Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 203/14
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 11 lutego 2015 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Korzeniowski (przewodniczący)
SSN Bogusław Cudowski (sprawozdawca)
SSN Maciej Pacuda
w sprawie z odwołania Z. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych Oddziałowi w C.
o podleganie ubezpieczeniom społecznym z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 11 lutego 2015 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonego od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 grudnia 2013 r.,
oddala skargę kasacyjną i oddala wniosek pozwanego o
przyznanie kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu
kasacyjnym.
UZASADNIENIE
Decyzją z dnia 8 czerwca 2012 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych Oddział
w C. objął obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym, rentowymi i wypadkowym
2
Z. S. jako osobę prowadzącą działalność gospodarczą w okresie od 1 listopada
2009 r., ustalając podstawę wymiaru składek na te ubezpieczenia w wysokości
60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego przyjętego do
ustalenia kwoty ograniczenia rocznej podstawy wymiaru składek na dany rok
kalendarzowy.
W odwołaniu od tej decyzji ubezpieczony wniósł o jej zmianę i ustalenie, że
w okresie od 1 listopada 2009 r. podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym z tytułu umowy o pracę zawartej z firmą „L.G. A. D." oraz umowy zlecenia
zawartej z firmą T. R. W. Zdaniem odwołującego osoba zatrudniona na podstawie
umowy o pracę w niepełnym wymiarze czasu pracy, wykonująca jednocześnie
umowę zlecenia dla innego podmiotu niż jego pracodawca i prowadząca
działalność gospodarczą podlega ubezpieczeniom społecznym z tytułu umowy o
pracę i z jednego tytułu wybranego spośród dwóch pozostałych. Organ rentowy
wniósł o oddalenie odwołania.
Wyrokiem z dnia 9 listopada 2012 r. Sąd Okręgowy Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych w K. oddalił odwołanie. Sąd ustalił, że Z. S. od 1 lipca
1995 r. prowadził pozarolniczą działalność gospodarczą w postaci transportu
osobowego - taksówki osobowej. W dniu 2 października 2009 r. zawarł z płatnikiem
składek „L. G. A.D.” z siedzibą w W. umowę o pracę na okres od 1 listopada 2009 r.
do 31 października 2010 r. w wymiarze 1/8 etatu za wynagrodzeniem 159,59 zł
miesięcznie brutto. Przedmiotem umowy był kolportaż ulotek reklamujących
pracodawcę. Po upływie okresu, na jaki umowa została zawarta, strony zawierały
kolejne roczne, następujące po sobie umowy z takim samym wymiarem czasu
pracy i wynagrodzeniem w wysokości 1/8 najniższego wynagrodzenia. W dniu
2 listopada 2009 r. Z. S. zawarł umowę zlecenia z firmą T. R. W. w K. na czas
nieoznaczony za wynagrodzeniem 30 zł brutto miesięcznie. Przedmiotem umowy
było przekazywanie informacji o osobach potencjalnie zainteresowanych
współpracą z firmą T. i jej kontrahentami. Z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej odwołujący opłacał jedynie składkę na ubezpieczenie zdrowotne.
Sąd Okręgowy wskazał, że okolicznością sporną jest właściwa wykładnia
przepisu art. 9 ust. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (dalej u.s.u.s.).
Zdaniem Sądu podleganie ubezpieczeniu z tytuł umowy zlecenia nie zwalnia z
3
obowiązku ubezpieczeń społecznych z tytułu prowadzonej działalności
gospodarczej, ponieważ zgodnie z art. 9 ust. 2a u.s.u.s. osoba wykonująca pracę
na podstawie umowy zlecenia i jednocześnie prowadząca działalność gospodarczą
podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu z tytułu tej
działalności, jeżeli z tytułu umowy zlecenia podstawa wymiaru składek na
ubezpieczenia emerytalne i rentowe jest niższa od obowiązującej tę osobę
najniższej podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących pozarolniczą
działalność gospodarczą. Sąd stwierdził, że zgodnie z art. 9 ust. 2 u.s.u.s.
odwołujący mógłby dokonać wyboru podstawy ubezpieczenia wyłącznie w sytuacji
zbiegu tytułów ubezpieczenia z pozarolniczej działalności gospodarczej z umową o
pracę lub umową zlecenia, gdy zostałyby spełnione warunki określone w art. 9 ust.
