r. umorzył postępowanie.

Za nietrafne Sąd Apelacyjny uznał zarzuty przytoczone w apelacji naruszenia przez Sąd pierwszej instancji art. 189 k.p.c. oraz art. 189 k.p.c. w związku z art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Sąd akceptuje stanowisko wyrażone przez inny skład Sądu Apelacyjnego w Poznaniu w uzasadnieniu do wyroku z dnia 19 marca 2020r. sygn. akt IACa 593/19 w zakresie wykładni art. 189 k.p.c. przy czym została ona dokonana w sprawie dotyczącej takiego samego roszczenia i w bardzo podobnym stanie faktycznym. W obecnym stanie prawnym interes prawny, o którym mowa w tym przepisie należy rozumieć szeroko, w sposób wynikający z treści określonych przepisów prawa przedmiotowego oraz uwzględniający ogólną sytuację prawną powoda i szeroko pojmowany dostęp do sądów w celu zapewnienia ochrony prawnej w konstytucyjnie określonym zakresie (art. 45 Konstytucji RP), ponieważ prawo do sądu jest standardem międzynarodowym w myśl ratyfikowanego przez Polskę art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz. U. z 1977r. Nr 38, poz. 167). Udzielenie ochrony przez sąd następuje zawsze ze względu na istniejącą potrzebę uzyskania poprawy w sytuacji prawnej m.in. przez uzyskanie stanu klarowności i stabilności tej sytuacji. Interesu prawnego w żądaniu omawianego ustalenia nie można zakwestionować, gdy ma ono znaczenie zarówno dla obecnych, jak i przyszłych (możliwych), ale obiektywnie prawdopodobnych stosunków prawnych i praw (sytuacji prawnej) podmiotu występującego z żądaniem ustalenia i to nawet wówczas, gdy powód nie jest stroną tych praw czy stosunków prawnych. Za ugruntowaną w judykaturze i nauce prawa uznać należy definicję interesu prawnego w rozumieniu art. 189 k.p.c., zgodnie z którą interes prawny zachodzi, jeżeli sam skutek, jaki wywoła uprawomocnienie się wyroku ustalającego, zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, czyli definitywnie zakończy spór istniejący lub prewencyjnie zapobiegnie powstaniu takiego sporu w przyszłości, a jednocześnie interes ten nie podlega ochronie w drodze innego środka (vide: uzasadnienie do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 26 lutego 2020r. II PK 26/19 LEX nr 3221257). Tak rozumiany interes prawny nie zachodzi jedynie wówczas, gdy osiągnięcie tożsamego skutku jest możliwe w drodze dalej idącego powództwa. Niewątpliwie powodowi nie przysługuje obecnie wobec pozwanego żadne roszczenie. Nie ulega jednak wątpliwości, że ustalenie prawa pierwszeństwa powoda w sposób jednoznaczny przesądzi, że powód w razie formalnego przeznaczenia nieruchomości do sprzedaży - zgodnie z art. 29 ust.1 c ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa - winien zostać o tym powiadomiony i pouczony o sposobie realizacji tego prawa. Jeżeli pozwany zadośćuczyni nałożonemu na niego obowiązkowi, do powód będzie mógł z prawa pierwszeństwa skorzystać. Powodowi w razie uchybienia przez pozwanego opisanemu obowiązkowi nie będzie przysługiwało roszczenie o zawarcie umowy, ale dopiero w wypadku sprzedaży nieruchomości z pominięciem prawa pierwszeństwa powoda, przysługiwać mu będzie stosowne roszczenie odszkodowawcze. Czy i przede wszystkim kiedy taka sytuacja wystąpi nie można obecnie nawet w przybliżeniu ustalić, a to wobec wstrzymania procedury sprzedaży nieruchomości. Zdaniem Sądu Apelacyjnego powód ma interes prawny w rozumieniu art. 189 k.p.c., ma bowiem obiektywną potrzebę ustalenia, że przysługuje mu prawo pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości. Pozytywny dla niego wynik postępowania rozstrzygnie tę kwestię Przesądzenie prawa pierwszeństwa powoda w niniejszym postępowaniu niewątpliwie prewencyjnie pozwoli na usunięcie ewentualnego sporu w przyszłości. Uwzględnienie apelacji pozwanego na skutek uwzględnienia zarzutu naruszenia art. 189 k.p.c. i przyjęcia braku interesu prawnego powoda, a co za tym idzie zmiana zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa, wobec zmiany przepisów i wielości zagadnień, które w sprawie występują, w tym zmiany stanu prawnego i konieczności zastosowania przepisów intertemporalnych nie usunęłaby stanu niepewności prawnej w relacjach pomiędzy stronami. Przesądzenie prawa pierwszeństwa powoda w niniejszym postępowaniu niewątpliwie prewencyjnie pozwoli na usunięcie ewentualnego sporu w przyszłości. Pozwany, gdyby przeznaczył nieruchomość do sprzedaży, to zapewne powoda nie powiadomiłby o jego uprawnieniu do skorzystania z prawa pierwszeństwa zważywszy, że (...) P. w piśmie z dnia 31 sierpnia 2018r. poinformował powoda, że nie przysługuje mu pierwszeństwo w nabyciu nieruchomości (vide: k. 191 akt). Pozytywne prawomocne ustalenie tego prawa w niniejszym postępowaniu powinno spowodować zgodne z tym ustaleniem i przepisami o pierwszeństwie zachowanie pozwanego. Dodatkowo podkreślić należy, że w powołanej wyżej sprawie IACa 593/19 Sąd Najwyższy postanowieniem z dnia 17 lutego 2021r. sygn. akt II CSK 516/20 odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania nie kwestionując interesu powoda do ustalenia prawa pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości w oparciu o art. 189 k.p.c.

