Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 334/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 27 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Beata Gudowska (sprawozdawca)
SSN Roman Kuczyński
w sprawie z wniosku K. – H. I.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o wysokość emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 27 lutego 2014 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 31 października 2012 r.2,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu, pozostawiając temu sądowi orzeczenie o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
K.-H. I., przebywający w Niemczech i legitymujący się okresami zatrudnienia
w Niemczech i w Polsce, złożył w dniu 10 października 2008 r. w niemieckiej
instytucji ubezpieczeniowej wniosek o ustalenie emerytury (Regelsaltersrente). W
załatwieniu tego wniosku niemiecka instytucja ubezpieczeniowa wydała w dniu 28
2
listopada 2008 r. decyzję o przyznaniu tymczasowego prawa do świadczenia
(Mitteilung über die vorläufige Leistung) oraz poinformowała ZUS o przyznaniu
emerytury z ubezpieczenia niemieckiego, dołączając oświadczenie o okresach
ubezpieczenia w Niemczech. W toku postępowania zapoczątkowanego złożeniem
wniosku o emeryturę w jednym państwie członkowskim, wszczynającym
postępowanie we wszystkich państwach, których dotyczy wniosek, ubezpieczony
złożył w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych w O. wniosek o emeryturę częściową
za okres zatrudnienia w Polsce od dnia 15 września 1991 r. do dnia 30 września
1995 r., ponieważ okres ten, jako przypadający po dniu przesiedlenia do Niemiec
(15 września 1991 r.) nie został uwzględniony przy obliczaniu emerytury niemieckiej.
Decyzjami z dnia 22 stycznia 2011 r. i z dnia 8 marca 2011 r. organ rentowy ustalił
prawo do proporcjonalnej emerytury polskiej po uwzględnieniu okresów
ubezpieczenia skarżącego przypadających przed jego przesiedleniem się do
Niemiec w proporcji 352 miesiące do 552 miesięcy. Nie uwzględnił natomiast
okresów zatrudnienia w latach 1991-1995.
Wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2012 r. Sąd Okręgowy, Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił decyzję z dnia 8 marca 2011 r. i przyznał
ubezpieczonemu "prawo do ustalenia emerytury przy zaliczeniu okresu
zatrudnienia w Przedsiębiorstwie Zagranicznym U. w B. w okresie od dnia 2
stycznia 1992 r. do dnia 22 kwietnia 1995 r." Oddalił odwołanie w pozostałej części,
w szczególności w zakresie zastosowania przez polską instytucję ubezpieczeniową
umów między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o
zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym - podpisaną w Warszawie w dniu 9
października 1975 r. (Dz. U. z 1976 r. Nr 16, poz. 101 ze zm.; dalej „umowa z 1975
r.”) oraz o zabezpieczeniu społecznym, sporządzoną w Warszawie w dniu 8
grudnia 1990 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 108, poz. 468 ze zm.; dalej „umowa z 1990 r.”),
potwierdzających jego prawa nabyte wynikające z zakwalifikowania wszystkich
okresów zatrudnienia na terytorium Polski od dnia 21 grudnia 1967 r. do dnia 14
września 1991 r. jako udokumentowanych i uznanych na podstawie tzw. prawa o
rentach obcych (Fremdrentengesetz - FRG).
Sąd pierwszej instancji, stosując art. 6 i 7 rozporządzenia Rady (EWG) nr
1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów
3
zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin
przemieszczających się we Wspólnocie (tekst skonsolidowany — Dz. Urz. UE. L.
28, 30. 1. 1997, s. 1; dalej „rozporządzenie Nr 1408/71”) stwierdził, że w wypadku
odwołującego się wymienione umowy o ubezpieczeniu społecznym zostały
zastąpione przepisami rozporządzenia, więc każde z państw członkowskich
uwzględnia do ustalenia prawa do emerytury i wyliczenia jej wysokości okresy
ubezpieczenia przebyte zgodnie ze stosowanym przez to państwo
ustawodawstwem. Wyłączenie ubezpieczonego spod regulacji umownej
potwierdzały także informacje instytucji łącznikowej w Niemczech z dnia 8 marca
2005 r., z dnia 1 kwietnia 2009 r. i z dnia 25 sierpnia 2010 r.
