Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 199/15
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 stycznia 2016 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Romualda Spyt (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Beata Gudowska
SSN Halina Kiryło
Protokolant Grażyna Niedziałkowska
w sprawie z wniosku S. K.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
z udziałem zainteresowanych: […]
o przeniesienie odpowiedzialności za nieuiszczone składki na członka zarządu,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw
Publicznych w dniu 20 stycznia 2016 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 17 września 2014 r.,
1. oddala skargę kasacyjną;
2. zasądza od S. K. na rzecz Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych kwotę 5400 zł (pięć tysięcy czterysta złotych)
tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
2
S. K. złożył odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
14 czerwca 2005 r. stwierdzającej, że jako członek zarządu Przedsiębiorstwa M.
Sp. z o.o. w W. ponosi odpowiedzialność za zadłużenie z tytułu składek: na
ubezpieczenia społeczne za okres od kwietnia 2000 r. do grudnia 2000 r., od lutego
2001 r. do czerwca 2002 r. i od listopada 2002 r. do marca 2004 r. w wysokości
347.252,52 zł wraz z odsetkami w łącznej kwocie 580.268,23 zł; na ubezpieczenie
zdrowotne za okres od sierpnia 2001 r. do listopada 2001 r., od stycznia 2002 r. do
lutego 2002 r. oraz od kwietnia 2002 r. do marca 2004 r. w kwocie należności
głównej 28.730,73 zł, z odsetkami w kwocie łącznej 39.022,63 zł; na Fundusz Pracy
i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od lipca 2000 r. do
grudnia 2000 r. oraz od lutego 2001 r. do marca 2004 r. w kwocie 31.141,65 zł
należności głównej wraz z odsetkami w kwocie 50.0733,45 zł. Łączna kwota
zaległych odsetek na powyższe fundusze wyniosła 407.124,45 zł.
Wyrokiem z dnia 21 września 2012 r. Sąd Okręgowy w W. (po kolejnym
rozpoznaniu sprawy) oddalił odwołanie.
W sprawie ustalono, że odwołujący się S. K. był członkiem zarządu M. Sp. z
o.o., przy równoczesnym udziale w zarządzie W. M. Umowa Spółki M. Sp. z o.o.
została podpisana przez S. K. i W. M. w dniu 19 listopada 1998 r. Przedmiotem
działalności Spółki miało być projektowanie i produkcja nietypowych urządzeń dla
różnych branż. Na pierwszym nadzwyczajnym zgromadzeniu wybrano
dwuosobowy zarząd w osobie S. K. i W. M.. Skład ten nie uległ zmianie do wydania
zaskarżonej decyzji. Spółkę zarejestrowano w Rejestrze Handlowym, nie dokonano
przerejestrowania do KRS. Spółka rozpoczęła działalność od 1 kwietnia 1999 r. z
kapitałem udziałowym w kwocie 4000 zł, przy czym od początku działalności
przynosiła straty. W 1999 r. pasywa przekraczały aktywa o kwotę 77.472,05 zł, w
kolejnych latach o 303.477,57 zł (2000 r.), o 70.602,14 zł (2001 r.), o 77.695.14 zł
(2002 r.) i o 185.465,19 zł (2003 r.). Na dzień 28 marca 2008 r. wykaz majątku
Spółki nie wykazał żadnych istotnych składników.
Jednym z przejawów złej sytuacji finansowej spółki było nieterminowe
regulowanie należności wobec Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, pierwsze
zaległości wystąpiły w kwietniu 2000 r. a następnie występowały już regularnie do
końca działalności Spółki, co miało miejsce w kwietniu 2004 r. Ponadto Spółka
3
posiadała zaległości z tytułu „VAT i PIT”, za lata 2000-2004 w łącznej kwocie
310.800,30 zł. Wobec nieuiszczenia składek za objęte sporem okresy organ
rentowy wystawiał liczne tytuły wykonawcze, które zostały doręczone Spółce.
Ponadto dokonał zajęcia rachunku bankowego Spółki.
W dniu 24 października 2002 r. Spółka złożyła do Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych wniosek o restrukturyzację w trybie ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r.
o restrukturyzacji niektórych należności publicznoprawnych od przedsiębiorców
(Dz.U. z 2002 r. Nr 155, poz. 1287, ze zm.; dalej ustawa restrukturyzacyjna).
Jednocześnie Spółka uiściła 20.300,93 zł tytułem należności głównej.
Restrukturyzacją nie objęto należności składkowych na kwotę 272.828,12 zł. W
chwili składania wniosku o restrukturyzację majątek Spółki nie obejmował żadnych
środków trwałych ani wartości niematerialnych, natomiast zobowiązania wynosiły
733.462,03 zł, przy wartości majątku Spółki wynoszącym 215.676,55 zł.
