Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 97/12
UCHWAŁA
Dnia 17 stycznia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Anna Kozłowska (przewodniczący)
SSN Mirosław Bączyk
SSN Bogumiła Ustjanicz (sprawozdawca)
Protokolant Bożena Kowalska
w sprawie z wniosku Agencji Nieruchomości Rolnych w Warszawie Oddziału
Terenowego w O.
przy uczestnictwie M. M.
o odłączenie części nieruchomości, założenie księgi wieczystej, wpis prawa
własności oraz wpis prawa odkupu,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 17 stycznia 2013 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w O.
postanowieniem z dnia 7 listopada 2012 r.,
"Czy w sprawach o wpis prawa odkupu wykonywanego przez
Agencję Nieruchomości Rolnych na rzecz Skarbu Państwa znajduje
zastosowanie art. 94 ustawy z 28.05.2005 r. o kosztach sądowych
w sprawach cywilnych i w rezultacie wniosek o wpis prawa odkupu
jest wolny od opłaty sądowej, czy też należy pobrać opłatę od tego
wpisu, w oparciu o przepis art. 43 pkt 3 cyt. wyżej ustawy
z dnia 28.05.2005 r.?"
2
podjął uchwałę:
Do wniosku Agencji Nieruchomości Rolnych o wpis
w księdze wieczystej prawa odkupu nieruchomości rolnej,
zastrzeżonego na rzecz Skarbu Państwa w umowie sprzedaży,
nie ma zastosowania art. 94 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (j.t. Dz.U. z 2010 r.
Nr 90, poz. 594 ze zm.).
3
Uzasadnienie
Umowa sprzedaży nieruchomości rolnych zawarta przez strony
w dniu 10 sierpnia 2012 r. obejmowała również, zastrzeżone na rzecz Skarbu
Państwa, prawo odkupu w odniesieniu do wymienionych działek oraz wniosek
o wpis tego prawa w księdze wieczystej. Notariusz nie pobrał opłaty sądowej
od wpisu, wskazał na zwolnienie z tego obowiązku Skarbu Państwa, przewidziane
art. 94 u.k.s.c. Przewodniczący Sądu Rejonowego w O. zarządził zwrot wniosku
o wpis tego prawa na podstawie art. 5111
§ 1 k.p.c., uznając że nie został
on opłacony przez Agencję Nieruchomości Rolnych, a obowiązek wniesienia opłaty
stałej w wysokości 150 zł wynika z art. 43 pkt 3 u.k.s.c. Podczas rozpoznawania
zażalenia Agencji Nieruchomości Rolnych na to zarządzenie przez Sąd
Okręgowy w O. wyłoniło się przedstawione zagadnienie prawne. Wskazane
zostało, że kwestia obowiązku ponoszenia opłat sądowych w postępowaniu
wieczystoksięgowym przez Agencję Nieruchomości Rolnych w sprawach
dotyczących zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa, jest rozbieżnie oceniana
przez sądy powszechne. Według jednego stanowiska, Agencja jako samodzielny
gospodarczo i finansowo podmiot, odrębny od Skarbu Państwa ma obowiązek
ponoszenia opłat sądowych, na co wskazuje uchylenie ust. 3 w art. 26 a ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa. Zwolennicy poglądu przeciwnego podnoszą, że w przypadku
podejmowania przez Agencję czynności dotyczących Zasobu Nieruchomości
Rolnych Skarbu Państwa w imieniu i na rzecz Skarbu Państwa, wnioskodawcą
w istocie jest Skarb Państwa, zaś uchylenie ust. 3 w art. 26 a powołanej ustawy
było przejawem porządkowania przepisów związanych z instytucją zwolnienia
od kosztów sądowych. Sąd Okręgowy przychylił się do pierwszego stanowiska,
uznając że skoro Agencja Nieruchomości Rolnych nie jest jednostką
organizacyjną Skarbu Państwa, to nie może korzystać ze zwolnienia od ponoszenia
opłat, objętego art. 94 u.k.s.c. Zaznaczył jednak, że nie można odmówić słuszności
punktowi widzenia, podkreślającemu że sytuacja tej Agencji może być
zróżnicowana, w zależności od tego, czy działa ona we własnym imieniu, czy też na
rzecz Skarbu Państwa.
4
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Agencja Nieruchomości Rolnych (dalej: „Agencja”), po późniejszej zmianie
nazwy, została powołana jako państwowa osoba prawna na podstawie ustawy
z dnia 19 października 1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu
Państwa oraz zmianie niektórych przepisów Dz. U. Nr 107, poz. 464, dalej -
„g.n.r.SP”), która weszła w życie z dniem 1 stycznia 1992 r.; w okresie istotnym dla
czynności Agencji związanej z przedstawionym zagadnieniem obowiązywała
treść ustawy w brzmieniu ustalonym jednolitym tekstem opublikowanym w Dz. U.