Sąd Apelacyjny oddalił apelację ubezpieczonego, w pełni podzielając pogląd
prawny Sądu pierwszej instancji, stwierdzając, że umowa z 1975 r. ma
zastosowanie wyłącznie do roszczeń i uprawnień nabytych do dnia 1 stycznia 1991
r. w jednej z umawiających się stron. Przyjął, że wyjątek określony w art. 27 ust. 4
umowy z 1990 r., dotyczący sytuacji, w której zmiana miejsca zamieszkania przed
dniem 1 stycznia 1991 r. nie doszła do skutku z niezależnych powodów, nie dotyczy
ubezpieczonego.
Skargą kasacyjną ubezpieczonego, opartą na podstawie naruszenia prawa
materialnego przez błędną wykładnię i niezastosowanie art. 19 ust. 4 oraz
niewłaściwe zastosowanie art. 27 ust. 1 i 2 umowy z 1990 r., a w konsekwencji
niezastosowanie umowy z 1975 r., objęty został wyrok Sądu drugiej instancji w
całości. Skarżący wniósł o jego uchylenie i orzeczenie co do istoty sprawy,
ewentualnie o uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi
Apelacyjnemu lub o uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
Sądowi I instancji. Powołał się na uwzględnienie przez niemieckiego
ubezpieczyciela uregulowań wyjątkowych dla przesiedleńców według tzw. prawa do
rent obcych, które mimo wygaśnięcia od 1990 r. uregulowań umowy z 1975 r.,
utrzymuje dla tych osób prawo do uzyskania emerytury niemieckiej za polskie
okresy ubezpieczenia, mimo że przesiedlenie nastąpiło w 1991. Według prawa
niemieckiego uzyskał status przesiedleńca, czego konsekwencją było uznanie
przez niemieckiego ubezpieczyciela (Knappschaft-Bahn-See – KBS) polskich
okresów zatrudnienia do dnia 14 września 1991 r. jako równoważnych z
4
odpowiadającymi im okresami niemieckimi i przejęcie ich do niemieckiej emerytury
"na bazie FRG", co skutkowało wobec Polski zastosowaniem przez niemieckiego
ubezpieczyciela umowy z 1975 r. Obecne zastosowanie tej umowy do polskich
okresów ubezpieczonego wynika z dokonanej w 2006 r. aktualizacji prawa unijnego
przez uzupełnienie załącznika III do rozporządzenia EWG nr 1408/71 o dalsze
wyjątki od jego stosowania. Wskazał, że wnioskował jedynie o świadczenie
częściowe za 4 lata okresów polskich, a nigdy o zmianę emerytury niemieckiej na
emeryturę polską.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Orzeczenie Sądu pierwszej instancji w części uwzględniającej odwołanie
oznacza, że prawomocnie uwzględniony w nim okres ubezpieczenia po
przesiedleniu ubezpieczonego do Niemiec ma podlegać uwzględnieniu przy
obliczeniu emerytury proporcjonalnej odnoszącej się jednocześnie do okresów
ubezpieczenia sprzed daty przesiedlenia się do Niemiec. Stanowisko to wyraził
wprost Sąd drugiej instancji, stosując, bez powołania art. 45 rozporządzenia Nr
1408/71, przewidującego uwzględnianie przez właściwą instytucję państwa
członkowskiego okresów ubezpieczenia ukończonych zgodnie z ustawodawstwem
innego państwa członkowskiego, zgodnie z ustawodawstwem stosowanym przez tę
instytucję.
Zastosowanie przepisów unijnej koordynacji nie ulega wątpliwości, skoro
ubezpieczony wykazał okresy ubezpieczenia w Polsce i w Niemczech, gdzie
korzysta z prawa stałego pobytu i gdzie złożył wniosek o emeryturę zgodnie z
art. 36 rozporządzenia Rady (EWG) nr 574/72 z dnia 21 marca 1972 r. w sprawie
wykonywania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania systemów
zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin
przemieszczających się we Wspólnocie (tekst skonsolidowany — Dz. Urz. UE. L.
