Pełny tekst orzeczenia

Wyrok z dnia 30 lipca 1997 r.
II UKN 202/97
Przez "stałą opiekę oraz pielęgnację lub pomoc w czynnościach samo-
obsługowych", o których stanowi § 1 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia
15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz.U. Nr 28, poz. 149)
należy rozumieć wykonywanie tych czynności przez matkę dziecka w sposób
ciągły, a więc w zasadzie codzienny.
Przewodniczący SSN: Maria Mańkowska, Sędziowie SN: Roman Kuczyński,
Jadwiga Skibińska-Adamowicz (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, po rozpoznaniu w dniu 30 lipca 1997 r. sprawy z wniosku
Barbary S. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-Oddziałowi w R. o prawo do
wcześniejszej emerytury, na skutek kasacji wnioskodawczyni od wyroku Sądu Ape-
lacyjnego-Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach z dnia 15 listopada
1996 r. [...]
o d d a l i ł kasację.
U z a s a d n i e n i e
Decyzją z dnia 22 lutego 1996 r. Zakład Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w R.
odmówił Barbarze S. prawa do wcześniejszej emerytury przewidzianej w rozporzą-
dzeniu Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej
emerytury pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz. U. Nr
28, poz. 149). Przyczyną powyższej decyzji było ustalenie, że wnioskodawczyni nie
posiada 20-letniego okresu zatrudnienia, a jedynie 18 lat, 7 miesięcy i 24 dni, gdyż
okresu od 1 listopada 1992 r. do 30 kwietnia 1994 r. nie można uznać jako okresu
składkowego z powodu nieopłacania składek na ubezpieczenie społeczne z tytułu
prowadzenia działalności gospodarczej.
Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Katowicach, po roz-
poznaniu odwołania wnioskodawczyni, wyrokiem z dnia 8 czerwca 1996 r. zmienił
zaskarżoną decyzję w ten sposób, że zaliczył Barbarze S. do okresu zatrudnienia okres
od 1 listopada 1992 r. do 30 kwietnia 1994 r., a w pozostałej części uchylił decyzję i
przekazał sprawę organowi rentowemu do ponownego rozpoznania. Sąd Wojewódzki
ustalił, że wnioskodawczyni ma niewidomą córkę Aleksandrę, urodzoną dnia 21 marca
1981 r. i w związku z koniecznością sprawowania osobistej opieki nad nią zrezygnowała
z pracy w Okręgowym Zakładzie Transportu i Maszyn Drogowych w M., rozpoczęła
natomiast od dnia 4 lutego 1983 r. działalność gospodarczą - krawiectwo. Działalność
tę prowadziła do dnia 30 kwietnia 1994 r. W czasie od 1 listopada 1992 r. do 30
kwietnia 1994 r. nie płaciła składek na ubezpieczenie społeczne (podobnie jak i podatku
dochodowego) ze względu na niskie dochody z tej działalności. Zdaniem Sądu
Wojewódzkiego okoliczność ta nie jest jednak przeszkodą do zaliczenia wymienionego
okresu do okresu zatrudnienia, gdyż z art. 16 ust. 2 i 3 ustawy z dnia 18 grudnia 1976 r.
o ubezpieczeniu społecznym osób prowadzących działalność gospodarczą oraz ich
rodzin (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r. Nr 46, poz. 250 ze zm.) wynika, że gdy chodzi o
długoterminowe świadczenia z ubezpieczenia społecznego (emerytury i renty) istnieje
prawo do ich pobierania przez osoby, które nabyły prawo do tych świadczeń, nawet w
sytuacji nieopłacenia składek na ubezpieczenie społeczne. Wówczas bowiem istnieje
możliwość potrącenia tych składek z należnych emerytur lub rent.
