Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 250/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 8 maja 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Romualda Spyt
SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku małoletniego M. P. działającego przez matkę S. B.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o odsetki od jednorazowego odszkodowania,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 8 maja 2012 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych
z dnia 18 kwietnia 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
U z a s a d n i e n i e
2
Wyrokiem z dnia 18 stycznia 2011 r. Sad Rejonowy zmienił decyzję Zakład
Ubezpieczeń Społecznych z dnia 28 września 2009 r. i przyznał małoletniemu M. P.
prawo do odsetek ustawowych za okres od 18 marca 2008 r. do 9 kwietnia 2010 r.
od kwoty 44.590 zł jednorazowego odszkodowania z tytułu śmiertelnego wypadku
przy pracy T. P. w dniu 13 grudnia 2007 r. (pkt 1), a w pozostałej części odwołanie
oddalił (pkt 2). Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia.
W dniu 17 stycznia 2008 r. wnioskodawca, działający przez przedstawiciela
ustawowego, złożył wniosek o przyznanie prawa do jednorazowego odszkodowania
po zmarłym wskutek wypadku przy pracy w dniu 13 grudnia 2007 r. ojcu T. P.,
dołączając do wniosku protokół powypadkowy wraz z dokumentacją wypadkową
oraz akty stanu cywilnego. Postanowieniem z dnia 28 maja 2008 r. organ rentowy
zawiesił postępowanie do czasu prawomocnego zakończenia postępowania
karnego toczącego się w sprawie przedmiotowego wypadku przy pracy. Na
posiedzeniu kolegialnym w dniu 25 lutego 2010 r. organ rentowy dokonał
weryfikacji zasadności zawieszenia postępowania stwierdzając, że toczące się
przed sądem karnym postępowanie nie ma znaczenia dla ustalenia uprawnień
wnioskodawcy do jednorazowego odszkodowania, gdyż - zgodnie z przepisami
ustawy wypadkowej - członkowie rodziny ubezpieczonego zachowują prawo do
świadczeń w niej określonych nawet gdyby wyłączną przyczyną wypadku było
udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony
życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek rażącego
niedbalstwa. W konsekwencji organ rentowy - na podstawie dowodów dołączonych
do wniosku o świadczenie - na posiedzeniu w dniu 25 lutego 2010 r. uznał
zdarzenie z dnia 13 grudnia 2007 r. jakiemu uległ T.P. za wypadek przy pracy.
Orzeczeniem z dnia 15 marca 2010 r. lekarz orzecznik uznał, że śmierć T. P.
nastąpiła w wyniku wypadku przy pracy w dniu 13 grudnia 2007 r. Decyzją z dnia 9
kwietnia 2010 r. organ rentowy przyznał wnioskodawcy prawo do jednorazowego
odszkodowania w kwocie 55.853 zł, które wypłacił w dniu 16 kwietnia 2010 r.
Wysokość odszkodowania została ustalona według stawek obowiązujących w dacie
wydania decyzji.
3
W tak ustalonym stanie faktycznym i z powołaniem się na art. 13 i 15 ustawy
z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (jednolity teks: Dz.U. z 2009 r. 167, poz. 1322 ze zm.,
powoływanej dalej jako ustawa wypadkowa) oraz art. 85 ust. 1 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z
2009 r. Nr 205, poz. 1585 ze zm., powoływanej dalej jako ustawa systemowa) Sąd
Rejonowy uznał, że skoro organ rentowy nie wydał decyzji przyznającej
wnioskodawcy prawa do jednorazowego odszkodowania i nie wypłacił go w
ustawowo przewidzianym terminie, chociaż dysponował pełną dokumentacją
niezbędną do rozpoznania wniosku o jednorazowe odszkodowanie, ponosi
odpowiedzialność za opóźnienie w wypłaceniu świadczenia. Ponieważ decyzję
można było wydać najpóźniej w dniu 31 stycznia 2008 r. przyznając wnioskodawcy
odszkodowanie w kwocie 44.590 zł, to od tej kwoty należy liczyć odsetki za okres
opóźnienia w wypłaceniu tego świadczenia. W ocenie Sądu pierwszej instancji, nie
ma podstaw do przyznania odsetek od kwoty 55.853 zł obowiązującej w dniu
wydania decyzji z dnia 9 kwietnia 2010 r., gdyż kwota ta nie obowiązywała w dniu,
w którym organ rentowy mógł i powinien był wydać decyzję przyznającą
wnioskodawcy prawo od jednorazowego odszkodowania. Odszkodowanie powinno
być wypłacone najpóźniej w dniu 1 marca 2008 r., jednakże odsetki przyznano
zgodnie z żądaniem wnioskodawcy.