28, 30.1.1997, str. 1; dalej „rozporządzenie Nr 574/72”). Podstawowe znaczenie dla
zastosowania tych przepisów w zakresie postępowania wszczętego z wniosku
złożonego w innym państwie członkowskim mają jednak art. 41 – 43
rozporządzenia Nr 574/72. Instytucją rozpatrującą wniosek jest instytucja niemiecka
5
(art. 41 ust. 1), która przekazuje go wszystkim instytucjom zainteresowanym
(art. 41 ust. 2). Przy rozpatrywaniu wniosku jest ona zobowiązana stosować
formularze zawierające m.in. zestawienie okresów ubezpieczenia lub zamieszkania,
ukończonych w czasie podlegania ustawodawstwu wszystkich państw
członkowskich (art. 42 ust. 1). Istotne znaczenie ma przy tym to, że przekazanie
formularzy zastępuje przekazanie dokumentów dowodowych (art. 42 ust. 2).
Szczegółowe zasady rozpatrywania wniosku reguluje art. 43 rozporządzenia.
W okolicznościach faktycznych sprawy ważne jest również to, że instytucja
niemiecka wydała decyzję tymczasową, która ma normatywne oparcie w art. 45
rozporządzenia Nr 574/72. Stanowi on, że jeżeli instytucja rozpatrująca stwierdza,
iż wnioskodawca jest uprawniony do świadczeń na mocy stosowanego przez nią
ustawodawstwa i że nie zachodzi potrzeba uwzględnienia okresów ubezpieczenia
lub zamieszkania, spełnionych zgodnie z ustawodawstwem innych państw
członkowskich, to niezwłocznie wypłaca świadczenia tymczasowe. Wydanie decyzji
tymczasowej nie wpływa, w założeniu prawodawcy unijnego, na postępowanie
przed instytucją innego państwa członkowskiego (tutaj: przed instytucją polską),
ponieważ wydawana jest ona wyłącznie na podstawie stażu podlegającego
uwzględnieniu pry zastosowaniu przepisów państwa, w którym jest wydawana.
W sprawie objętej skargą kasacyjną pojawia się właśnie problem
uwzględnienia w decyzji przyznającej emeryturę proporcjonalną okresów
przypadających przed dniem przesiedlenia się skarżącego do Niemiec,
stanowiących podstawę ustalenia prawa do emerytury w decyzji tymczasowej. W
tym świetle konieczne jest udzielenie odpowiedzi na pytanie, która instytucja –
polska czy niemiecka – jest uprawniona do uwzględnienia tych okresów
ubezpieczenia, jak również, jak powinna postąpić instytucja polska w razie
wątpliwości co do uwzględnienia ich przez instytucję niemiecką.
Według ogólnej zasady koordynacji ubezpieczeń społecznych przewidującej
zrównanie wszystkich okresów ubezpieczenia społecznego w którymkolwiek
państwie członkowskim spełnionych na podstawie ustawodawstwa różnych państw,
okres ten podlega sumowaniu z uznanym w niniejszym postępowaniu okresem
zatrudnienia ubezpieczonego po przesiedleniu (art. 45 rozporządzenia Nr 1408/71).
Z zasad obliczania emerytury proporcjonalnej wynika, że jest ona ustalana przez
6
instytucję państwa członkowskiego w odniesieniu do okresów ubezpieczenia
(zatrudnienia, zamieszkania) przebytych w danym państwie, co oznacza, że na
potrzeby ustalenia polskiej emerytury proporcjonalnej uwzględnieniu podlegają
wszystkie polskie okresy ubezpieczenia, także przebyte przed przesiedleniem. Z
punktu widzenia ustalania emerytury proporcjonalnej ma to istotne znaczenie, gdyż
zarówno ich dwukrotne uwzględnienie (przez instytucję polską i niemiecką), jak też
uwzględnienie tylko przez jedną z instytucji (polską albo niemiecką) wpływa na
wysokość emerytury ustalaną na podstawie przepisów unijnej koordynacji.