W dniu 10 grudnia 2002 r. organ rentowy wydał decyzję restrukturyzacyjną,
stwierdzając, że warunkiem ukończenia postępowania restrukturyzacyjnego jest
brak zaległości z tytułu należności, zgodnie z przepisami ustawy restrukturyzacyjnej
a następnie postanowieniem z dnia 8 stycznia 2003 r. zawiesił egzekucję. Na
poczet postępowania restrukturyzacyjnego Spółka wpłaciła 30.692,70 zł tytułem
należności głównej, a także odsetki i opłatę restrukturyzacyjną. Dnia 28 marca
2003 r. Spółka złożyła wykaz majątku i wobec braku dalszych wpłat organ rentowy
przystąpił do egzekucji, kolejno potrącając z rachunku bankowego kwotę
10.230,77 zł a następnie 4.500 zł oraz 22.50 zł.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 6 kwietnia 2004r. umorzył
postępowanie restrukturyzacyjne, po czym wznowiono postępowanie egzekucyjne.
W dniu 23 marca 2004 r. M. Sp. z o.o. złożyła wniosek o upadłość.
Postanowieniem z dnia 14 kwietnia 2004r. Sąd Rejonowy XVIII, Wydział
Gospodarczy oddalił wniosek o upadłość z uwagi na brak środków na pokrycie
kosztów postępowania upadłościowego. W dniu 17 grudnia 2004 r. skierowano
tytuły wykonawcze do Naczelnika Urzędu Skarbowego celem dochodzenia
zadłużenia z innych składników. Postanowieniem z dnia 15 lutego 2008 r.
umorzono postępowanie egzekucyjne z uwagi na jego bezskuteczność.
4
Od lipca 2004 r. odwołujący się S. K. oraz zainteresowany W. M. zostali
wspólnikami M. U. Sp. z o.o. i w ramach tej spółki kontynuowali dotychczasową
działalność.
W ocenie Sądu, postanowienie sądu gospodarczego w sposób niebudzący
wątpliwości potwierdza, że wniosek o ogłoszenie upadłości złożono wówczas, gdy
Spółka nie dysponowała już żadnymi środkami, za co odpowiedzialność ponosili
członkowie jej zarządu – S. K. i W. M. Już w maju 2000 r. występowały zaległości
płatnicze po stronie Spółki, w lutym 2002 r. wystawiono pierwsze tytuły
egzekucyjne, a w późniejszym okresie wpłacano wyłącznie symboliczne w
stosunku do ogólnego zadłużenia kwoty. Sprawozdanie finansowe Spółki na dzień
30 września 2002 r. wykazało wartość majątku Spółki w kwocie 215.676,55 zł, przy
zobowiązaniach 733.462,03 zł., co, zdaniem Sądu, przemawia za przyjęciem, że
zachodziły wtedy podstawy do ogłoszenia upadłości. Natomiast bezskuteczność
egzekucji należności składkowych wobec Spółki wynika ze zwróconych tytułów
wykonawczych oraz z pisma Naczelnika Urzędu Skarbowego z dnia 20 listopada
2007 r. informującego o niewyegzekwowaniu należności, mimo podjętych w tym
kierunku działań.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 17 września 2014 r. oddalił apelację
odwołującego się od powyższego wyroku.
Sąd Apelacyjny, przywołując orzecznictwo Sądu Najwyższego oraz
Naczelnego Sądu Administracyjnego, wskazał, że organ składkowy wykazał
pozytywne przesłanki uzasadniające przeniesienie odpowiedzialności za
nieopłacone składki przez Przedsiębiorstwo M. Sp. z o.o. na członków jego
zarządu w postaci bezskuteczności egzekucji prowadzonej wobec Spółki, bowiem
zostało to potwierdzone w toku egzekucji i dlatego nie było potrzeby przedstawienia
formalnego postanowienia o umorzeniu postępowania egzekucyjnego, a
odwołujący się nie wskazał majątku, z którego egzekucja byłaby możliwa, tzn.
realna do przeprowadzenia. Przyjął też, że oddalenie przez sąd wniosku o
ogłoszenie upadłości ze względu na brak środków nawet na koszty postępowania
upadłościowego potwierdza, że nie zgłoszono we właściwym czasie wniosku o
ogłoszenie upadłości Spółki oraz że wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego
na podstawie ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o restrukturyzacji niektórych
5
należności publicznoprawnych od przedsiębiorców nie stanowi postępowania
zapobiegającego ogłoszeniu upadłości w rozumieniu art. 116 § 1 pkt 1 lit. a
Ordynacji podatkowej, w brzmieniu obowiązującym do 31 grudnia 2015 r. (jednolity
tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 613, ze zm.).
Wyrok ten został zaskarżony skargą kasacyjną przez S. K., który zarzucił mu
naruszenie prawa materialnego: błędną wykładnię art. 116 § 1 ust. 1 lit. a Ordynacji
podatkowej (art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej - w stanie prawnym sprzed 1
stycznia 2003 r.), polegającą na przyjęciu, że: wszczęcie postępowania
restrukturyzacyjnego na podstawie ustawy restrukturyzacyjnej z 2002 r. nie
stanowiło wszczęcia postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości.