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu do w/w postanowienia dokonał wykładni art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw, którą Sąd Apelacyjny w pełni aprobuje. Sąd najwyższy wskazał, że z przepisu art. 12 powołanej ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. wynika, że do postępowań dotyczących nabycia
nieruchomości rolnych wszczętych, m.in. na podstawie ustawy z dnia 19 października 1991r. i nie zakończonych do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r., stosuje się przepisy dotychczasowe. W uzasadnieniu uchwały z dnia 18 maja 2017r. III CZP 13/17 (OSNC 2018, nr 2, poz. 15), Sąd Najwyższy
wskazał, że chodzi o postępowania, których przedmiotem jest każdy sposób nabycia własności nieruchomości rolnej, o którym mowa w art. 2 pkt 7 ustawy z dnia 11 kwietnia 2003r. o kształtowaniu ustroju rolnego. Sąd Najwyższy podkreślił, że w art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. nie ma legalnej definicji „postępowania dotyczącego nabycia nieruchomości rolnej”, a zatem zawężająca
interpretacja byłaby sprzeczna z zasadą lege non distinguente nec rostrum est distinguere. Nie ogranicza się więc do postępowania w znaczeniu procedury sądowo-cywilnej jak i administracyjnej, ale chodzi tutaj o wszelkiego rodzaju postępowania dotyczące nabycia nieruchomości rolnych, w tym w drodze czynności
prawnych. Zatem zakres tego przepisu nie ogranicza się do kwestii wyłącznie procesowych, lecz także zdarzeń o charakterze materialno-prawnym (zob. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 24 sierpnia 2017r. III CZP 35/17). Poza tym, z treści tego przepisu nie wynika, iż chodzi tutaj o samą czynność zbycia nieruchomości; użycie przez ustawodawcę sformułowania „do postępowań dotyczących nabycia nieruchomości rolnych ”a w szczególności słowa „postępowań” oznacza, iż chodzi tutaj o proces przebiegający w czasie, który zachodzi, gdy zostały podjęte czynności zmierzające do zbycia nieruchomości wchodzących w skład Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, co do których obowiązujące wówczas przepisy przyznawały określonym podmiotom pierwszeństwo nabycia. Zbycie tego rodzaju nieruchomości
jest sformalizowane nie tylko na etapie finalizacji transakcji, co wynika
z regulacji zawartej w ustawie z dnia 19 października 1991r. w ówczesnym brzmieniu (por. art. 28 dotyczący sporządzenia wykazu nieruchomości Zasobu przeznaczonych do sprzedaży, który to przepis jest zamieszczony w rozdziale 6 zt. „Sprzedaż i nabywanie nieruchomości”).