Wyjątek w tym zakresie może wynikać z umów dwustronnych o
zabezpieczeniu społecznym zawartych pomiędzy poszczególnymi państwami. Do
ich relacji do rozporządzeń unijnych stosuje się art. 7 ust. 2 lit. c rozporządzenia Nr
1408/71. Mimo więc, że rozporządzenie zastępuje konwencje o zabezpieczeniu
społecznym (art. 6 rozporządzenia), to pozostają w mocy określone postanowienia
konwencji o zabezpieczeniu społecznym, do których państwa członkowskie
przystąpiły przed dniem wejścia w życie rozporządzenia, pod warunkiem, że są one
korzystniejsze dla beneficjentów lub jeśli wynikają ze szczególnych okoliczności o
charakterze historycznym, a ich skutek jest ograniczony w czasie, o ile
postanowienia te są wymienione w załączniku III. W pkt 19 wskazanego załącznika
zostały uwzględnione, jako konwencje o zabezpieczeniu społecznym, które
pozostają w mocy, nie naruszając przepisów art. 6 rozporządzenia, postanowienia
umowy z 1975 r., zgodnie z warunkami i zakresem określonymi w art. 27 ust. 2–4
umowy z 1990 r. oraz art. 11 ust. 3, art. 19 ust. 4, art. 27 ust. 5 i art. 28 ust. 2
umowy z 1990 r.
Umowy dwustronne kształtowały wzajemne stosunki w zakresie
zabezpieczenia społecznego zgodnie z zasadami obowiązującymi w odpowiednich
uregulowaniach we Wspólnocie Europejskiej, przewidując wzajemne uwzględnianie
okresów zatrudnienia oraz okresów z nim zrównanych w drugim państwie, tak jak
gdyby zaistniały na terytorium pierwszego państwa (art. 4 ust. 2 umowy z 1975 r.),
przy czym przy ustalaniu świadczeń przyjmowały uwzględnianie okresów
zatrudnienia, okresów z nim zrównanych oraz innych związanych z tym istotnych
okoliczności zaistniałych przed wejściem w życie umowy (art. 15 umowy z 1975 r.).
7
Decydujące znaczenie dla skarżącego ma art. 19 ust. 4 umowy z 1990 r.,
który zgodnie z warunkami i zakresem określonymi w art. 27 ust. 2–4 umowę z
1990 r. stanowi o nienaruszalności niemieckich przepisów prawnych dotyczących
świadczeń za okresy zaliczone zgodnie z prawem o rentach obcych. Tego nie
dostrzegł Sąd pierwszej instancji, który rozważał tylko zastosowanie umowy z
1975 r., natomiast Sąd drugiej instancji błędnie rozpatrywał możliwość stosowania
art. 19 ust. 4 umowy z 1990 r. w kontekście umowy z 1975 r., a trzeba zauważyć,
że okresy przed 1991 r. zostały uwzględnione przez niemiecką instytucję już w
2001 r. W aktach sprawy znajduje się decyzja wydana przez Bundesknappschaft
Bochum (BKB), w której ubezpieczonemu uwzględniono do niemieckiego stażu
pracy okresy zatrudnienia przed dniem 14 września 1991 r. Decyzja ta została
zaskarżona przez ubezpieczonego w zakresie, w jakim nie uwzględniała okresów
od dnia 15 września 1991 r. do dnia 31 grudnia 1994 r. Organ odwoławczy
(Bundesknappschaft Widerspruchstelle) oddalił odwołanie (dnia 23 stycznia 2003 r.)
stwierdzając, że okres ten nie podlega uwzględnieniu, gdyż został przebyty po
okresie przesiedlenia się ubezpieczonego do Niemiec; w tym zakresie nie
obowiązuje również umowa z 1975 r., ponieważ stosuje się ją do okresów sprzed
przesiedlenia. Jednocześnie stwierdził wprost, że okresy sprzed przesiedlenia się
zostały uwzględnione.
