Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt: WO 4/16
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 kwietnia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Wiesław Błuś (przewodniczący)
SSN Marek Pietruszyński
SSN Andrzej Tomczyk (sprawozdawca)
w sprawie:
A. I.K. skazanego z:
- art. 165 § 2 w zw. z art. 160 § 1 k.k. z 1969 r.,
- art. 11 § 1 w zw. z art. 137 § 1 k.k. z 1969 r.,
- art. 304 § 3 k.k. z 1969 r.,
B. J. N. skazanego z:
- art. 165 § 2 w zw. z art. 160 § 1 k.k. z 1969 r.,
- art. 11 § 1 w zw. z art. 137 § 1 k.k. z 1969 r.,
po rozpoznaniu w Izbie Wojskowej na posiedzeniu w dniu 21 kwietnia 2016 r.
wniosku prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej o wznowienie postępowania
zakończonego prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia 6
września 1982 r.,
1. wznawia postępowanie w sprawie I. K. i J. N. zakończone
prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia
6 września 1982 r. w częściach dotyczących wymierzenia im
jednostkowych kar dodatkowych pozbawienia praw publicznych
2
za każde z przypisanych skazanym przestępstw oraz kar
łącznych pozbawienia praw publicznych, a także kary dodatkowej
podania wyroku do publicznej wiadomości;
2. uchyla zaskarżony wyrok:
a) w odniesieniu do I. K. w częściach dotyczących orzeczenia
wobec niego jednostkowych kar dodatkowych pozbawienia praw
publicznych za przypisane mu przestępstwa zakwalifikowane z:
- art. 165 § 2 w zw. z art. 160 § 1 k.k. z 1969 r. w wymiarze
dwóch lat,
- art. 11 § 1 w zw. z art. 137 § 1 k.k. z 1969 r. w wymiarze trzech
lat,
- art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. w wymiarze dwóch lat
oraz kary łącznej pozbawienia praw publicznych w wymiarze
czterech lat,
a także kary dodatkowej podania wyroku do publicznej
wiadomości;
b) w odniesieniu do J. N. w częściach dotyczących orzeczenia
wobec niego jednostkowych kar dodatkowych pozbawienia praw
publicznych za przypisane mu przestępstwa zakwalifikowane z:
- art. 165 § 2 w zw. z art. 160 § 1 k.k. z 1969 r. w wymiarze
dwóch lat,
- art. 11 § 1 w zw. z art. 137 § 1 k.k. z 1969 r. w wymiarze
dwóch lat
oraz kary łącznej pozbawienia praw publicznych w wymiarze
trzech lat,
a także kary dodatkowej podania wyroku do publicznej
wiadomości;
3. oddala wniosek w pozostałej części;
4. kosztami sądowymi postępowania o wznowienie
postępowania karnego obciąża Skarb Państwa.
UZASADNIENIE
Prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu Wojskowego w W. z dnia 6 września
1982 r. I. K. i J. N. skazani zostali za czyny zakwalifikowane z:
a) art. 165 § 2 w zw. z art. 160 § 1 k.k. z 1969 r., polegający na tym, że w dniu
8 czerwca 1982 r. w S., działając wspólnie i w porozumieniu, pozbawili
wolności narażając równocześnie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty
życia S. K. w ten sposób, że po sterroryzowaniu pistoletem startowym
3
zatrzymali go, a następnie związanego umieścili w charakterze zakładnika w
opuszczonym szybie kopalnianym, montując jednocześnie przy wejściu do
szybu skonstruowaną przez siebie „bombę benzynową”;
b) art. 11 § 1 w zw. z art. 137 § 1 k.k. z 1969 r., polegający na tym, że w dniu 8
czerwca 1982 r., działając wspólnie i w porozumieniu, usiłowali groźbą
zdetonowania posiadanego na pokładzie samolotu PLL „LOT” materiału
wybuchowego zmusić załogę tego samolotu, odbywającego rejs na trasie
Katowice – Warszawa, do zmiany kursu i wylądowania w Berlinie Zachodnim,
lecz zamierzonego skutku nie osiągnęli, gdyż zostali zatrzymani przez
funkcjonariuszy MO.