1a lub art. 9 ust. 2a u.s.u.s., tzn. gdy podstawa wymiaru składek z tytułu umowy o
pracę byłaby wyższa od minimalnego wynagrodzenia, a z tytułu wykonywanej
umowy zlecenia byłaby nie niższa niż 60% prognozowanego przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia. W przypadku odwołującego miesięczna podstawa
wymiaru składek z tytułu umowy o pracę była niższa niż najniższe wynagrodzenie,
a z tytułu wykonywania umowy zlecenia nie osiągnął najniższej podstawy wymiaru
składek obowiązującej dla osób prowadzących działalność gospodarczą. W
związku z powyższym Sąd Okręgowy stwierdził, że do odwołującego nie miał
zastosowania art. 9 ust. 2 u.s.u.s. W konsekwencji, iż prowadzenie działalności
gospodarczej stanowiło dla niego tytuł do objęcia obowiązkowymi ubezpieczeniami
społecznymi.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniósł ubezpieczony, zarzucając
pominięcie okoliczności, że przez cały sporny okres pozostawał pracownikiem
zatrudnionym na podstawie umowy o pracę, która przez cały ten czas była jego
pierwszym (obligatoryjnym) tytułem do ubezpieczeń. Zdaniem ubezpieczonego
okoliczność ta skutkowała bezzasadnością powołania się na art. 9 ust. 2a u.s.u.s.
Twierdził, że art. 9 ust. 2a u.s.u.s. odnosi się wyłącznie do sytuacji, w której osoba
prowadząca działalność gospodarczą jednocześnie wykonuje dla kogoś umowę
zlecenie. Z kolei osoba mająca umowę o pracę z wynagrodzeniem niższym od
minimalnego, która ma również więcej niż jeden inny tytuł do objęcia
obowiązkowymi ubezpieczeniami społecznymi, podlega zawsze obowiązkowo
4
ubezpieczeniom z umowy o pracę oraz jednego innego tytułu, natomiast z
pozostałych tytułów nie podlega obowiązkowo ubezpieczeniom społecznym, choć
może sobie dobrowolnie taki tytuł wybrać. Apelujący twierdził, że jako osoba
prowadząca działalność gospodarczą, jednocześnie zatrudniona na podstawie
umowy o pracę z wynagrodzeniem poniżej minimalnego i wykonująca umowę
zlecenie dla innego podmiotu niż pracodawca, podlegał obowiązkowo
ubezpieczeniom społecznym z tytułu umowy o pracę oraz innego drugiego tytułu.
Spośród pozostałych tytułów mógł natomiast wybrać ten, który mu najbardziej
odpowiada, np. umowę zlecenie, a nie działalność gospodarczą, i to bez względu
na wysokość wynagrodzenia z tytułu umowy zlecenia.
Organ rentowy wniósł o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie na jego rzecz
kosztów zastępstwa procesowego, podzielając pogląd prawny przedstawiony przez
Sąd I instancji.