Zdaniem skarżącego, jest to okoliczność prawnie istotna, mieszcząca się w
przesłance egzoneracyjnej - wszczęcia postępowania zapobiegającego ogłoszeniu
upadłości; odwołujący się nie złożył wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie
właściwym i było to wynikiem jego zawinionego zaniechania, podczas gdy fakt
złożenia wniosku o restrukturyzację z 24 października 2002 r. i prowadzenia
postępowania restrukturyzacyjnego do 6 kwietnia 2004 r. nakazuje przyjęcie, że
niezgłoszenie wniosku o upadłość w tym okresie nastąpiło bez jego winy; art. 116 §
1 Ordynacji podatkowej w związku z art. 31 ustawy z 13 października 1998 r. o
systemie ubezpieczeń społecznych (jednolity tekst: Dz.U. z 2015 r., poz. 121 ze
zm.), przez niewłaściwe zastosowanie polegające na uznaniu, że egzekucja wobec
Spółki była bezskuteczna, oraz błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że dla
stwierdzenia bezskuteczności egzekucji nie jest konieczne jej prowadzenie i
zakończenie zgodnie z obowiązującymi przepisami, w szczególności przez
umorzenie postępowania oraz że można skutecznie stwierdzić bezskuteczność
egzekucji, nadal ją prowadząc - w niniejszej sprawie decyzja o odpowiedzialności
członka zarządu została wydana 14 czerwca 2005 r., natomiast postępowanie
egzekucyjne prowadzono na wniosek organu rentowego do 15 lutego 2008 r., kiedy
to Naczelnik Urzędu Skarbowego wydał decyzję o umorzeniu postępowania
egzekucyjnego przeciwko Spółce, „stwierdzając ostatecznie bezskuteczność
egzekucji”; art. 59 § 2 i 3 ustawy z 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji (jednolity tekst: Dz.U z 2014 r., poz. 1619 ze zm.),
przez niezastosowanie i uznanie, że toczące się postępowanie egzekucyjne nie
6
wymaga formalnie prawidłowego zakończenia w celu stwierdzenia bezskuteczności
egzekucji; art. 21 i art. 30 ustawy z 12 września 2002 r. o zmianie ustawy -
Ordynacja podatkowa oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 169, poz.
1387) w związku z art. 116 Ordynacji podatkowej, przez niezastosowanie i oparcie
zaskarżonej decyzji na nieprawidłowej podstawie prawnej; art. 210 § 1 pkt 4 i 6
Ordynacji podatkowej, przez niezastosowanie i niepodanie w decyzji podstawy
prawnej, odnoszącej się do stanu faktycznego sprzed 1 stycznia 2003 r. (objętego
zaskarżoną decyzją) oraz braku uzasadnienia prawnego i faktycznego
odnoszącego się do stanu faktycznego sprzed 1 stycznia 2003 r., którego dotyczy
decyzja; art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2003 r.,
związku z art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędną
wykładnię polegającą na przyjęciu, że stwierdzenie częściowej bezskuteczności
egzekucji stanowi wystarczającą przesłankę przeniesienia odpowiedzialności za
zobowiązania Spółki na członka jej zarządu; art. 116 § 1 ust. 2 Ordynacji
podatkowej (art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej - w stanie prawnym sprzed 1
stycznia 2003 r.), polegające na przyjęciu, że Spółka nie miała żadnego innego
majątku, z którego wierzyciel mógłby uzyskać zaspokojenie oraz że cały majątek
Spółki, do którego można było skierować egzekucję, ograniczał się do środków
zgromadzonych na rachunku bankowym oraz nieuznanie znaczących
wierzytelności przysługujących Spółce, wykazanych w bilansach przekazywanych
przez Spółkę do organu rentowego za majątek, z którego należało podjąć
egzekucję.
W odpowiedzi na skargę kasacyjną organ rentowy wniósł wydanie
postanowienia o odmowie przyjęcia jej do rozpoznania, ewentualnie o jej oddalenie
i zasądzenie od odwołującego się na rzecz organu rentowego kosztów
postępowania kasacyjnego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, za zaległości podatkowe spółki
z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w
organizacji, spółki akcyjnej lub spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie
7
całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki
okazała się w całości lub w części bezskuteczna, a członek zarządu: 1) nie
wykazał, że: a) we właściwym czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub
wszczęto postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości (postępowanie
układowe) albo b) niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości lub niewszczęcie
postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości (postępowania układowego)
nastąpiło bez jego winy; 2) nie wskazuje mienia spółki, z którego egzekucja
umożliwi zaspokojenie zaległości podatkowych spółki w znacznej części.
Nie są uzasadnione zarzuty skargi, które zmierzają do wykazania, że w
niniejszej sprawie została spełniona przesłanka wyłączająca możliwość obciążenia
skarżącego odpowiedzialnością za zaległości składkowe Spółki, bowiem wszczęto
we właściwym czasie postępowanie restrukturyzacyjne. W ocenie Sądu
Najwyższego, nie ma podstaw do utożsamiania postępowania restrukturyzacyjnego
z postępowaniem zapobiegającym upadłości w rozumieniu art. 116 § 1 ust. 1 lit. a
Ordynacji podatkowej (art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej - w stanie prawnym
sprzed 1 stycznia 2003 r.).