W niniejszej sprawie Agencja Nieruchomości Rolnych - poprzednik prawny pozwanego podjął czynności zmierzające do sprzedaży nieruchomości rolnej pozostającej w Zasobie Własności Rolnej Skarbu Państwa, co do której powód (jako spadkobierca byłego właściciela tej nieruchomości, która została przejęta na rzecz Skarbu Państwa przed 1 stycznia 1992r.) wystąpił z pozwem o ustalenie jego pierwszeństwa w jej nabyciu na podstawie art. 29 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 19 października 1991r. w brzmieniu sprzed wejścia w życie ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. przy czym czynności zostały wstrzymane aż do odwołania. Przed wejściem w życie tej ustawy poprzednik prawny pozwanego podjął czynności faktyczne i prawne niezbędne do zbycia tej nieruchomości. Agencja Nieruchomości Rolnych Oddział Terenowy w P. w piśmie z dnia 16 kwietnia 2013r. poinformowała, że będzie prowadziła rozdysponowanie nieruchomości w drodze przetargowej (vide: k. 129 akt). Z kolei w piśmie z dnia 3 grudnia 2014r. Agencja Nieruchomości Rolnych zawiadomiła powoda, że aktualnie do sprzedaży przygotowywane są działki, przy czym porównanie numerów tych działek z tymi, które są wyszczególnione w pozwie, prowadzi do wniosku, że w tym piśmie chodziło o działki których dotyczy pozew w niniejszej sprawie (vide: k. 171 akt). Sąd pierwszej instancji ustalił i nie jest to kwestionowane w apelacji, że Agencja Nieruchomości Rolnych w dniu 13 listopada 2015r. odebrała operat szacunkowy z określeniem wartości rynkowej prawa własności nieruchomości do ewentualnej sprzedaży, zaś pismem z dnia 16 listopada 2015r. Oddział Agencji Nieruchomości Rolnych wystąpił o szczególne pełnomocnictwo do Prezesa Agencji Nieruchomości Rolnych, które jest wymagane przy zbywaniu nieruchomości. W realiach niniejszej sprawy Sąd podziela stanowisko Sądu pierwszej instancji, że czynności zmierzające do sprzedaży nieruchomości były bardzo zawansowane, a do sprzedaży nieruchomości nie doszło na skutek wstrzymania czynności od listopada 2015r. aż do odwołania. Zdaniem Sądu brak jest więc podstaw do uznania, że za wszczęcie postępowania w rozumieniu art. 12 ustawy z dnia 14 kwietnia 2016r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw należy uznać ogłoszenie wykazu nieruchomości przeznaczonych do sprzedaży wraz z podaniem ceny.

Wbrew zarzutowi pozwanego przytoczonemu w piśmie procesowym z dnia 15 października 2021r. w niniejszej sprawie nie znajduje zastosowania art. 4 ust. 7 ustawy z dnia z dnia 16 września 2011r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233 poz. 1382), gdyż przepis ten dotyczy dzierżawców, a powód nie był i nie jest dzierżawcą nieruchomości, których dotyczy pozew.

Ustalenia poczynione przez Sąd pierwszej instancji, jako znajdujące uzasadnienie w materiale zgromadzonym w aktach sprawy, Sąd Apelacyjny przyjmuje za własne, a wnioski z nich płynące aprobuje. Stąd apelację pozwanego na podstawie art. 385 k.p.c. oddalono.

O kosztach postępowania apelacyjnego Sąd orzekł zgodnie z art. 98 § 1 i 3 k.p.c. w związku z § 2 pkt 9 i § 10 ustęp 1 punkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz. U. 2015r. poz. 1800) obciążając nimi pozwanego.

Mariola Głowacka

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

UZASADNIENIE