Za tak opisane i zakwalifikowane przestępstwa:
1. na podstawie art. 165 § 2 k.k. z 1969 r. oraz przy zastosowaniu art. 4 ust. 1 i
4 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o postępowaniach szczególnych w
sprawach o przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu
wojennego (Dz.U. Nr 29, poz. 156 – dalej: dekret o postępowaniach
szczególnych) wymierzył:
a) I. K. kary: 3 lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych na
okres 2 lat;
b) J. N. kary: 3 lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych na
okres 2 lat;
2. na podstawie art. 137 § 1 k.k. z 1969 r. przy zastosowaniu art. 4 ust. 1 i 4
dekretu o postępowaniach szczególnych wymierzył:
a) I. K. kary: 5 lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych
na okres 3 lat;
b) J. N. kary: 4 lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw
publicznych na okres 2 lat.
Tym samym wyrokiem I. K. został ponadto skazany za czyn zakwalifikowany
z art. 304 § 3 k.k. z 1969 r., polegający na tym, że w dniu 8 czerwca 1982 r. w S.,
4
będąc zatrudniony w zmilitaryzowanej jednostce KWK „K.”, w celu trwałego
uchylenia się od służby w tej jednostce w zamiarze ucieczki za granicę, pracę w
niej porzucił, za co na podstawie art. 304 § 3 k.k. z 1969 r. oraz przy zastosowaniu
art. 4 ust. 1 i 4 dekretu o postępowaniach szczególnych wymierzono mu kary: 3 lat
pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych na okres 2 lat.
W miejsce wymierzonych skazanym, za zbiegające się przestępstwa,
jednostkowych kar, na podstawie art. 66 i 67 § 1 oraz 71 § 1 i 2 k.k. z 1969 r.,
orzeczono kary łączne:
a) I. K. 7 lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych na
okres 4 lat;
b) J. N. 5 lat pozbawienia wolności oraz pozbawienia praw publicznych na
okres 3 lat.
Na podstawie art. 4 ust. 4 dekretu o postępowaniach szczególnych Sąd
zarządził podanie wyroku do publicznej wiadomości przez opublikowanie jego treści
za pośrednictwem Polskiej Agencji Prasowej.
W dniu 23 marca 2016 r. do Izby Wojskowej Sądu Najwyższego wpłynął
wniosek prokuratora Naczelnej Prokuratury Wojskowej o wznowienie postępowania
w sprawie I. K. i J. N., skazanych opisanym wyrokiem, zawierający żądanie
wznowienia tego postępowania, uchylenia zaskarżonego wyroku i umorzenia
postępowania w stosunku do obu skazanych na podstawie art. 17 § 1 pkt 2 k.p.k.
W uzasadnieniu tego nadzwyczajnego środka zaskarżenia podniesiono, że
analiza akt sprawy w powiązaniu z treścią wyroku Trybunału Konstytucyjnego z
dnia 16 marca 2011 r. (sygn. K. 35/08) uprawnia do sformułowania wniosku o
wznowienie tego postępowania na korzyść obu skazanych w oparciu o podstawę z
art. 540 § 2 k.p.k., którego przepis obliguje do wznowienia postępowania, jeżeli
Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją, ratyfikowaną umową
międzynarodową lub ustawą przepisu prawnego, na podstawie którego zostało
wydane orzeczenie. Zastosowanie wskazanej normy – jak dalej wywiedziono -
następuje po ustaleniu przez sąd, że niezgodne z prawem przepisy legły u podstaw
5
orzeczenia karnego, przez co należy rozumieć zasadniczy wpływ przepisów prawa
uznanych za niekonstytucyjne, które zaważyły na orzeczeniu karnym. W
uzasadnieniu wniosku wskazano też, że Trybunał Konstytucyjny uznał m.in. za
niezgodny z Konstytucją dekret o postępowaniach szczególnych, który zawierał
szereg przepisów naruszających konstytucyjne prawa i wolności obywateli. Tu
wymieniono przepisy wprowadzające tryb doraźny „… na gruncie których sąd był
zobowiązany orzekać w każdym przypadku środek zapobiegawczy w postaci
tymczasowego aresztowania oraz pozbawiać oskarżonego prawa do zaskarżania
wyroku zwyczajnym środkiem odwoławczym …” oraz wskazano ogólnie na „…
normy materialnoprawne zaostrzające kary (…) oraz obligujące sąd do orzekania
kary dodatkowej pozbawienia praw publicznych, czy też podania wyroku do
publicznej wiadomości”.
