Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 6 marca 1997 r.
II UKN 17/97
Wspólność małżeńska, o której mowa w art. 41 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r.
o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników (Dz. U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) oznacza
rzeczywisty związek łączący małżeństwo, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i
prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, wspólne pożycie, wierność i pomoc
we współdziałaniu dla dobra założonej przez siebie rodziny.
Przewodniczący SSN: Jerzy Kuźniar (sprawozdawca), Sędziowie SN: Andrzej
Kijowski, Walerian Sanetra.
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 6 marca 1997 r. sprawy z wniosku Krystyny
H. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w K. o rentę rodzinną, na
skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Apelacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych w Gdańsku z dnia 7 października 1996 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Koszalinie wyrokiem z
dnia 19 czerwca 1996 r. [...] oddalił odwołanie wnioskodawczyni Krystyny H. od decyzji
Zakładu Ubezpieczeń Społecznych-Oddziału w K. z dnia 15 września 1995 r. odmawiającej
przyznania jej prawa do renty rodzinnej po zmarłym w dniu 9 marca 1991 r. mężu Czesławie
H. ustalając następujący stan faktyczny:
Mąż wnioskodawczyni od dnia 30 czerwca 1987 r. miał ustalone prawo do renty
inwalidzkiej. W dniu 17 listopada 1988 r. złożył on organowi rentowemu oświadczenie,
według którego nie prowadzi z żoną wspólnego gospodarstwa domowego, żona jednak łoży
na utrzymanie wspólnych dzieci. Wnioskodawczyni od 1988 r. przebywa w USA, nie
przyjechała do kraju także na pogrzeb męża w 1991 r. Zasiłek pogrzebowy po zmarłym
otrzymał jego syn Robert, który poniósł koszty pogrzebu. Według Sądu Wojewódzkiego
warunkiem przyznania wdowie prawa do renty rodzinnej jest, stosownie do art. 41 ustawy z
dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz. U. Nr 40,
poz. 267 ze zm.), aby 1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była inwalidą - albo
2) wychowywała co najmniej jedno dziecko... uprawnione do renty rodzinnej, które nie
osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia lub jeżeli sprawuje pieczę nad
dzieckiem zaliczonym do I lub II grupy inwalidów uprawnionym do renty rodzinnej. Prawo
do tego świadczenia nabywa również wdowa, która osiągnie wiek 50 lat lub stanie się inwali-
dą po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania
wychowywania osób wymienionych w pkt 2. Małżonka rozwiedziona lub wdowa, które w
chwili śmierci męża nie pozostawały z nim we wspólności małżeńskiej, mają prawo do tego
świadczenia, jeżeli - poza spełnieniem wyżej wymienionych warunków - miały w chwili
śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.
Wnioskodawczyni ukończyła 50 lat 12 stycznia 1995 r., a więc w okresie 5 lat od
śmierci męża, ale nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej już od 1988 r., czego nie
zmienia fakt, że przysyłała pieniądze na utrzymanie dzieci. Wspólność małżeńska nie może
być rozumiana wyłącznie jako wspólność majątkowa regulowana kodeksem rodzinnym i
opiekuńczym. Jest to jeden z elementów wspólności małżeńskiej obok wspólnego pożycia,
które zakłada wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie przez małżonków wspólnego
gospodarstwa domowego. W rozpoznawanej sprawie Krystyna H. - mimo inwalidztwa męża
- wyjechała w 1988 r. do USA i przebywa tam do chwili obecnej, nie przyjechała do kraju po
śmierci męża. [...]
Stanowisko to podzielił Sąd Apelacyjny w Gdańsku, który wyrokiem z dnia 7
października 1996 r. [...] oddalił rewizję wnioskodawczyni. W jego ocenie "wspólność
małżeńska to nie formalnie istniejący, potwierdzony aktem małżeństwa związek, ale
faktyczna więź duchowa, fizyczna i ekonomiczna łącząca dwoje ludzi. Więź, a więc
wzajemność".
Powyższy wyrok zaskarżyła kasacją wnioskodawczyni i zarzucając naruszenie prawa
materialnego - art. 41 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o z.e.p. - wniosła o jego uchylenie i
przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu lub Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania.
