Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 25 września 1997 r.
III ZP 13/97
Przewodniczący SSN: Andrzej Kijowski, Sędziowie SN: Jerzy Kuźniar, Barbara
Wagner (sprawozdawca).
Sąd Najwyższy, przy udziale prokuratora Prokuratury Krajowej Witolda Bryndy, w
sprawie z wniosku Liliany R. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych-
Oddziałowi w B. o zaległe składki na ubezpieczenie społeczne, po rozpoznaniu na
posiedzeniu jawnym dnia 25 września 1997 r. zagadnienia prawnego przekazanego
przez Sąd Apelacyjny-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku postanowie-
niem z dnia 14 stycznia 1997 r. [...] do rozstrzygnięcia w trybie art. 390 § 1 KPC:
Czy na postanowienie lub zarządzenie przewodniczącego wydane w trybie art.
467 § 4 KPC o zwrocie akt organowi rentowemu w celu uzupełnienia materiału sprawy
- przysługuje zażalenie ?
p o d j ą ł następującą uchwałę:
Na zarządzenie przewodniczącego lub wyznaczonego przez niego sę-
dziego wydane w trybie art. 467 § 4 KPC o zwrocie akt organowi rentowemu w
celu uzupełnienia materiału sprawy, zażalenie nie przysługuje.
U z a s a d n i e n i e
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Gdańsku postano-
wieniem z dnia 14 stycznia 1997 r. [...] przedstawił Sądowi Najwyższemu, na pods-
tawie art. 390 § 1 KPC, do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne : ? czy na postanowie-
nie lub zarządzenie przewodniczącego wydane w trybie art. 467 § 4 KPC o zwrocie akt
organowi rentowemu w celu uzupełnienia materiału sprawy - przysługuje zażalenie@.
Pytanie to sformułowane zostało na tle następującego stanu faktycznego: Zakład
Ubezpieczeń Społecznych-Oddział w B. decyzją z dnia 3 września 1996 r. zobowiązał
Lilianę R. do zapłaty kwoty 1.034,26 zł zaległych składek na ubezpieczenie społeczne
małżonka Ryszarda R. za okres od stycznia 1994 r. do stycznia 1995 r., wskazując jako
podstawy prawne rozstrzygnięcia art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 25 listopada 1986 r. o
organizacji i finansowaniu ubezpieczenia społecznego (jednolity tekst: Dz. U. z 1989 r.
Nr 25, poz. 137 ze zm. ) oraz art. art. 40 i 41 ustawy z dnia 19 grudnia 1980 r. o
zobowiązaniach podatkowych (jednolity tekst: Dz. U. z 1993 r. Nr 108, poz. 486 ze zm.).
W odwołaniu od tej decyzji Liliana R. podniosła, że nie posiadają z mężem majątku
wspólnego, co jest warunkiem przypisania jej do zwrotu zaległości składkowych. Od 8
października 1992 r. pozostają w rozdzielności małżeńskiej i majątkowej. W tym też
dniu wniosła do Sądu Rejonowego w N. pozew o zniesienie małżeńskiej wspólności
majątkowej. Sąd Wojewódzki-Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w Bydgoszczy
postanowieniem z dnia 27 listopada 1996 r. zwrócił organowi rentowemu akta sprawy w
celu uzupełnienia jej materiału. W ocenie Sądu, organ rentowy nie wyjaśnił wszystkich
okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, a zwłaszcza czy
zniesiona została wspólność majątkowa między małżonkami R., ? przerzucając @
obowiązek dokonania ustaleń w tym zakresie na Sąd. Zakład Ubezpieczeń Społecznych
zaskarżył owo postanowienie podnosząc, że sprawa zniesienia wspólności majątkowej
między Lilianą i Ryszardem R. jest rozpoznawana przez Sąd Rejonowy w N. w wyniku
pozwu wniesionego przez odwołującą się w lutym 1996 r.
W uzasadnieniu pytania Sąd Apelacyjny stwierdził słusznie, że "zasady
przygotowania rozprawy w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy i ubez-
pieczeń społecznych ustawodawca podzielił na dwa etapy" - wstępnego badania sprawy
i czynności wyjaśniających. Wstępnego badania sprawy dokonuje przewodniczący lub
wyznaczony sędzia orzekając w formie zarządzenia. Przedmiotem zarządzenia może
być zwrot akt organowi rentowemu w celu uzupełnienia materiału sprawy ( art. 467 § 4
KPC). Art. 394 § 1 KPC nie przewiduje zażalenia na zarządzenie tej treści, choć
zaskarżalne są inne zarządzenia, między innymi o zwrocie pozwu. Zwrot akt organowi
rentowemu jest zbliżony w skutkach do zwrotu pozwu, co uzasadniałoby podobne
traktowanie obu czynności w zakresie dopuszczalności ich zaskarżenia. W opinii
pytającego ?brak kontroli instancyjnej w podejmowaniu tego rodzaju zarządzeń może
wbrew woli ustawodawcy wydłużyć postępowanie@. Kontrola instancyjna zwrotu akt
organowi rentowemu w celu uzupełnienia materiału sprawy byłaby możliwa gdyby
przyjąć, że przewodniczący lub wyznaczony sędzia dokonują go postanowieniem. Sąd
Apelacyjny w Gdańsku nie ma wątpliwości, na co wskazuje sformułowanie pytania, że w
postępowaniu wstępnym obie postaci orzeczeń są dopuszczalne. Jego poważne
wątpliwości dotyczą jedynie możliwości zaskarżenia zażaleniem wydanego w trybie art.