W tym zakresie Sąd Najwyższy podziela pogląd wyrażony w wyrokach Sądu
Najwyższego: z dnia 20 września 2013 r., II UK 34/13 (OSNP 2014 nr 6, poz. 89)
oraz z dnia 21 stycznia 2010 r., II UK 157/09 (LEX nr 583805), że wszczęcie
postępowania restrukturyzacyjnego na podstawie ustawy restrukturyzacyjnej z
2002 r. nie stanowi wszczęcia postępowania zapobiegającego ogłoszeniu upadłości
w rozumieniu art. 116 § 1 pkt 1 lit. a Ordynacji podatkowej, wraz z całą
argumentacją przywołaną na uzasadnienie tego stanowiska. Powtórzyć należy, że
z istoty rzeczy postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości to postępowanie,
które - mimo zaistnienia ustawowych przesłanek ogłoszenia upadłości - powoduje,
że upadłość nie może być ogłoszona. Ma ono zapobiegać ogłoszeniu upadłości w
stanie niewypłacalności przedsiębiorcy, który już istnieje. Jest to więc postępowanie
stanowiące przeszkodę prawną w ogłoszeniu upadłości mimo zaistnienia jej
przesłanek, a nie postępowanie mające szanse doprowadzić do przywrócenia
płynności finansowej przedsiębiorcy, tzn. do odpadnięcia przesłanek ogłoszenia
upadłości w bliżej nieokreślonej przyszłości ani też postępowanie zapobiegające
powstaniu stanu niewypłacalności. W przeciwnym razie za takie „zapobiegające
8
ogłoszeniu upadłości” należałoby uznać np. każde postępowanie toczące się na
skutek wytoczenia powództwa przeciwko dłużnikom spółki, jeśli dawałoby to
podstawę do uznania, że wyegzekwowanie wierzytelności albo zapobiegnie
stanowi niewypłacalności, albo przywróci płynność finansową. Komentowany
przepis redagowany był w okresie, kiedy funkcjonowały dwa odrębne
postępowania: upadłościowe - regulowane rozporządzeniem Prezydenta
Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. - Prawo upadłościowe (jednolity
tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) i układowe - normowane
rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. -
Prawo o postępowaniu układowym (Dz.U. Nr 93, poz. 836 ze zm.). Postępowanie
układowe z mocy prawa było postępowaniem zapobiegającym ogłoszeniu
upadłości, gdyż stosownie do treści art. 15 § 2 Prawa o postępowaniu układowym,
od daty otwarcia postępowania układowego do czasu prawomocnego
rozstrzygnięcia co do układu lub umorzenia postępowania nie mogła być ogłoszona
upadłość dłużnika. Niewątpliwie więc tym właśnie kontekście ustawodawca użył
zwrotu „postępowanie zapobiegające ogłoszeniu upadłości", precyzując go w
nawiasie jako „postępowanie układowe”. Trzeba też dodać, że brzmienie art. 116 §
1 pkt 1 lit. a Ordynacji podatkowej do 31 grudnia 2015 r. nie przystawało do
obowiązujących wtedy regulacji, które nie odróżniały odrębnego od postępowania
upadłościowego postępowania naprawczego (układowego). Na mocy przepisów
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60,
poz. 535 ze zm.) postępowanie układowe prowadzone jest w ramach postępowania
upadłościowego - już po ogłoszeniu upadłości przez sąd (art. 267 i 268 ustawy).
Ułożenie się z wierzycielami co do spłaty długów w toku postępowania
upadłościowego nie stanowi postępowania „zapobiegającego ogłoszeniu
upadłości”. W świetle przepisów ustawy o restrukturyzacji niektórych należności
publicznoprawnych od przedsiębiorców nie ma przeszkód prawnych, aby w trakcie
postępowania restrukturyzacyjnego nastąpiło ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy,
na co jednoznacznie wskazuje art. 21 ust. 3 powyższej ustawy, zgodnie z którym
postępowanie restrukturyzacyjne umarza się również w przypadku, gdy wobec
przedsiębiorcy zostało wszczęte postępowanie likwidacyjne lub upadłościowe; w
tym przypadku organ restrukturyzacyjny niezwłocznie wydaje decyzję o umorzeniu
9
postępowania restrukturyzacyjnego. Skoro wszczęcie postępowania
restrukturyzacyjnego nie może zapobiec ogłoszeniu upadłości w chwili ziszczenia
się jej ustawowych przesłanek, to nie stanowi ono przesłanki egzoneracyjnej
wskazanej w art. 116 § 1 pkt 1 lit. a Ordynacji podatkowej. Ustawodawca zwolnił z
odpowiedzialności za zaległości składkowe członka zarządu niewypłacalnej spółki
kapitałowej, który podjął skuteczne kroki prawne w celu równomiernego, chociażby
częściowego zaspokojenia wierzycieli. Taki bowiem jest cel postępowania
upadłościowego i układowego (w uprzednich i aktualnym akcie prawnym) i aby
mógł on zostać osiągnięty, wniosek o ich wszczęcie złożony musi być we
właściwym czasie, tj. wtedy, kiedy aktywa spółki dają możliwość choćby
częściowego zaspokojenia dłużników. Restrukturyzacja zaległości
publicznoprawnych polega na ich umorzeniu (art. 4 ustawy o restrukturyzacji
niektórych należności publicznoprawnych od przedsiębiorców), nie jest więc
postępowaniem zmierzającym do zaspokojenia wierzycieli (nawet
publicznoprawnych). Co więcej, wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego
uniemożliwia wierzycielom publicznoprawnym egzekwowanie długów objętych
wnioskiem restrukturyzacyjnym (art. 14 ustawy o restrukturyzacji niektórych
należności publicznoprawnych od przedsiębiorców). Jest więc ono instrumentem
prawnym ustanowionym nie w interesie wierzycieli, lecz przedsiębiorców. Nie może
być więc on traktowany równoprawnie z wszczęciem postępowań mających za cel
ochronę interesów wierzycieli w sytuacji niewypłacalności przedsiębiorcy.