Wyrokiem z dnia 18 kwietnia 2011 r. Sąd Okręgowy oddalił apelację organu
rentowego, podzielając dokonaną przez Sąd pierwszej instancji ocenę prawną.
W ocenie Sądu drugiej instancji, skoro organ rentowy nie wydał decyzji
przyznającej prawo do jednorazowego odszkodowania i nie wypłacił go w
ustawowo przewidzianym terminie, to ponosi z tego tytułu „odpowiedzialność
odsetkową” na podstawie art. 85 ust. 1 ustawy systemowej. Wyrażona w tym
przepisie norma prawna znajduje zastosowanie również do jednorazowego
odszkodowania, które jest świadczeniem pieniężnym z ubezpieczenia społecznego.
Ustawa systemowa dotyczy wszelkich świadczeń z ubezpieczenia społecznego,
również - stosownie do jej art. 1 - tych, które przewiduje ustawa wypadkowa. Żaden
z przepisów obu tych ustaw nie przewiduje wyłączenia „odpowiedzialności
odsetkowej” Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w przypadku opóźnienia w
4
przyznaniu lub wypłacie jednorazowego odszkodowania. W szczególności nie jest
takim przepisem art. 12 ustawy wypadkowej, który reguluje sposób ustalania
wysokości stawek jednorazowego odszkodowania, wskazując, że mają to być
stawki obowiązujące w dacie wydania decyzji.
W skardze kasacyjnej organ rentowy zarzucił rażące naruszenie prawa
materialnego, poprzez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 12 ust. 5 i
art. 15 ustawy wypadkowej polegające na przyjęciu, że wnioskodawcy przysługuje
prawo do odsetek ustawowych od kwoty jednorazowego odszkodowania.
Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego
wyroku w całości i uchylenie w całości poprzedzającego go wyroku Sądu
Rejonowego i orzeczenie co do istoty sprawy poprzez oddalenie odwołania.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej podniesiono, że skoro art. 12 ustawy
wypadkowej reguluje sposób ustalania wysokości stawek jednorazowego
odszkodowania, wskazując, że mają to być stawki obowiązujące w dacie wydania
decyzji, to ma na celu ochronę osoby uprawnionej na wypadek przedłużającego się
postępowania organu rentowego i wydania decyzji po upływie przewidzianych
terminów. Zdaniem skarżącego, wyłącza to prawo do odsetek na podstawie art. 85
ust. 1 ustawy systemowej. Przyznanie przez Sąd tego prawa obok wypłaconego
przez organ rentowy odszkodowania w wysokości wyższej powoduje niczym
nieuzasadnione i pozbawione podstawy prawnej zawyżenie kwoty świadczenia
wypłaconego z ubezpieczenia wypadkowego. Ponadto doszło do zasądzenia
odsetek od kwoty innej niż przyznana przez organ rentowy prawomocną decyzją.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga kasacyjna okazała się usprawiedliwiona, aczkolwiek nie wszystkie
podniesione w niej zarzuty mogą być uznane za zasadne.
Stosownie do art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, jeżeli Zakład - w terminach
przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania i wypłacania
świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń społecznych - nie ustalił prawa do
świadczenia lub nie wypłacił tego świadczenia, jest zobowiązany do wypłaty
odsetek od tego świadczenia w wysokości odsetek ustawowych określonych
5
przepisami prawa cywilnego; nie dotyczy to przypadku, gdy opóźnienie w
przyznaniu lub wypłaceniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które
Zakład nie ponosi odpowiedzialności. W myśl art. 12 ust. 5 ustawy wypadkowej, do
ustalenia wysokości jednorazowego odszkodowania, o którym mowa w ust. 1-4,
przyjmuje się przeciętne wynagrodzenie obowiązujące w dniu wydania decyzji, o
której mowa w art. 15. Przepis art. 12 ust. 5 znajduje odpowiednie zastosowanie do
ustalenia wysokości jednorazowego odszkodowania przysługującego członkom
rodziny pracownika zmarłego wskutek wypadku przy pracy (art. 14 ust. 6 ustawy
wypadkowej). Zgodnie z art. 15 ustawy wypadkowej, przyznanie lub odmowa
przyznania jednorazowego odszkodowania oraz ustalenie jego wysokości
następuje w drodze decyzji Zakładu (ust. 1), decyzję tę, z zastrzeżeniem art. 6 ust.