467 § 4 KPC zarządzenia lub postanowienia przewodniczącego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Rację ma Sąd Apelacyjny w Gdańsku twierdząc, że w postępowaniu z zakresu
ubezpieczeń społecznych rozprawę poprzedzają dwa etapy przygotowawcze:
postępowanie wstępne i postępowanie wyjaśniające. Zakres przedmiotowy obligatoryj-
nego postępowania wstępnego wyznacza art. 467 § 2 KPC, a fakultatywnego postę-
powania wyjaśniającego - art.468 § 2 KPC. Wstępne badanie sprawy polega na usta-
leniu czy pismo wszczynające postępowanie sądowe spełnia niezbędne wymogi poz-
walające na nadanie mu dalszego biegu i na podjęciu czynności umożliwiających
rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym posiedzeniu. Celem czynności wyjaśniających jest
usunięcie braków formalnych pism procesowych, w tym w szczególności dokładniejsze
określenie zgłoszonych żądań, ustalenie jakie z istotnych okoliczności są sporne między
stronami oraz czy i jakie dowody należy przeprowadzić w celu ich wyjaśnienia oraz
wyjaśnienie innych okoliczności, mających znaczenie dla prawidłowego i szybkiego
rozstrzygnięcia sprawy.
Z treści art. 468 § 1 i 4 KPC wynika, że w ramach czynności wyjaśniających sąd
wydaje postanowienia. Według art. 467 § 1 KPC przeprowadzenie czynności wstępnych
należy do kompetencji przewodniczącego lub wyznaczonego sędziego. Przepis ten nie
określa expressis verbis formy orzeczenia. Zasadnie więc pyta Sąd Apelacyjny czy
zwrot akt organowi rentowemu w postępowaniu wstępnym następuje tylko
zarządzeniem czy może także postanowieniem? Pozytywna odpowiedź jakiej, bez
uzasadnienia, udzielił sam sobie nie jest właściwa.
Zgodnie z art. 354 KPC, jeżeli Kodeks nie przewiduje wydania wyroku, sąd
wydaje orzeczenia w postaci postanowienia. Postanowienie jest więc alternatywną dla
wyroku formą orzeczenia zastrzeżoną dla czynności podejmowanych przez sąd. Sąd
nie orzeka zarządzeniami. Orzeczenia w postaci zarządzenia wydają przewodniczący
lub wyznaczony sędzia. Tę ogólną regułę potwierdzają liczne przepisy szczególne.
Także art. 472 § 1 zdanie 2 KPC, zgodnie z którym czynności mających na celu
przygotowanie rozprawy, a takimi są czynności podejmowane przez przewodniczącego
lub wyznaczonego sędziego w fazie wstępnego badania sprawy, dokonuje się
zarządzeniem. Należy wobec tego przyjąć, że na podstawie art. 467 § 4 KPC
przewodniczący lub wyznaczony sędzia zarządza zwrot akt organowi rentowemu w celu
uzupełnienia materiału sprawy, nie zaś postanawia o ich zwrocie.
Odpowiedź na pytanie, czy zwrot akt organowi rentowemu może w ogóle nas-
tąpić w formie postanowienia zależy od uprzedniej odpowiedzi na pytanie, czy akta
sprawy w celu uzupełnienia jej materiału może zwrócić organowi rentowemu tylko
przewodniczący lub wyznaczony sędzia w postępowaniu wstępnym, czy także sąd w
toku postępowania wyjaśniającego. Zwrot akt organowi rentowemu następuje w razie
stwierdzenia istotnych braków w materiale, których uzupełnienie byłoby połączone ze
znacznymi trudnościami, braku określenia podstawy prawnej i faktycznej decyzji,
niewskazania sposobu wyliczenia świadczenia lub braku pouczenia o skutkach
prawnych decyzji i trybie jej zaskarżenia. Czynności te mieszczą się w pojęciu
"czynności umożliwiających rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym posiedzeniu@, tj. w
zakresie wyznaczonym w § 2 art. 467 KPC. W postępowaniu wyjaśniającym odpowia-
dałyby one czynnościom określonym w art. 468 § 2 pkt 3 i 4 KPC. Zmierzają bowiem do
ustalenia jakie z istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności są sporne między
stronami oraz czy i jakie dowody należy przeprowadzić w celu ich wyjaśnienia oraz
wyjaśnienie innych okoliczności, mających znacznie dla prawidłowego i szybkiego
rozstrzygnięcia sprawy. Wynika stąd, że cel obu postępowań poprzedzających
rozprawę jest częściowo tożsamy. Może zdarzyć się tak, że potrzeba ustalenia
okoliczności, o których traktują oba wykładane przepisy, ujawni się dopiero w postę-
powaniu wyjaśniającym. Art. 468 § 1 KPC, odmiennie niż czyni to w odniesieniu do
postępowania wstępnego art. 467 § 4 KPC, nie określa rodzaju czynności wyjaśniają-