2007 r. Nr 231, poz. 1700. Celem ustawy było całościowe uregulowanie
stosunków własnościowych w odniesieniu do nieruchomości rolnych będących
własnością Skarbu Państwa, wymienionych w art. 1, znajdujących się w zarządzie,
użytkowaniu lub władaniu podmiotów wskazanych w art. 2 oraz ustalenie zasad
gospodarowania tymi nieruchomościami. Wykonanie tych zadań powierzone
zostało Agencji, a wyposażenie jej w osobowość prawną (art. 3 zdanie drugie)
wynikało z konieczności efektywnego ich realizowania, w sposób odpowiadający
regułom działalności gospodarczej. Zgodnie z art. 5 ust. 1 do 3 ustawy Skarb
Państwa powierzył Agencji wykonywanie prawa własności i innych praw
rzeczowych na jego rzecz w stosunku do mienia, o którym mowa w art. 1 i 2,
nie wyzbywając się własności i tych praw. Agencja, obejmując we władanie
powierzone składniki mienia Skarbu Państwa, wykonuje we własnym imieniu prawa
i obowiązki z nimi związane w stosunku do osób trzecich, jak również we własnym
imieniu wykonuje związane z tymi składnikami obowiązki publicznoprawne;
na tych zasadach wykonuje również prawa i obowiązki co do mienia
po zlikwidowanych przedsiębiorstwach gospodarki, w tym również wynikające
z decyzji administracyjnych. Własność Agencji stanowi mienie nabyte przez nią dla
zapewnienia funkcjonowania Biura Prezesa i oddziałów terenowych (art. 5 ust. 4
ustawy). Mienie wskazane w art. 1 i 2, przejęte przez Agencję oraz nabyte przez
nią, z wyłączeniem art. 5 ust. 4 tworzy Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa,
zwany dalej „Zasobem”, którym dysponuje Agencja (art. 12). Prowadzi ona
odrębnie własną gospodarkę finansową oraz gospodarkę finansową Zasobu,
według zasad określonych w rozdziale 4. Reguły gospodarowania Zasobem
wyznaczone zostały w rozdziałach 5 do 9 ustawy, do których należy w pierwszej
5
kolejności sprzedaż mienia i nabywanie nieruchomości (art. 24 ust. 1 pkt 1 ustawy
i rozdział 6). Środki na podjęcie działalności Agencja otrzymała od Skarbu Państwa
(art. 11), a jej bieżąca działalność finansowana jest z osiąganych dochodów z tytułu
sprzedaży mienia Skarbu Państwa, opłat z tytułu zarządu, użytkowania
wieczystego, czynszu dzierżawnego i najmu oraz zysku z gospodarowania
majątkiem (rozdział 4). Z chwilą wejścia w życie ustawy powstał, wyznaczony art. 5
ust. 1 do 3 ustawy, powierniczy stosunek prawny pomiędzy Skarbem Państwa
i Agencją, którego treść została ustawowo określona. W jego ramach Agencji, jako
powiernikowi, powierzono określone kompetencje do wykonywania uprawnień
wynikających z prawa własności i innych praw rzeczowych, w stosunku do
określonego mienia, która wobec osób trzecich występuje ona w imieniu własnym
jako podmiot danego prawa, działający zarówno według reguł prawa cywilnego, jak
i leżących poza obszarem prawa cywilnego, w tym prawa administracyjnego,
finansowego, a odnoście do Skarbu Państwa jako powierzającego jest
zobowiązana działać w jego interesie, realizując zadania łączące się z polityką
państwa i według ustawowo określonych zasad. Kontrola prawidłowości
wypełniania zadań przez powiernika dokonywana jest przez ministra do spraw
rozwoju wsi (art. 3 ust. 2). Przeprowadzona analiza prowadzi do wniosku,
że Agencja jest podmiotem samodzielnym finansowo, gospodarczo i prawnie,
z czym połączona jest zdolność do czynności prawnych i zdolność sądowa.
Związanie ze Skarbem Państwa dotyczy ustawowo określonego stosunku
prawnego; Agencja nie może być zatem utożsamiana ze Skarbem Państwa.
Na taki charakter prawny Agencji wskazuje uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1994 r., III CZP 189/93, OSNC 1994 nr 6, poz. 21,
postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 2000 r., IV CKN 29/00, niepubl.,
wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 3 września 2009 r., I OSK
1010/08, niepubl. oraz wypowiedzi doktryny.
Odrębność Agencji od Skarbu Państwa zaznaczona została również
w przepisach regulujących problematykę kosztów sądowych. W art. 8 ust. 1 ustawy
z dnia 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz. U.