Wyrokiem z dnia 11 grudnia 2013 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację. Na
wstępie zauważył, że nie było podstaw do podważenia ważności zawartych przez
ubezpieczonego umów o pracę i umów zlecenia, ponieważ organ rentowy w
postępowaniu sądowym nie przedstawił żadnych dowodów mogących wskazywać
na nieważność tych umów oraz ważności tych umów nie kwestionował. Sąd II
instancji nie podzielił stanowiska apelującego. W uzasadnieniu wyroku stwierdził,
że z art. 9 ust. 1 i 1a u.s.u.s. wynika, że ponieważ podstawa wymiaru składek
apelującego z tytułu stosunku pracy była niższa od podstawy wynikającej z art. 18
ust. 4 pkt 5a u.s.u.s., podlegał on obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i
rentowym z innych tytułów, tzn. z tytułu umowy zlecenia oraz z tytułu prowadzenia
pozarolniczej działalności, z zastrzeżeniem art. 9 ust. 1b u.s.u.s., czyli przy
odpowiednim zastosowaniu kryteriów określonych w art. 9 ust. 2 u.s.u.s. Odnosząc
się do oceny równoczesnego podlegania ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym
z tytułu umowy zlecenia oraz z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej,
zdaniem Sądu, art. 9 ust. 2 u.s.u.s. nie można odczytywać w oderwaniu od ustępu
2a, nawet jeżeli nie są to dwa jedyne tytuły do podlegania przez apelującego
ubezpieczeniom społecznym. Sąd stwierdził, że wynikające z art. 9 ust. 2 u.s.u.s.
prawo wyboru innego tytułu podlegania ubezpieczeniom niż ten, który powstał
najwcześniej (w przypadku apelującego tytułem tym było prowadzenie
5
pozarolniczej działalności) doznaje ograniczenia wskazanego w ustępie 2a,
ponieważ podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe z
tytułu umowy zlecenia apelującego była niższa od obowiązującej go najniższej
podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących pozarolniczą działalność.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego złożył pełnomocnik
ubezpieczonego. Zarzucono naruszenie prawa materialnego poprzez naruszenie:
„art. 9 ust. 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r., o systemie ubezpieczeń
społecznych w zw. z brzmieniem art. 9 ust. 1a i 1b i ust. 2 ustawy z dnia 13
października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez jego błędną
wykładnię, a w konsekwencji niewłaściwe zastosowanie wobec nieuzasadnionego
przyjęcia, że regulacja ta znajduje zastosowanie w sytuacji stanu faktycznego
wyczerpującego treść przepisów art. 9 ust. 2 w zw. z art. 9 ust. 1a i 1b ustawy, w
tym przez stwierdzenie, że wynikające z art. 9 ust. 2 ustawy prawo wyboru doznaje
ograniczenia wskazanego przepisem ustępu 2a ustawy, w sytuacji gdy podstawa
wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z tytułu umowy zlecenia
jako kolejnego tytułu podlegania ubezpieczeniom społecznym jest niższa od
obowiązującej najniższej podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących
pozarolniczą działalność gospodarczą - podczas gdy takie rozumienie przepisu w
żadnej mierze nie wynika z treści art. 9 ustawy, w okolicznościach gdy inne
odesłanie są we wskazanym przepisie wprost przez ustawodawcę określone, a art.
9 ust. 2a i art 9 ust. 2, regulują dwa całkowicie odrębne sytuacje zbiegu podstaw
ubezpieczeń społecznych;
art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r., o systemie ubezpieczeń
społecznych w zw. z brzmieniem art. 9 ust. 1a i 1b oraz ust. 2a ustawy z dnia 13
października 1998 r., o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez niewłaściwą
wykładnię i przyjęcie, że zasada wyrażona w treści art. 9 ust. 2 ustaw systemowej
doznaje ograniczenia wynikającego z brzmienia art. 9 ust. 2a ustawy, w sytuacji
gdy takie ograniczenie nie wynika w żadnej mierze z wskazanych regulacji, a
sytuacja skarżącego wypełnia przesłanki zastosowania względem jego osoby art. 9
ust. 2 przedmiotowej ustawy, w szczególności wobec faktu, iż w sytuacji
odwołującego się zachodził zbieg trzech tytułów podlegania ubezpieczeniom
społecznym, a mianowicie stosunku pracy, stosunku wynikającego z umowy