Dodać też trzeba, że wprawdzie założeniem ustawy restrukturyzacyjnej jest
nie tylko umorzenie należności podlegających restrukturyzacji, ale także
zaspokojenie innych zaległości składkowych (zob. np. art. 11 ustawy
restrukturyzacyjnej), ale nie zawiera ona instrumentów, które by osiągnięcie tych
założeń gwarantowały. Tymczasem, jak wskazano wyżej, warunkiem zwolnienia
członka zarządu niewypłacalnej spółki kapitałowej z odpowiedzialności za
zaległości składkowe jest podjęcie przez niego skutecznych działań prowadzących
do równomiernego, chociażby częściowego zaspokojenia wierzycieli. Skuteczność
tych działań gwarantuje (gwarantowało) nie tylko zgłoszenie wniosku o upadłość
czy wszczęcie postępowania układowego we „właściwym czasie” (kiedy to majątek
spółki pozwala na choćby częściowe zaspokojenie wierzycieli), ale także
10
zaangażowanie uprawnionych podmiotów, chroniących interesy wierzycieli w
trakcie postępowania. Istotna jest zatem w komentowanym przepisie koniunkcja
„właściwego czasu” i charakteru postępowania, które ma być w tym czasie
wszczęte. Musi być to postępowanie, w którym majątek dłużnika służy
zaspokojeniu jego wierzycieli, a podstawowym warunkiem spełnienia tej funkcji jest
bądź odebranie zarządowi spółki prawa do dalszego zarządzania tym majątkiem i
przekazanie go uprawnionym organom (art. 75 ust. 1 ustawy - Prawo o
postępowaniu upadłościowym i naprawczym, art. 20 § 1 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe, art. 28 § 1 rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo o postępowaniu układowym) bądź nadzór
nad działaniami zarządu sprawowany przez ustanowiony organ (art. 180 ust. 1
ustawy - Prawo o postępowaniu upadłościowym i naprawczym).
Przedsiębiorca (spółka) w trakcie postępowania restrukturyzacyjnego może
swobodnie, bez ingerencji organu restrukturyzacyjnego bądź innego uprawnionego
organu, rozporządzać swoim majątkiem. Zatem nawet wszczęcie postępowania
restrukturyzacyjnego we właściwym czasie nie może zatamować niekorzystnych z
punktu widzenia wierzycieli rozporządzeń majątkowych, uniemożliwiających nie
tylko dotrzymanie uzgodnionych warunków restrukturyzacji, ale i pogłębiających
stan niewypłacalności spółki - aż do jej bankructwa, a tym samym nie stanowi
żadnej gwarancji ani umorzenia zaległości podlegających restrukturyzacji, ani
zaspokojenia wierzytelności nieobjętych restrukturyzacją. Dlatego w tym przypadku
nie ma racji bytu twierdzenie, że postępowanie restrukturyzacyjne jest
postępowaniem „zapobiegającym ogłoszeniu upadłości” oraz że jego wszczęcie
wyłącza potrzebę wszczynania postępowania upadłościowego.
Ten kierunek wykładni potwierdza kolejna, obowiązująca od 1 stycznia
2016 r., nowelizacja art. 116 § 1 pkt 1 lit. a Ordynacji podatkowej (na podstawie
ustawy z dnia 15 maja 2015 r. – Prawo restukturyzacyjne; Dz.U. z 2015 r., poz.
978). Zgodnie z aktualnym brzmieniem tego przepisu, członek zarządu uwolni się
od odpowiedzialności za zaległości składkowe, jeżeli wykaże, że we właściwym
czasie zgłoszono wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym czasie zostało otwarte
postępowanie restrukturyzacyjne w rozumieniu ustawy – Prawo o postępowaniu
restrukturyzacyjnym albo zatwierdzono układ w postępowaniu o zatwierdzenie
11
układ, którym mowa w tej ustawie. Z woli ustawodawcy „właściwy czas” nie jest
sprzężony z wszczęciem postępowania restrukturyzacyjnego rozumianego jako
złożenie wniosku o wszczęcie tego postępowania, ale z takim jego etapem
(otwarcie postępowania układowego, przyśpieszonego postępowania układowego,
postępowania sanacyjnego – art. 189 ust. 1 i zatwierdzenie układu – art. 223 ust.