Nr 24, poz. 110 ze zm.), także w brzmieniu obowiązującym w dniu wejścia w życie
ustawy o gospodarce nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa, umieszczone
6
zostało zwolnienie Skarbu Państwa i innych instytucji państwowych, których
zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej z ponoszenia opłat
sądowych. Zwolnienie Agencji od tego obowiązku, w sprawach dotyczących mienia
stanowiącego Zasób, wprowadziła, z dniem 19 stycznia 1994 r. ustawa z dnia
29 grudnia 1993 r. o zmianie ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi
Skarbu Państwa oraz niektórych innych ustaw - art. 1 pkt 17 - (Dz. U.1994 r. Nr 1
poz. 3) przez dodanie do art. 26 a ustępu trzeciego. Od wejścia w życie ustawy
z dnia 11 kwietnia o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz. U. Nr 64, poz. 592),
z dniem 16 lipca 2003 r., zakres zwolnienia Agencji został poszerzony o sprawy,
o których mowa w przepisach o kształtowaniu ustroju rolnego - art. 12 pkt 9 b.
Zwolnienie to nie obejmowało czynności Agencji podejmowanych w stosunku do
mienia, które stanowi jej własność.
Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych
(Dz. U Nr 167, poz. 1398, dalej –„u.k.s.c.”) ograniczyła instytucję ustawowego
zwolnienia od kosztów sądowych do podmiotów i rodzajów spraw o największej
doniosłości społecznej. Pozbawione zostały tego przywileju między innymi gminy,
organizacje społeczne, państwowe osoby prawne. Z uzasadnienia projektu
ustawy wynika, że ze względu na zasadę równego traktowania podmiotów,
umożliwiającego wszystkim zainteresowanym korzystanie z wolności
i swobód, wskazane było uchylenie zwolnienia także Agencji Własności Rolnej
Skarbu Państwa we wszystkich sprawach dotyczących mienia tworzącego
Zasób Własności Rolnej Skarbu Państwa, ponieważ jako państwowa osoba prawna
powinna być traktowana tak samo, jak inne państwowe osoby prawne (Sejm IV
kadencji – druk numer 2582). Poza tym, w zasadzie wszystkie zwolnienia od
kosztów sądowych albo opłat objęte zostały ustawą. W art. 133 u.k.s.c. uchylono
w art. 26 a g.n.r.SP ustęp trzeci. Utrzymane zostało zwolnienie Skarbu Państwa
z obowiązku uiszczania opłat, podyktowane niecelowością pobierania opłat od
podmiotu, któremu ostatecznie opłaty przypadają.
Przy wykładni art. 94 u.k.s.c., posiadającego taką samą treść
w odniesieniu do Skarbu Państwa, jak nieobowiązujący już art. 8 ust. 1 ustawy
z dnia 13 czerwca 1967 r., trzeba mieć na względzie, że zwolnienie z obowiązku
7
stanowi wyjątek od zasady ponoszenia opłat, a zatem wyłączona jest interpretacja
rozszerzająca. Dotyczy ono podmiotu, nie zaś spraw wiążących się z jego
działalnością albo dotyczących jego interesu. Do czasu wejścia w życie ustawy
z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, z dniem
2 marca 2006 r., Agencja korzystała z przyznanego jej zwolnienia od opłat. Było to
zwolnienie odrębne od zwolnienia Skarbu Państwa, uwzględniające samodzielność
prawną Agencji. Językowa analiza tego przepisu nie daje podstaw do przyjęcia,
że dotyczy ono innego jeszcze podmiotu, niż Skarb Państwa. Wskazuje na to
również wykładnia systemowa i celowościowa w kontekście odrębności prawnej
Agencji, założeń, na jakich oparta została ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. oraz
dotychczasowych uregulowań. Nie ma racjonalnych względów, które mogłyby
przemawiać za koncepcją, że uchylenie przepisu przyznającego zwolnienie od
opłat prowadzi do korzystania ze zwolnienia przyznanego innemu podmiotowi.
Nie stanowi miarodajnego argumentu powoływanie się na działanie Agencji
w interesie, czy na rzecz Skarbu Państwa, skoro zadania jej w tym zakresie objęte
są kosztami w ramach samodzielności finansowej. Przysługująca Agencji zdolność
sądowa, jako konsekwencja osobowości prawnej, umożliwia jej branie udziału
w postępowaniu sądowym w charakterze strony lub uczestnika we własnym
imieniu, także w sprawach związanych z gospodarowaniem mieniem Zasobu.
Posiada ona legitymację procesową oraz uprawnienie do składania wniosków
o wpis w księdze wieczystej prawa przysługującego Skarbowi Państwa, do którego
należy również prawo odkupu sprzedanych nieruchomości. Z art. 2 ust. 2 u.k.s.c.
wynika, że obowiązek uiszczenia kosztów sądowych spoczywa na stronie,
w rozumieniu art. 7 u.k.s.c., która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub
powodujące wydatki, nie zaś na podmiocie, w którego interesie strona działa.
Ze złożeniem wniosku o wpis w księdze wieczystej połączony został obowiązek
uregulowania opłaty sądowej (art. 3 ust. 2 pkt 7 c u.k.s.c.)., dotyczy on również
Agencji.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.
jw