6
zlecenia oraz z podstawy wynikającej z prowadzonej pozarolniczej działalności
gospodarczej, gdzie w żadnej mierze regulacja art. 9 ust. 2a nie jest regulacją
uzupełniającą, szczególną etc. względem regulacji art. 9 ust. 2 ustawy, zatem brak
jest jakichkolwiek podstaw do przyjęcia, iż treść art. 9 ust. 2 ustawy znajduje
ograniczenie treścią art. 9 ust. 2a ustawy, gdzie przepisy te regulują całkowicie
odrębne kwestie;
art. 9 ust. 1a oraz 2a ustawy z dnia 13 października 1998 r., o systemie
ubezpieczeń społecznych poprzez niewłaściwe zastosowanie w tym przyjęcie, że
wskazana regulacja ma zastosowanie do ustalonego w sprawie stanu faktycznego,
w tym z uwagi na fakt uzyskiwania przez odwołującego w okresie od listopada
2009 roku do nadal, z tytułu zatrudnienia oraz z tytułu umów zlecenia kwot
stanowiących podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne niższych od
obowiązującej najniższej podstawy wymiaru składek dla osób prowadzących
działalność gospodarczą - w sytuacji gdy w przypadku zbiegu zatrudnienia w
ramach stosunku pracy oraz dalszych tytułów w postaci umów zlecenia i
prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej, zastosowanie znajduje
zastrzeżenie zawarte w art. 9 ust 1a, stosowania treści regulacji zawartej w ust. 1b
art. 9 wskazanej ustawy, a co za tym idzie zastosowanie znajduje treść art. 9 ust. 2
powołanego aktu, przy jednoczesnym braku podstaw do stosowania art. 9 ust. 2a
ustawy;
art. 9 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r., o systemie ubezpieczeń
społecznych, w zw. z brzmieniem art. 9 ust. 1a i 1b ustawy z dnia 13 października
1998 r., o systemie ubezpieczeń społecznych poprzez niewłaściwą wykładnię
skutkującą przyjęciem, że przepis ten znajduje zastosowanie wyłącznie w sytuacji,
gdy osoba spełniająca przesłanki zastosowania powołanych regulacji, w tym
uzyskująca z tytułu stosunku pracy wynagrodzenie niższe niż kwota minimalnego
wynagrodzenia za pracę, uzyskuje z tytułu umowy zlecenia wynagrodzenie wyższe
60% prognozowanego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia, podczas gdy
przepisy prawa nie wskazują tego typu ograniczeń a ponadto takie rozumienie
zastosowania powołanych regulacji jest wprost sprzeczne z ich treścią oraz celem
przepisów regulujących zbieg podstawy ubezpieczenia z tytułu umowy o pracę z
innymi tytułami ubezpieczenia, albowiem art. 9 ust. 1a ustawy wprost stanowi, iż
7
ubezpieczeni, których podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i
rentowe z tytułu stosunku pracy (... ) w przeliczeniu na okres miesiąca jest niższa
od określonej w art. 18 ust. 4 pkt 5a, podlegają również obowiązkowo
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z innych tytułów, z zastrzeżeniem m. in.
ust. 1b który wprost odsyła do treści ust. 2 art. 9 ustanawiającego prawo decyzji
ubezpieczonego w zakresie objęcia ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi
także z pozostałych, wszystkich lub wybranych tytułów lub do zmiany tytułu
ubezpieczeń;
art. 12 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych w zw. z treścią
art. 9 ust. 2 ustawy, poprzez niewłaściwe zastosowanie i przyjęcie, iż w sytuacji
zbiegu podstaw podlegania ubezpieczeniom społecznym, ubezpieczony podlega
ubezpieczeniu wypadkowemu z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej - w
sytuacji gdy wobec świadczenia pracy na podstawie stosunku pracy i dodatkowo na
podstawie stosunku zlecenia, to z tych tytułów ubezpieczony podlega także
ubezpieczeniu wypadkowemu”.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna okazała się nie mieć uzasadnionych podstaw.
Zdaniem Sądu Najwyższego stan faktyczny sprawy był bezsporny. Skarżący
podnosił w skardze kasacyjnej naruszenie przepisów ustawy systemowej.
Wstępnie należy stwierdzić, że ubezpieczony oprócz prowadzonej
pozarolniczej działalności gospodarczej zawarł także umowę o pracę
(wynagrodzenie miesięczne 159,59 zł) oraz umowę zlecenia (30 zł miesięcznie).