Na skutek rewizji organu rentowego rozpoznawał sprawę Sąd Apelacyjny w
Katowicach, który wyrokiem z dnia 15 listopada 1996 r. zmienił w całości zaskarżony
wyrok w ten sposób, że oddalił odwołanie wnioskodawczyni. Sąd Apelacyjny podniósł,
że powołany przez Sąd Wojewódzki § 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 15 maja
1989 r. wymaga dla nabycia uprawnień do wcześniejszej emerytury nie tylko wykazania
przez osobę zainteresowaną 20 letniego okresu zatrudnienia, ale także sprawowania
przez nią osobistej opieki nad dzieckiem, które zostało zaliczone do I grupy inwalidów
bez względu na przyczynę inwalidztwa lub które zostało zaliczone do II grupy inwalidów
z powodu jednego ze stanów chorobowych wymienionych w ust. 3 tego przepisu, jeżeli
inwalidztwo istnieje od urodzenia albo powstało przed ukończeniem 18 lat życia. Gdy
chodzi o wnioskodawczynię, nie spełnia ona warunku sprawowania osobistej opieki nad
dzieckiem, gdyż córka wnioskodawczyni Aleksandra przebywa od 1 września 1987 r. w
Ośrodku Szkoleniowo-Wychowawczym dla Dzieci Niewidomych w L. [...], a jej pobyt
tam jest pobytem całodobowym. Wnioskodawczyni zabiera córkę do domu tylko na
soboty i niedziele. Skoro wnioskodawczyni nie spełnia powyższego warunku, nie może
skorzystać z prawa do wcześniejszej emerytury, gdyż warunki wymienione w § 1
przytoczonego wyżej rozporządzenia muszą być spełnione łącznie.
Od powyższego wyroku pełnomocnik wnioskodawczyni [...] wniósł kasację, w
której zarzucając naruszenie prawa materialnego - § 1 rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 15 maja 1989 r. w sprawie uprawnień do wcześniejszej emerytury pracowników
opiekujących się dziećmi wymagającymi stałej opieki (Dz. U. Nr 28, poz. 149) wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie rewizji strony pozwanej od wyroku Sądu
Wojewódzkiego w Katowicach z dnia 22 lutego 1996 r. Zdaniem pełnomocnika
wnioskodawczyni Sąd Apelacyjny dokonał błędnej wykładni pojęcia "osobista i stała
opieka nad dzieckiem" użytego w § 1 rozporządzenia, gdyż nie odniósł jej do stanu
faktycznego rozpoznawanej sprawy, który polega na tym, że wnioskodawczyni stale
sprawuje opiekę nad córką w te dni, w które przebywa w domu, a jest ich około 150 w
ciągu roku. Córka wnioskodawczyni przebywa bowiem w domu we wszystkie soboty i
niedziele, a ponadto w czasie ferii szkolnych i świąt. Nie jest więc możliwe, by
wnioskodawczyni mogła zajmować się pracą zawodową. Musi bowiem zadbać o
codzienne potrzeby dziecka i zapewnić mu warunki do rozwoju intelektualnego.
Strona pozwana wniosła o oddalenie kasacji.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Kasacja nie zasługuje na uwzględnienie, gdyż - wbrew stanowisku skarżącej -
wyrok Sądu Apelacyjnego nie narusza przepisów wskazanego wyżej rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 15 maja 1989 r., przewidujących możliwość nabycia prawa do
wcześniejszej emerytury przez pracowników opiekujących się dziećmi wymagającymi
stałej opieki i wskutek tego nie mogących kontynuować zatrudnienia.
Z § 1 ust. 1 rozporządzenia wynika, że warunkiem nabycia prawa do wcześniej-
szej emerytury na zasadach przewidzianych w tym rozporządzeniu jest posiadanie
przez pracownicę 20 letniego okresu zatrudnienia oraz sprawowanie przez nią opieki
nad dzieckiem, które zostało zaliczone: do I grupy inwalidów - bez względu na
przyczynę inwalidztwa lub do II grupy inwalidów ze względu na stany chorobowe ws-
kazane w rozporządzeniu, gdy inwalidztwo istnieje od urodzenia lub powstało przed
ukończeniem 18 roku życia. Powyższy przepis stanowi zarazem, że wymagania w nim
przewidziane muszą być spełnione łącznie, co w stanie faktycznym niniejszej sprawy
oznacza, że wnioskodawczyni powinna wykazać zarówno 20 letni okres zatrudnienia,
jak i fakt sprawowania osobistej opieki nad córką Aleksandrą, urodzoną 21 marca 1981
r., co do której nie ma wątpliwości, że ze względu na wiek i schorzenie narządu wzroku,
upośledzające w bardzo poważnym stopniu sprawność organizmu, wymaga ona stałej
opieki innej osoby.