Nie uszło też uwadze skarżącego, że podstawy skazania I. K. i J. N. oraz
podstawy wymiaru kar zasadniczych stanowiły przepisy Kodeksu karnego z 1969 r.,
które nie były objęte przywoływanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego. Jedynie
jako podstawę wymiaru kar dodatkowych sąd wskazał przepisy dekretu uznanego
za niezgodny z Konstytucją. Wnioskodawca wywiódł przy tym, że „pozornie zatem
tylko do części rozstrzygnięcia miałby zastosowanie art. 540 § 2 k.p.k. i choć co do
zasady wznowienie postępowania może dotyczyć części orzeczenia, to jednak w
niniejszej sprawie takie rozwiązanie nie może mieć zastosowania. Wynika to z faktu,
iż rozstrzygnięcie w zakresie kary dodatkowej jest konsekwencją przyjęcia
określonej podstawy skazania wprowadzonej prawodawstwem stanu wojennego,
co do którego trybunał Konstytucyjny nie wypowiedział się w sposób przewidziany
w art. 540 § 2 k.p.k.”. Przywołując w tym miejscu wyrok Sądu Najwyższego z dnia 2
czerwca 2015 r., wydany w sprawie WO 8/15, jako uzasadniający artykułowane
tezy, skarżący – bez rozwijania tej problematyki – skonstatował: „pomimo
powyższych wątpliwości należy podnieść, że na podstawie okoliczności sprawy,
należy przyjąć, iż przepisy niekonstytucyjnego dekretu o postępowaniach
szczególnych miały zasadniczy wpływ na całość rozpatrywanego wyroku.
Zwłaszcza przesądziły o wymierzeniu oskarżonym surowej kary pozbawienia
wolności”, zaś „… reakcja karna wobec wymienionych, w sposób wyraźny
przekraczała stopień społecznej szkodliwości przypisanych im czynów…”, co „…z
6
kolei pokazuje, że właśnie z uwagi na wskazania dekretu o postępowaniach
szczególnych, zostali oni skazani i na długotrwałe kary bezwzględnego
pozbawienia wolności” (cytaty z uzasadnienia wniosku o wznowienie – uwaga SN).
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Tak szerokie przytoczenie argumentacji wniosku o wznowienie
postępowania stało się niezbędne, ponieważ w rozpoznawanej sprawie nie można
odwołać się bezkrytycznie – jak zdaje się oczekuje tego skarżący – do
przywoływanego wyroku Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2015 r. (WO 8/15),
dającego początek linii orzeczniczej w tego typu sprawach. Wbrew sugestii autora
wniosku o wznowienie, sprawa nim objęta jest tylko w znikomej części zbliżona do
tej, w której zapadło przywoływane orzeczenie. Nie ulega też najmniejszej
wątpliwości, że w wyroku z dnia 2 czerwca 2015 r. Sąd Najwyższy wyraźnie
stwierdził, że przeprowadzona wykładnia przepisu art. 540 § 2 k.p.k., przez pryzmat
możliwości zastosowania instytucji wznowienia postępowania w konkretnej sprawie,
jest wynikiem uwzględnienia całokształtu okoliczności zaistniałych w
rozpoznawanej sprawie i nie jest propozycją generalną. Odpowiada natomiast
generalnemu motywowi wyrażonemu wielokrotnie w uzasadnieniu przywoływanego
wyroku Trybunału Konstytucyjnego, sprowadzającemu się do konieczności
zrekompensowania szeroko rozumianych szkód poniesionych przez obywateli,
którzy na innych podstawach nie mają szans takiej rekompensaty uzyskać.