1), w którym nadzór nad majątkiem przedsiębiorcy (spółki) przejmuje uprawniony
organ (art. 38, 39, 51 i 52 powyższej ustawy). Co więcej, decyzja o otwarciu
postępowania restrukturyzacyjnego uzależniona jest od warunku, aby
postępowanie to nie spowodowało pokrzywdzenia wierzycieli (art. 8 ust. 1).
Wskazuje to, że nadrzędną wartością omawianego postępowania jest ochrona
interesu wierzycieli, czego nie można dopatrzyć się w postępowaniu wszczętym na
podstawie ustawy restrukturyzacyjnej z 2002 r.
Warto także dodać, że postępowanie restrukturyzacyjne w rozumieniu
ustawy – Prawo o postępowaniu restrukturyzacyjnym ma zapobiegać upadłości nie
tylko w sensie faktycznym (art. 3 ust. 1), ale zawsze ma wpływ na toczące się
postanowienie upadłościowe (art. 12) i przede wszystkim może stanowić prawną
przeszkodę rozpoznania wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 12 ust. 2).
Wszystkie te aspekty pokazują istotną różnicę między obu postępowaniami
restrukturyzacyjnymi, z powodu których postępowanie na podstawie ustawy
restrukturyzacyjnej z 2002 r. nie może być traktowane równoprawnie z
postępowaniem zapobiegającym upadłości.
Z przytoczonych wyżej względów wszczęcie postępowania
restrukturyzacyjnego nie może uwolnić członka zarządu od winy w niezgłoszeniu
wniosku o ogłoszenie upadłości, jak wywodzi skarżący. Zarząd spółki (jego
członkowie), któremu wszczęcie postępowania restrukturyzacyjnego postępowania
nie odbiera możliwości nieskrępowanego dysponowania jej majątkiem, ponosi
odpowiedzialność za efekty podjętej decyzji o zgłoszeniu wniosku o wszczęcie
postępowania restrukturyzacyjnego zamiast wniosku o ogłoszenie upadłości spółki,
tak jak w przypadku każdej decyzji o kontynuowaniu działalności spółki mimo
wystąpienia przesłanek ogłoszenia jej upadłości.
Nie może również zostać zaaprobowana teza skarżącego, że w wyniku
prowadzonego postępowania restrukturyzacyjnego Zakład Ubezpieczeń
12
Społecznych uzyskał większe zaspokojenie swoich wierzytelności niżby to miało
miejsce w postępowaniu upadłościowym. Pomijając brak jakichkolwiek
miarodajnych ustaleń faktycznych pozwalających na wyciągnięcie takiego wniosku,
podkreślić należy, że z punktu widzenia art. 116 § 1 pkt 1 lit. b Ordynacji
podatkowej okoliczność ta nie stanowi przesłanki egzoneracyjnej.
W judykaturze Sądu Najwyższego przyjmuje się, że użycie w art. 116 § 1 pkt
1 lit. a Ordynacji podatkowej przez ustawodawcę określenia „właściwy czas” i brak
odesłania do przepisów regulujących postępowanie upadłościowe nie są
przypadkowe i z tego względu oceny czy złożenie wniosku o upadłość nastąpiło we
właściwym czasie należy dokonywać w okolicznościach indywidualnego przypadku,
biorąc pod uwagę, iż powinno to nastąpić w takim momencie, aby chronić
zagrożone interesy wierzycieli, tak żeby po ogłoszeniu upadłości mieli oni
możliwość uzyskania równomiernego, choćby tylko częściowego, zaspokojenia z
majątku spółki (por. wyroki z dnia 9 lipca 2009 r., II UK 374/08, LEX nr 533104; z
dnia 1 września 2009 r., I UK 95/09, LEX nr 551001; z dnia 16 września 2009 r.,
I UK 277/08, LEX nr 550086 i orzeczenia w nich powołane). Czasem właściwym do
zgłoszenia upadłości jest więc czas, w którym wszczęte postępowanie
upadłościowe może doprowadzić do równomiernego zaspokojenia wszystkich
wierzycieli, nie zaś czas, kiedy spółka nie posiada majątku nawet na pokrycie
kosztów postępowania egzekucyjnego (upadłościowego). Nie jest „właściwy” czas
zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości lub wszczęcia postępowania
układowego, w którym stan majątkowy spółki kwalifikuje ją już jako bankruta,
bowiem niweczyłoby to cały sens postępowania upadłościowego, pozbawiając
wszystkich wierzycieli jakiejkolwiek ochrony prawnej ich interesów (wyrok Sądu
Najwyższego z dnia 27 maja 2010 r., II UK 398/09, LEX nr 611420). Wniosek o
ogłoszenie upadłości może być uznany za zgłoszony we właściwym czasie, gdy
wykazane zostanie, że zgłaszając go zarząd (członek zarządu), uczynił ze swej
strony wszystko, by nie dopuścić do zniweczenia celu postępowania
upadłościowego, a do tego dochodzi, kiedy w momencie zgłoszenia wniosku spółka
jest już bankrutem, a jej stan majątkowy nie tylko że nie pozwala na równomierne
zaspokojenie wierzycieli, ale nie wystarcza nawet na pokrycie kosztów
13
postępowania upadłościowego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 22 lipca
2010 r., I UK 46/09, LEX nr 529770).