Organ rentowy obejmując obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym
i wypadkowym prowadzoną działalność gospodarczą nie wykazał nieważności
zawartej umowy o pracę i umowy zlecenia. Sąd Najwyższy przyjmuje jednak, że
określenie przez strony umowy cywilnoprawnej rażąco niskiego wynagrodzenia (50
zł miesięcznie) narusza zasady współżycia społecznego, w tym zasadę równego
traktowania wszystkich ubezpieczonych, zasadę solidaryzmu ubezpieczeń
społecznych, zasadę nieuprawnionego nieuszczuplania środków funduszu
ubezpieczeń społecznych oraz elementarne zasady obrotu prawnego, zmierzając
8
do objęcia nieuprawnionym tytułem ubezpieczenia społecznego i z tego powodu
umowa taka nie powinna korzystać z ochrony prawnej na podstawie art. 58 § 2 k.c.
(wyrok z dnia 18 marca 2014 r., II UK 374/13). Akceptując powyższy pogląd
możliwe byłoby stwierdzenie o zgodności z prawem zaskarżonego wyroku Sąd
Apelacyjnego.
W związku z powyższym należy także zauważyć, że regulacja zbiegu
tytułów ubezpieczenia uległa, z dniem 1 listopada 2005 r. istotnej zmianie.
Mianowicie w ustawie systemowej dodany został przepis art. 9 ust. 2a. Przepis ten
stanowi, że osoba prowadząca jednocześnie pozarolniczą działalność gospodarczą
podlega obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu z tytułu tej
działalności, jeżeli z tytułu wykonywania umowy agencyjnej lub umowy zlecenia
albo innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym
stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, oraz współpracy przy wykonywaniu tych
umów podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe jest
niższa od obowiązującej tę osobę najniższej podstawy wymiaru składek dla osób
prowadzących działalność pozarolniczą.
Nie ulega wątpliwości, że zmiana powyższa miała uzasadnienie fiskalne
poprzez eliminację wyboru tytułu ubezpieczenia z bardzo niską podstawą wymiaru
składek. Tak więc przepis art. 9 ust. 2a ograniczył zasadę pierwszeństwa w czasie
w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność gospodarczą i
wykonujących jednocześnie umowy cywilnoprawne. Przepis ten powiązał rodzaj
obowiązkowego tytułu ubezpieczenia z wysokością podstawy wymiaru składek.
Tak więc w obecnym stanie prawnym nie ma już możliwości zmiany tytułu
ubezpieczenia z prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej na umowę
zlecenia niezależnie od wysokości otrzymywanego wynagrodzenia (odprowadzanej
składki). Utraciły tym samym aktualność poglądy (zob. np. powołany w skardze
kasacyjnej wyrok Sądu Najwyższego z dnia 27 kwietnia 2009 r., I UK 325/08,
OSNP 2010 nr 23-24, poz. 296) o możliwości zmiany tytułu ubezpieczenia z
prowadzenia działalności gospodarczej na świadczenie pracy na podstawie umowy
zlecenia, nawet jeżeli ubezpieczony czyni to w celu obniżenia kosztów związanych
z obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym.
9
Trafnie zatem przyjął Sąd Apelacyjny, że w razie równoczesnego podlegania
ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej
działalności gospodarczej oraz z tytułu umowy zlecenia znajduje zastosowanie
przepis art. 9 ust. 2a ustawy systemowej, nawet w sytuacji jeżeli nie są to jedyne
tytuły podlegania tym ubezpieczeniom. W takim przypadku z uwagi na nieosiąganie
wynagrodzenia z umowy zlecenia nie niższego niż 60 % prognozowanego
przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego ubezpieczony powinien podlegać
ubezpieczeniom z tytułu prowadzonej pozarolniczej działalności gospodarczej.
Na podstawie powyższego należało uznać, że zaskarżony wyrok odpowiada
prawu, a zarzuty skargi kasacyjnej były nieuzasadnione.
Z tych względów orzeczono jak w sentencji wyroku.