cych i sposobu ich przeprowadzenia. Może to więc być także zwrot akt organowi ren-
towemu w celu uzupełnienia materiału sprawy. Nie ma podstaw do odmówienia sku-
teczności prawnej dokonanej przez sąd czynności należącej do kompetencji przewod-
niczącego lub wyznaczonego sędziego. Reguła a maiori ad minus znajdzie tu w pełni
zastosowanie. Powyższe prowadzi do wniosku, że zwrot akt organowi rentowemu może
nastąpić zarówno w postępowaniu wstępnym jak też wyjaśniającym. Za taką
interpretacją wykładanych przepisów, poza regułami wnioskowania logicznego,
argumentami językowymi oraz systemowymi, przemawiają względy funkcjonalne i
celowościowe. W praktyce poszczególne fazy postępowań poprzedzających rozprawę
nie dają się precyzyjnie rozdzielić. Zacierają się też kontury między rolą sędziego
orzekającego w postępowaniu wyjaśniającym jako "sąd bez udziału ławników@, zaś w
postępowaniu wstępnym - jako ?sędzia wyznaczony@. W postępowaniu wstępnym
zwrotu akt organowi rentowemu dokonuje przewodniczący lub wyznaczony sędzia
wyłącznie w formie zarządzenia; w postępowaniu wyjaśniającym - jedynie sąd tylko w
formie postanowienia. Uprawnione byłoby zatem jedynie pytanie czy zażalenie przys-
ługuje na zarządzenie przewodniczącego lub wyznaczonego sędziego albo na posta-
nowienie sądu o zwrocie akt organowi rentowemu w celu uzupełnienia materiału spra-
wy.
A zatem, czy na zarządzenie przewodniczącego lub wyznaczonego sędziego
bądź na postanowienie sądu o zwrocie akt sprawy organowi rentowemu w celu uzu-
pełnienia jej materiału przysługuje zażalenie?
Zarządzenie o zwrocie akt, jak trafnie zauważa Sąd Apelacyjny, nie zostało
wymienione w zawartym w art. 394 § 1 KPC katalogu orzeczeń podlegających zas-
karżeniu w drodze zażalenia. Wobec tego nie przysługuje na nie zażalenie. Przytoczone
w uzasadnieniu pytania argumenty na rzecz stanowiska dopuszczającego
zaskarżalność orzeczenia o zwrocie akt organowi rentowemu nie są przekonujące. Ana-
logia zwrotu organowi rentowemu akt w celu uzupełnienia materiału sprawy do zwrotu
pozwu nie jest uprawniona. Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczenia
społecznego wszczyna się wskutek odwołania od decyzji organu rentowego. Gdyby
użyć terminologii ?pozew@, ?powód@, ?pozwany@ - to zwraca się nie pozew (od-
wołanie - pismo procesowe wszczynające postępowanie), lecz akta sprawy i nie po-
wodowi - ubezpieczonemu, ale pozwanemu - organowi rentowemu. Inne są też przes-
łanki dopuszczalności każdej z tych czynności. Zwrot pozwu następuje w przypadkach,
gdy nie można mu nadać prawidłowego biegu wskutek niezachowania wymogów
formalnych (art. 130 § 1 KPC). Przesłanki zwrotu akt organowi rentowemu są
merytoryczne. Nadto, Sąd Najwyższy w składzie orzekającym podziela pogląd Sądu
Najwyższego wyrażony w orzeczeniu z dnia 10 marca 1985 r., II Cz 19/85 (nie
publikowane), że ?wyczerpujące unormowanie dopuszczalności zażalenia uniemożliwia
dokonywanie takich prób wykładni, które poprzez poszukiwanie związków wydanych
orzeczeń z innymi - podlegającymi zaskarżeniu - prowadziłoby do dowolnego
rozszerzenia katalogu postanowień wyliczonych ściśle w art. 394 § 1 KPC@.
Odpowiedź na pytanie, czy na wydane na podstawie art. 468 KPC postano-
wienie sądu o zwrocie organowi rentowemu akt w celu uzupełnienia materiału sprawy
przysługuje zażalenie zależy od tego, czy zakwalifikuje się je jako kończące postępo-
wanie w sprawie. Orzeczenie o zwrocie akt organowi rentowemu nie kończy postępo-
wania. Może spowodować, iż organ rentowy zmieni zaskarżoną odwołaniem decyzję w
całości lub w części uwzględniając stanowisko odwołującego się. Wówczas sąd umorzy
postępowanie w takim zakresie w jakim organ rentowy uznał zasadność odwołania ( art.
477
13
KPC). Jeżeli natomiast organ rentowy podtrzyma zaskarżoną decyzję, sąd, po
przedstawieniu uzupełnionych akt sprawy, rozpozna sprawę wydając orzeczenie
stosowne do wyników postępowania ( art. 477
14
KPC).
Kierując się powyższymi motywami Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi jak w
sentencji.
========================================