Zdaniem kasacji "wspólność małżeńska" może być interpretowana wyłącznie w oparciu o
przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego mówiące o wspólności ustawowej małżeńskiej,
a więc sytuujące to pojęcie wyłącznie w sferze ekonomicznej, ta natomiast w badanej sprawie
nie była wątpliwa.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
[...] Renta rodzinna jest świadczeniem pieniężnym, które ma dostarczyć środków
utrzymania rodzinie pracownika (inwalidy) w przypadku jego śmierci. Prawo do renty
rodzinnej uzależnione jest od prawa do renty inwalidzkiej lub emerytury, które miał lub mógł
mieć zmarły pracownik. W tym więc sensie prawo do renty rodzinnej ma charakter
pochodny. W myśl art. 41 ust. 3 ustawy o z.e.p. małżonka rozwiedziona lub wdowa, która w
chwili śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty
rodzinnej, jeśli oprócz osiągnięcia odpowiedniego wieku, inwalidztwa lub wychowywania
dzieci pracownika (art. 40 ust. 1 i 2 ustawy o z.e.p.) miała w chwili śmierci męża prawo do
alimentów z jego strony, ustalone wyrokiem lub ugodą sądową.
W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego dominuje pogląd, że głównym
celem rodzinnych świadczeń rentowych jest zapewnienie środków utrzymania w wypadku
utraty faktycznego żywiciela. Decydujące jest więc, przy braku ustalonego prawa do
alimentów, stwierdzenie, czy małżonkowie pozostawali ze sobą w łączności, czy istniała
między nimi więź duchowa i gospodarcza i czy w związku z tym z chwilą śmierci męża,
doszło do utraty żywiciela.Wspólność małżeńska nie zdefiniowana w przepisach ustawy o
z.e.p., to istniejąca między małżonkami więź duchowa, fizyczna i gospodarcza. Oznacza to
rzeczywisty a nie tylko formalny, potwierdzony aktem małżeńskim, związek łączący dwoje
ludzi, obejmujący wspólne zamieszkiwanie i prowadzenie wspólnego gospodarstwa
domowego, wspólne pożycie, wierność i pomoc w działaniu dla dobra założonej przez siebie
rodziny. Redukowanie pojęcia tej wspólnoty do wyłącznie jednej, ekonomicznej strony
pożycia małżeńskiego, nie jest zasadne. Dlatego też zarzut naruszenia art. 41 ustawy o z.e.p.
podniesiony w kasacji nie jest trafny. W wyroku z dnia 22 stycznia 1993 r., II URN 61/92
(OSNCP 1994 z. 3 poz. 68), Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli między rozwiedzionymi
małżonkami istniała po rozwodzie i trwała aż do śmierci byłego małżonka rzeczywista więź
materialna i duchowa, była żona może domagać się przyznania renty rodzinnej po nim, nawet
wówczas, gdy nie miała ustalonego wyrokiem sądowym lub ugodą prawa do alimentów. Taki
sam pogląd wyraża wyrok z dnia 7 lipca 1995 r., II URN 13/95 (OSNAPiUS 1995 nr 22, poz.
281). Decyduje bowiem istnienie rzeczywistej więzi materialnej i duchowej oraz faktyczna
wspólność.
Trafnie przyjął Sąd Apelacyjny, że wspólność majątkowa (ustawowa) to tak zwany
dorobek małżonków od momentu zawarcia małżeństwa zgodnie z art. 31 KRO, która może w
ogóle nie powstać wobec umowy stron ją wyłączającą, ale nie wpływa to samo przez się na
istnienie lub nieistnienie wspólności małżeńskiej wyżej scharakteryzowanej.
Na koniec należy stwierdzić, że przy rozpoznawaniu kasacji Sąd Najwyższy jest
związany stanem faktycznym stanowiącym podstawę wydania zaskarżonego wyroku (art.
39315
KPC). Przenosząc to na rozpoznawaną sprawę, należy zauważyć, że samo istnienie
wspólności małżeńskiej to sfera ustaleń faktycznych, te zaś należą do Sądu Wojewódzkiego i
Apelacyjnego.
Z tych względów, wobec braku usprawiedliwionych podstaw kasacji, orzeczono jak w
sentencji po myśli art. 39312
KPC.
========================================