W ocenie składu Sądu Najwyższego rozpoznającego wniosek o wznowienie
postępowania złożony w niniejszej sprawie, okoliczności ustalone w sprawie WO
8/15 nie występują. Zasadniczym celem działania skazanych I. K. i J. N. było
zmuszenie załogi rejsowego samolotu PLL „LOT” do zmiany kursu i wylądowania w
Berlinie Zachodnim. Istotne jest również, że podjęli taką próbę, grożąc
zdetonowaniem posiadanego ładunku wybuchowego. Co równie ważne, ich
działanie nie miało żadnego kontekstu politycznego, który choćby w minimalnym
stopniu mógł je subiektywnie uzasadniać. Jeśli się dodatkowo zważy, że dla
zabezpieczenia realizacji tego aktu terrorystycznego sprawcy pozbawili wolności
człowieka, narażając go na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia, wywody
zawarte w uzasadnieniu wniosku o wznowienie ocenione być muszą jako
7
pozbawione racji. Nie można bowiem zasadnie przyjąć, że przepisy
niekonstytucyjnego dekretu o postępowaniach szczególnych miały zasadniczy
wpływ na całość zaskarżonego wyroku i przesądziły o wymierzeniu oskarżonym
surowych kar pozbawienia wolności. Natomiast wyjątkowo krytycznie należy ocenić
wypowiedź skarżącego sugerującą, że reakcja karna wobec skazanych w sposób
wyraźny przekraczała stopień społecznej szkodliwości przypisanych im czynów.
Wystarczającym uzasadnieniem takiej oceny dokonanej przez Sąd Najwyższy jest
porównanie opisów przypisanych skazanym czynów z reakcją karną zawartą w
zaskarżonym wyroku. Z całą pewnością nie można jej uznać za przekraczającą
stopień społecznej szkodliwości tych czynów.
Argumentacją zawartą w uzasadnieniu wniosku można by się posłużyć przy
ocenie skazania I. K. za przestępstwo zakwalifikowane z art. 304 § 3 k.k. z 1969 r.,
ale nie jest to możliwe w kontekście głównych działań podjętych przez tego
skazanego. Z ustaleń dokonanych w zaskarżonym wyroku wynika, że działanie
polegające na porzuceniu pracy w zmilitaryzowanej jednostce było rezultatem
uwarunkowań wynikających z podjętych wcześniej i realizowanych konsekwentnie
decyzji zmierzających do uprowadzenia samolotu. A w takiej sytuacji rozważania o
ewentualnym wpływie regulacji zawartych w uchwale Rady Państwa z dnia 12
grudnia 1981 r. w sprawie wprowadzenia stanu wojennego ze względu na
bezpieczeństwo państwa (Dz. U. Nr 29, poz. 155), w odniesieniu do której Trybunał
Konstytucyjny umorzył postępowanie w zakresie badania jej zgodności z art. 7
Konstytucji RP w związku z art. 8 ust. 2 i 3 oraz art. 31 ust. 1 Konstytucji PRL ze
względu na niedopuszczalność wydania wyroku, co było punktem wyjścia dla
rozumowania Sądu Najwyższego w sprawie o sygn. WO 8/15, w ogóle nie mają
racji bytu z uwagi choćby na brak jakiegokolwiek punktu odniesienia w niniejszej
sprawie, pozwalającego na ocenę, że I. K. poniósł, wymagającą rekompensaty,
szkodę.