4 (który nie miał w sprawie zastosowania), Zakład wydaje w ciągu 14 dni od dnia:
po pierwsze - otrzymania orzeczenia lekarza orzecznika lub komisji lekarskiej oraz
po drugie - wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji (ust.
2); jeżeli w wyniku decyzji zostało ustalone prawo do jednorazowego
odszkodowania oraz jego wysokość, Zakład dokonuje z urzędu wypłaty
odszkodowania w terminie 30 dni od dnia wydania decyzji (ust. 3). Przepis art. 16
ust. 1 zdanie drugie ustawy wypadkowej wymaga ustalenia przez lekarza
orzecznika lub komisję lekarską związku śmierci ubezpieczonego z wypadkiem
przy pracy. Zasady postępowania, którego przedmiotem jest wypłata
jednorazowego odszkodowania, określone zostały w przepisach wydanego na
podstawie delegacji z art. 11 ust. 5 ustawy wypadkowej rozporządzenia Ministra
Pracy i Polityki Społecznej z dnia 18 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych
zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na zdrowiu, trybu
postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę
jednorazowego odszkodowania (Dz.U. Nr 234, poz. 1974). Przepis § 5 tego
rozporządzenia nakłada na Zakład obowiązek ustalenia, w ciągu 7 dni od dnia
otrzymania wniosku, terminu badania przez lekarza orzecznika, który - w myśl § 11
ust. 3 rozporządzenia - stwierdza w orzeczeniu związek śmierci ubezpieczonego z
wypadkiem przy pracy na podstawie dołączonej do wniosku dokumentacji,
wymienionej w § 2.
6
Z niekwestionowanych ustaleń faktycznych wynika, że wniosek o
jednorazowe odszkodowanie wraz z dokumentacją niezbędną do wydania decyzji
został przez wnioskodawcę złożony w dniu 17 stycznia 2008 r., Zakład
zakwalifikował zdarzenie jako wypadek przy pracy dopiero w dniu 25 lutego 2010 r.,
wskutek czego ustalenie przez lekarza orzecznika związku śmierci T. P. z tym
wypadkiem nastąpiło orzeczeniem z dnia 15 marca 2010 r. Skarżący nie
kwestionuje również oceny Sądów obu instancji, że decyzja przyznająca
wnioskodawcy jednorazowe odszkodowanie została wydana z przekroczeniem
terminów wyznaczonych przez przepisy prawa z przyczyn, za które Zakład ponosi
odpowiedzialność. Prezentuje natomiast stanowisko, że art. 12 ust. 5 i art. 15
ustawy wypadkowej wyłączają prawo do żądania odsetek od niewypłaconego w
terminie jednorazowego odszkodowania. Podstawą takiego poglądu jest założenie,
że po pierwsze - w przepisach tych chodzi o stawki obowiązujące w dacie wydania
decyzji przyznającej lub odmawiającej odszkodowania oraz po drugie - regulacja ta,
poprzez podwyższenie stawki jednorazowego odszkodowania, zastępuje określone
w art. 85 ust. 1 ustawy systemowej prawo do żądania odsetek od świadczenia
przyznanego decyzją wydaną po upływie przewidzianych przez przepisy terminów.
Założenie to jest błędne. Z art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, która - czego
skarżący nie kwestionuje - znajduje zastosowanie do jednorazowego
odszkodowania z ubezpieczenia wypadkowego (art. 1 pkt 4), wynika, że Zakład
obowiązany jest do wypłaty odsetek od niewypłaconego w terminie świadczenia z
tej - między innymi - przyczyny, że nie ustalono do niego prawa w terminach
przewidzianych w przepisach określających zasady przyznawania świadczeń z
ubezpieczeń społecznych. W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że
nieustalenie prawa do świadczenia w rozumieniu omawianego przepisu oznacza
zarówno wydanie decyzji odmawiającej przyznania świadczenia mimo spełnienia
warunków do jego uzyskania, jak i niewydanie w terminie decyzji przyznającej
świadczenie (por. np. wyrok z dnia 15 października 2010 r., III UK 20/10, LEX nr
694242 i orzeczenia w nim powołane).
Skarżący powołuje się na brzmienie art. 12 ust. 5 w związku z art. 15 ust. 1
ustawy wypadkowej, z którego zdaje się wprost wynikać, że podstawę ustalenia
jednorazowego odszkodowania stanowi przeciętne wynagrodzenie z daty wydania
7
decyzji przyznającej lub odmawiającej przyznania jednorazowego odszkodowania.