Skoro w niniejszej sprawie w momencie zgłoszenia wniosku o ogłoszenie
upadłości Spółka nie miała majątku wystarczającego nawet na pokrycie kosztów
postępowania upadłościowego, co potwierdza postawienie sądu gospodarczego z
dnia 14 kwietnia 2004 r. oddalające z tego powodu wniosek o ogłoszenie upadłości,
to nie budzi wątpliwości, że wniosek ten nie został zgłoszony we właściwym czasie,
stąd nie miało istotnego znaczenia dla rozstrzygnięcia niniejszej sprawy, ustalenie,
kiedy był ten „właściwy czas” na wszczęcie postępowania upadłościowego.
Nieuzasadnione są również zarzuty skargi kwestionujące spełnienie się
przesłanki odpowiedzialności członka zarządu spółki za zaległości składkowe w
postaci bezskuteczności egzekucji.
W uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 13 maja 2009 r., I UZP 4/09
(OSNP 2009 nr 23-24, poz. 319) Sąd Najwyższy stwierdził, że bezskuteczność
egzekucji z majątku spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, o której mowa w art.
116 § 1 Ordynacji podatkowej, może być stwierdzona wyłącznie w postępowaniu w
sprawie egzekucji należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne,
poprzedzającym wydanie decyzji o odpowiedzialności członka zarządu za te
należności. Jednakże w uzasadnieniu powołanej uchwały Sąd Najwyższy wyraził
pogląd, że warunek ten należy uznać za spełniony, jeżeli przed wydaniem decyzji
obciążającej członka zarządu dojdzie do umorzenia postępowania upadłościowego
na podstawie art. 361 pkt 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. - Prawo upadłościowe i
naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), względnie do oddalenia wniosku o
ogłoszenie upadłości na podstawie art. 13 ust. 1 albo ust. 2 tej ustawy, a więc także
wtedy, gdy majątek spółki nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów
postępowania. Pogląd taki wyrażony został również w wyrokach Sądu Najwyższego
z dnia 22 lipca 2009 r., I UK 46/09 (LEX nr 529770) oraz z dnia 2 września 2009 r.,
II UK 336/08 (LEX nr 533102). Stanowisko to należy w pełni zaakceptować, gdyż
upadłość - posiadająca charakter egzekucji uniwersalnej - ma na celu równomierne,
choćby częściowe zaspokojenie wszystkich wierzycieli poprzez zrealizowanie
całego majątku niewypłacalnego dłużnika. Niemożliwość realizacji tego celu z
uwagi na to, że majątek dłużnika nie wystarczy nawet na zaspokojenie kosztów
14
postępowania, jest równoznaczna z bezskutecznością egzekucji uniwersalnej, co
odnosi się do wszystkich zobowiązań niewypłacalnego dłużnika i wszystkich jego
wierzycieli.
Skoro ze stanu faktycznego sprawy, w której wniesiona została
rozpoznawana skarga kasacyjna, wynika, że sąd gospodarczy prawomocnym
postanowieniem z dnia 14 kwietnia 2004 r. oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości
Spółki z uwagi na brak środków na zaspokojenie kosztów postępowania
upadłościowego, a decyzja przenosząca odpowiedzialność na skarżącego wydana
został została przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych w dniu 7 czerwca 2005 r., to
zaskarżony wyrok w zakresie odnoszącym się do powstania przesłanki
odpowiedzialności skarżącego w postaci bezskuteczności egzekucji w stosunku do
Spółki jest trafny. Osądu tego nie zmienia okoliczność, że organ rentowy po tej
dacie podejmował dalsze (bezskuteczne zresztą) próby wyegzekwowania
należności składkowych.
W stanie prawnym obowiązującym do dnia 1 stycznia 2003 r., zgodnie z
brzmieniem art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej, za zaległości podatkowe spółki z
ograniczoną odpowiedzialnością, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w
organizacji, spółki akcyjnej i spółki akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie
całym swoim majątkiem członkowie jej zarządu, jeżeli egzekucja przeciwko spółce
okaże się bezskuteczna (…). Na skutek zmiany legislacyjnej (na podstawie ustawy
z dnia 12 września 2002 r. o zmianie ustawy - Ordynacja podatkowa oraz o zmianie
niektórych innych ustaw; Dz.U. Nr 169, poz. 1387 ze zm.) art. 116 § 1 otrzymał
brzmienie: „Za zaległości podatkowe spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w organizacji, spółki akcyjnej lub spółki
akcyjnej w organizacji odpowiadają solidarnie całym swoim majątkiem członkowie
jej zarządu, jeżeli egzekucja z majątku spółki okazała się w całości lub w części
bezskuteczna (…)”. Natomiast w myśl art. 21 ustawy zmieniającej, do
odpowiedzialności podatkowej osób trzecich z tytułu zaległości podatkowych
powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy
ustawy zmienianej w art. 1 w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w
życie niniejszej ustawy.