W zaistniałej sytuacji, wobec wykazania, że żadna z podstaw skazania i
żadna z podstaw wymiaru kar zasadniczych nie zostały objęte przywoływanym
wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego, czego nie kwestionował również skarżący,
sama procedura postępowania doraźnego nie mogła uzasadnić zastosowania
8
powołanej we wniosku podstawy wznowienia postępowania. Po pierwsze dlatego,
że wpływu postępowania doraźnego na treść orzeczenia nie wykazał
wnioskodawca. Sam obowiązek stosowania środka zapobiegawczego w postaci
tymczasowego aresztowania (który w ówczesnym stanie prawnym stosował
prokurator i który w sytuacji prowadzenia sprawy o usiłowanie zabójstwa, a pod
takim zarzutem pozostawali skazani do momentu wydania wyroku, zapewne w
postępowaniu zwyczajnym byłby zastosowany) oraz brak możliwości zaskarżenia
wyroku w drodze zwykłych środków odwoławczych (w sytuacji, gdy skazani nie
podjęli próby skorzystania z przewidzianej w postępowaniu doraźnym możliwości
przedstawienia sprawy Sądowi Najwyższemu w drodze rewizji nadzwyczajnej czy
wznowienia postępowania) przesądzić o tym nie mogą. Po wtóre dlatego, że
analiza akt tego postępowania nie daje żadnych podstaw do stwierdzenia
naruszenia zasad uregulowanych w ówcześnie obowiązującym Kodeksie
postępowania karnego.
Ponadto analiza uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego nie
pozwala na wnioskowanie, że orzeczenie to stanowi niejako automatyczną
podstawę do wznowienia postępowania w każdej sprawie prowadzonej również w
oparciu o przepisy aktów prawnych uznanych za niekonstytucyjne. Choćby
realizacja zasady sprawiedliwości wymaga, by wznowienie postępowania na
podstawie art. 540 § 2 k.p.k. następowało po ustaleniu, że przepis prawny, na
podstawie którego zostało wydane orzeczenie, uznany przez Trybunał
Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową
lub ustawą, dotyczył sfery materialno-prawnej a nie formalnej rozstrzygnięcia.
Oznacza to, że każdorazowo należy poddać wnikliwej analizie czy prowadzenie
postępowania w oparciu o niekonstytucyjne oprzyrządowanie i wydanie w takich
warunkach orzeczenia przełożyło się na treść tego orzeczenia i sytuację procesową
podsądnego w znaczeniu podstawowym, a więc rozumiane jako „przepis prawny,
na podstawie którego zostało wydane orzeczenie”.
Dalsza analiza zaskarżonego wyroku prowadzi do konstatacji, że kary
dodatkowe (pozbawienia praw publicznych oraz podania wyroku do publicznej
wiadomości) orzeczone zostały wobec skazanych na podstawie art. 4 ust. 4 dekretu
9
o postępowaniach szczególnych, nie ma więc najmniejszych wątpliwości, że
zaskarżony wyrok w tej części został wydany na podstawie przepisu uznanego
przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z art. 7 Konstytucji RP w związku z art.
31 ust. 1 Konstytucji PRL oraz z art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw
Obywatelskich i Politycznych.
Wobec tego oraz treści art. 540 § 2 k.p.k. wznowienie postępowania jest
obligatoryjne, co spowodowało, że Sąd Najwyższy wznowił postępowanie w
sprawie I. K. i J. N. zakończone prawomocnym wyrokiem Sądu Okręgu
Wojskowego w W. z dnia 6 września 1982 r. w częściach dotyczących wymierzenia
im jednostkowych oraz łącznych kar pozbawienia praw publicznych oraz podania
wyroku do publicznej wiadomości i uchylił zaskarżony wyrok w tych częściach.
Z uwagi na brak takiej potrzeby, wobec unicestwienia kar dodatkowych, nie
wydano orzeczenia następczego.
Natomiast niestwierdzenie podstaw do wznowienia postępowania w zakresie
skazań i wymiaru kar zasadniczych (o czym już była mowa) skutkowało oddaleniem
wniosku w pozostałej części.
Z przytoczonych powodów Sąd Najwyższy orzekł jak na wstępie.
kc