Uszło jednak uwagi skarżącego, że art. 12 ust. 5 odsyła do całego art. 15, a nie
tylko do jego ust. 1. Nie chodzi w nim zatem o decyzję z jakiejkolwiek daty, ale o
decyzję wydaną w terminie określonym w art. 15 ust. 2 ustawy. Dla rozpoznawanej
kwestii oznacza to, że niewydanie w terminie określonym w tym przepisie decyzji
przyznającej prawo do jednorazowego odszkodowania i ustalającej jego wysokość
jest równoznaczne w skutkach z wydaniem decyzji odmawiającej prawa do tego
świadczenia, mimo spełnienia do niego warunków. Nie budzi wątpliwości, że w
przypadku terminowego wydania przez Zakład decyzji odmownej wysokość
jednorazowego odszkodowania podlega ustaleniu w oparciu o przeciętne
wynagrodzenie obowiązujące w dniu wydania tej decyzji, a organ rentowy jest
obowiązany - w razie zaistnienia okoliczności określonych w art. 85 ust. 1 ustawy
systemowej - do wypłaty odsetek od tego świadczenia od daty wydania decyzji
(por. także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 7 kwietnia 2009 r., I UZP 2/09,
OSNP 2009 nr 19-20, poz. 264). Podobnie w sytuacji wydania przez Zakład decyzji
przyznającej prawo do jednorazowego odszkodowania po upływie terminu
określonego w art. 15 ust. 2 ustawy wypadkowej, do ustalenia jego wysokości
winna być przyjęta podstawa obowiązująca w dniu, w którym najpóźniej powinno
nastąpić wydanie decyzji. Stosownie do art. 85 ust. 1 ustawy systemowej, organ
rentowy jest zobowiązany do zapłaty odsetek od tak ustalonego świadczenia.
Nie mogą być uznane za zasadne wywody skarżącego co do ochronnej
funkcji art. 12 ustawy wypadkowej na wypadek wydania decyzji po upływie
przewidzianych terminów. Wysokość jednorazowego odszkodowania jest
uzależniona, między innymi, od wysokości przeciętnego wynagrodzenia
obowiązującego w danym okresie. Powiązanie wysokości odszkodowania z datą
wydania decyzji ma zatem na celu urealnianie jego siły nabywczej, a nie „ochronę
osoby uprawnionej na wypadek przedłużającego się postępowania organu
rentowego”. Nie da się również wykluczyć, iż podstawa jednorazowego
odszkodowania obowiązująca w dniu wydania decyzji z przekroczeniem terminu
określonego w art. 15 ust. 2 tej ustawy może być niższa niż podstawa z daty, w
której decyzja powinna być wydana najpóźniej. Wreszcie, przyjęcie prezentowanej
przez skarżącego koncepcji doprowadziłoby do niemożliwego do zaakceptowania
8
skutku w postaci uwolnienia się przez organ rentowy od obowiązku zapłaty odsetek
również w przypadku, gdy podstawa ustalenia wysokości jednorazowego
odszkodowania byłaby taka sama zarówno w dacie nieterminowego wydania
decyzji przyznającej świadczenie, jak i w dniu, w którym decyzja ta powinna być
najpóźniej wydana.
Prawidłowo interpretując art. 12 ust. 5 w związku z art. 15 ustawy
wypadkowej Sąd drugiej instancji pominął jednak istotną okoliczność, że decyzją z
dnia 9 kwietnia 2010 r. Zakład przyznał wnioskodawcy prawo do jednorazowego
odszkodowania w wysokości obowiązującej w dacie jej wydania (55.853 zł),
znacznie przewyższającej kwotę odszkodowania ustalonego na dzień, w którym
decyzja przyznająca świadczenie powinna być najpóźniej wydana (44.590 zł).
Decyzja ta - wobec jej niezaskarżenia przez wnioskodawcę - posiada walor decyzji
ostatecznej, a wnioskodawca domagał się zasądzenia odsetek od ustalonej w niej
kwoty odszkodowania. Rację ma więc skarżący, gdy podnosi, że doszło do
zasądzenia odsetek od kwoty świadczenia ustalonego w innej wysokości i na
innych zasadach niż przyjęte w ostatecznej decyzji organu rentowego.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku na podstawie art. 39815
§
1 zdanie pierwsze k.p.c.