15
W ten kontekst wpisuje się zarzut skargi naruszenia art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej, w brzmieniu sprzed 1 stycznia 2003 r. związku z art. 31 ustawy o
systemie ubezpieczeń społecznych, przez błędną wykładnię polegającą na
przyjęciu, że stwierdzenie częściowej bezskuteczności egzekucji stanowi
wystarczającą przesłankę przeniesienia odpowiedzialności za zobowiązania Spółki
powstałe przed tą datą na członka jej zarządu.
Na tle uprzedniego stanu prawnego przyjmowano, że egzekucja tylko z
części majątku lub przeprowadzona z wykorzystaniem tylko jednego ze sposobów
egzekucji nie uzasadnia przyjęcia bezskuteczności egzekucji jako przesłanki
odpowiedzialności członka zarządu spółki handlowej za dług tej spółki jako płatnika
składek na ubezpieczenie społeczne (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z 11 maja
2006 r., I UK 271/05 (OSNP 2007 nr 9-10, poz. 142). Rozumienie bezskuteczności
egzekucji odnoszone było zatem do całego majątku spółki, a nie do całego długu,
stąd częściowe wyegzekwowanie zaległości składkowych nie stanowiło przesłanki
ezgoneracyjnej wynikającej z art. 116 § Ordynacji podatkowej. Tym bardziej,
wobec aktualnego brzmienia przepisu, brak jakichkolwiek podstaw, aby
przyjmować, że wyegzekwowanie nawet znacznej części zaległości składkowych
powoduje, że nie ziszcza się pozytywna przesłanka odpowiedzialności członka
zarządu w postaci bezskuteczności egzekucji „w całości lub w części”.
Postępowanie upadłościowe, stanowiące egzekucję uniwersalną,
skierowane jest do całego majątku dłużnika (zob. art. 57 ust. 1 ust. 1 ustawy -
Prawo upadłościowe i naprawcze, z którego wynika, że jeżeli ogłoszono upadłość
obejmującą likwidację majątku upadłego, upadły jest obowiązany wskazać i wydać
syndykowi cały swój majątek, a także wydać wszystkie dokumenty dotyczące jego
działalności, majątku oraz rozliczeń, w szczególności księgi rachunkowe, inne
ewidencje prowadzone dla celów podatkowych i korespondencję). Tym samym
oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości stanowi o bezskuteczności egzekucji
skierowanej do wszystkich składników majątkowych Spółki (bezskuteczności
egzekucji „w całości”). Dotyczy to należności składkowych powstałych przed 1
stycznia 2003 r., jak i po tej dacie - aż do marca 2004 r., tj. miesiąca
poprzedzającego oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości, których nie pokryły
16
wpłaty dokonane w ramach postępowania restrukturyzacyjnego i których nie udało
się wyegzekwować we wcześniej prowadzonych postępowaniach egzekucyjnych.
Ustawodawca w art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej przewidział jedyny
przypadek pozwalający na uwolnienie się członka zarządu od odpowiedzialności za
niewyegzekwowane w jakiejś części należności składkowe. Chodzi o sytuację, w
której wskaże on mienie spółki, z którego egzekucja umożliwi zaspokojenie
zaległości podatkowych (składkowych) spółki w znacznej części (pkt 2). Skarżący
zarzuca naruszenie tego przepisu, wskazując, że Spółka „w bilansach
przekazywanych przez spółkę do organu rentowego” wskazywała majątek, z
którego należało podjąć egzekucję. Zatem chodzi o wierzytelności, które, po
pierwsze, wskazywała sama Spółka, a nie członek zarządu, po drugie, nie były to
wierzytelności wskazywane po stwierdzeniu bezskuteczności egzekucji (po
oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości), co oznacza, że podnoszone
okoliczności nie wypełniają dyspozycji art. 116 § 1 pkt 2 Ordynacji podatkowej.
Poza tym twierdzenie faktyczne o możliwości zaspokojenia się organu rentowego z
tego majątku pozostaje poza ustalonym w sprawie stanem faktycznym i w związku
z tym nie poddaje się kontroli kasacyjnej.
Pozostałe zarzuty skargi nie mają usprawiedliwionej podstawy dlatego, że do
należności z tytułu składek nie stosuje się (odpowiednio) art. 210 § 1 pkt 4 i 6
Ordynacji podatkowej (zob. art. 31 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych), a
art. 59 § 2 i 3 ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji nie ma
żadnego związku ze stwierdzoną w niniejszej sprawie bezskutecznością egzekucji
należności składkowych od Spółki.
Mając na uwadze powyższe Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
orzekł
jak w sentencji. O kosztach postępowania kasacyjnego rozstrzygnięto na mocy art.
98 k.p.c. w związku z § 6 pkt 6 w związku z § 11 ust. 1 pkt 7 w związku z 12 ust. 4
pkt 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r. w
sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego
ustanowionego z urzędu (Dz.U. z 2013 r., poz. 490).
kc
17