W tym świetle uwzględnianie (także w drodze wyjątku) przez instytucję
niemiecką polskich okresów ubezpieczenia przypadających przed datą
przesiedlenia może mieć uzasadnienie w przepisach niemieckiej ustawy o rentach
obcych, która w relacji polsko-niemieckiej jest stosowana na podstawie art. 19
ust. 4 umowy z 1990 r., obowiązującej w oparciu o art. 7 ust. 2 lit. c rozp. 1408/71,
pod warunkiem ustalenia, że jest to dla skarżącego bardziej korzystne. W sprawie
Petroni (wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 21 października 1975 r., 24/75)
oraz w sprawie Roenfeldt (wyrok Trybunału Sprawiedliwości z dnia 7 lutego 1991 r.,
C-227/89) uznano, że osoba migrująca nie może być pozbawiona uprawnień
wynikających z umów bilateralnych tyko ze względu na wejście w życie
wspólnotowej koordynacji.
Należy odnieść się także do informacji przekazywanych przez instytucję
niemiecką poprzednio na zasadach art. 84 rozporządzenia Nr 1408/71, a ostatnio
8
na zasadach art. 76 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr
883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego (Dz. Urz. UE. L. 2004.166.1) i podkreślić, że
stwierdzenie w piśmie z dnia 8 marca 2005 r., że część okresów nie zostaje
zaliczona do okresu ubezpieczenia i że trwają dalsze dochodzenia nie ma - z
punktu widzenia postępowania dowodowego - znaczenia, gdyż później wydana jest
decyzja tymczasowa, której treść wyznacza przedmiot sporu. W piśmie z dnia 1
kwietnia 2009 r. udzielono odpowiedzi na pytanie Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych "czy wobec ubezpieczonego ma zastosowanie umowa z 1975 r. czy
rozporządzenia?", a w piśmie z dnia 25 sierpnia 2010 r. niemiecka instytucja
stwierdziła, że ubezpieczony przesiedlił się w dniu 15 września 1991 r. i dlatego
umowa z 1975 r. nie ma zastosowania. Te odpowiedzi także nie dotykają istoty
sporu, gdyż polski organ rentowy, w sprawie, w której zastosowanie mógł mieć
tylko art. 19 ust. 4 umowy z 1990 r., nie sformułował pytania, czy instytucja
niemiecka uwzględniła w wymiarze emerytury niemieckiej, a jeśli tak, to w jakim
zakresie okresy ubezpieczenia w Polsce przypadające przed dniem przesiedlenia
się skarżącego do Niemiec.
Kwestia ta miała istotne znaczenie z punktu widzenia możliwości wydania
wyroku w sprawie, ponieważ ze względu na zasady ustalania emerytury
proporcjonalnej nie jest dopuszczalne ani podwójne uwzględnienie tych samych
okresów (wydaje się, że taka sytuacja wystąpiła w badanej sprawie, na co może
wskazywać treść decyzji tymczasowej wydanej przez instytucję niemiecką oraz
zaświadczenie o okresach ubezpieczenia w Niemczech), ani arbitralne ich uznanie
przez określoną instytucję danego państwa. W szczególności polska instytucja nie
jest uprawniona do uwzględnienia w wyliczeniu emerytury proporcjonalnej okresów
ubezpieczenia przypadających przed dniem przesiedlenia ubezpieczonego do
Niemiec, jeżeli zostały one zaliczone przez instytucję niemiecką zgodnie z prawem
o rentach obcych, tymczasem z uzasadnienia wyroków sądów obu instancji wynika,
że okresy ubezpieczenia sprzed przesiedlenia się skarżącego do Niemiec zostały
uwzględnione przez polski organ rentowy.
Mając to na względzie, Sąd Najwyższy uchylił zaskarżony wyrok i przekazał
sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 39815
§ 1 k.p.c.).
9