Oprócz wyartykułowanych w pkt 1 i pkt 2 dwóch warunków, których spełnienie
należy do matki ubiegającej się o przyznanie wcześniejszej emerytury, przepis § 1 roz-
porządzenia wymaga ponadto istnienia związku przyczynowego między niemożnością
kontynuowania przez nią zatrudnienia, a stanem zdrowia dziecka. W myśl wy-
mienionego przepisu powyższy związek istnieje wówczas, gdy podjęcie się przez matkę
osobistej opieki nad dzieckiem, wymagającym "jej stałej opieki oraz pielęgnacji lub
pomocy w czynnościach samoobsługowych", spowodowało niemożność kontynuowania
zatrudnienia w przeszłości lub obecnie. Ową konieczność sprawowania "stałej opieki,
pielęgnacji i pomocy w czynnościach samoobsługowych" w stosunku do chorego
dziecka uznał też normodawca za ważny powód do odstępstwa od powszechnych
zasad przyznawania emerytur, gdyż [...] nie wprowadził warunku posiadania
określonego wieku przez matkę, sprawującą osobistą opiekę nad dzieckiem. Słusznie
jednak podniósł Sąd Apelacyjny, że tak złagodzone warunki przyznania emerytury
muszą być konsekwentnie spełnione.
W świetle zatem przedstawionego stanu prawnego nie jest trafny zarzut
wnioskodawczyni, że zaskarżony wyrok został wydany z naruszeniem § 1 omawianego
rozporządzenia, polegającym na jego błędnej wykładni, wykluczającej przyjęcie, iż
"stałą i osobistą opieką nad dzieckiem" jest również opieka wykonywana przez około
150 dni w roku, a nie tylko przez cały rok. Rozmiar i charakter opieki zależy bowiem od
potrzeb dziecka. Jeżeli więc w rozporządzeniu z dnia 15 maja 1989 r. chodzi o dziecko
zaliczone do I grupy inwalidów albo do II grupy inwalidów, lecz nie mogące
samodzielnie podejmować decyzji lub czynności życia codziennego bądź też mające w
bardzo poważnym stopniu upośledzoną sprawność organizmu (§ 1 ust. 1 i ust. 3), to nie
można przyjąć, że stałą opiekę i pielęgnację lub pomoc w czynnościach samoo-
bsługowych, o jakich mowa w tymże rozporządzeniu, wyczerpuje opieka trwająca przez
część roku lub w niektóre dni roku. Przez "stałą opiekę" należy bowiem rozumieć
opiekę wykonywaną nieustannie, w sposób ciągły, przez cały czas, a więc - w zasadzie
- opiekę codzienną. Tym samym Sąd Apelacyjny niewadliwie uznał, że
wnioskodawczyni już od kilku lat takiej opieki nie sprawuje, gdyż jej córka Aleksandra
przebywa od 1 września 1987 r. w Ośrodku Szkoleniowo-Wychowawczym dla Dzieci
Niewidomych w L. [...], a jej pobyt tam jest pobytem całodobowym. Sąd II instancji
ponadto podkreślił, że wnioskodawczyni tylko odwiedza córkę w Ośrodku lub zabiera ją
do domu na soboty i niedziele, lecz taka forma styczności z dzieckiem nie jest stałą,
osobistą opieką nad nim. Powyższy pogląd - wbrew zarzutowi kasacji - nie narusza
przepisu § 1 rozporządzenia mającego zastosowanie w sprawie.
Skoro więc Sąd Apelacyjny dokonał prawidłowej wykładni omawianego § 1
rozporządzenia i zasadnie uznał, że wnioskodawczyni nie może skorzystać z prawa
wcześniejszego przejścia na emeryturę na warunkach przewidzianych w tym rozporzą-
dzeniu, kasacja jako nie zawierająca usprawiedliwionych podstaw podlega oddaleniu.
Z tego względu i stosownie do art. 393
12
KPC Sąd Najwyższy orzekł jak w sen-
tencji wyroku.
========================================