Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 306/07
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 listopada 2007 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Stanisław Dąbrowski (przewodniczący)
SSN Antoni Górski (sprawozdawca)
SSN Dariusz Zawistowski
w sprawie z powództwa B. G. i B. L.
przeciwko B. D.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 21 listopada 2007 r.,
skargi kasacyjnej powódek
od wyroku Sądu Okręgowego w S.
z dnia 29 grudnia 2005 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu w S. do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 24 maja 2005 r. Sąd Rejonowy w G. uwzględnił powództwo B.
G. i B. L. o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym
przez wykreślenie figurującego w dwóch księgach wieczystych o nr Kw […] prawa
własności w ½ nieruchomości na rzecz pozwanej B. D. i wpisanie w to miejsce prawa
własności na rzecz każdej z powódek po ¼ części do obu nieruchomości. Podstawą
tego rozstrzygnięcia były następujące ustalenia:
Właścicielami obu nieruchomości, dla których prowadzone są wskazane księgi
wieczyste, byli małżonkowie B. i M. G. M. G., zamieszkujący na stale w Berlinie,
zmarł tam w dniu 27 maja 2002 r., pozostawiając spadkobierców ustawowych w
osobach żony B. G. i siostry B. L. Spadkodawca sporządził testament, którym do
spadku powołał B. D – obywatelkę Niemiec. Sąd Rejonowy w S. postanowieniem z
dnia 20 maja 2003 r. w sprawie Ns …/03 stwierdził, że dziedziczy ona całość spadku
po M. G. Na tej podstawie została ona wpisana we wspomnianych księgach
wieczystych jako współwłaścicielka w ½ części do obu nieruchomości. Pozwana nie
dopełniła jednak obowiązku wynikającego z art. 7 ust. 3 ustawy z dnia 24 marca 1920
r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (Dz. U. z 2004 r., nr 167, poz.
1758, ze zm. – dalej jako „unnc”) tj. nie wystąpiła z wnioskiem do Ministra Spraw
Wewnętrznych o uzyskanie zezwolenia na nabycie nieruchomości i takiego
zezwolenia nie uzyskała. Wobec tego na podstawie powołanego przepisu udziały
należące do niej w tych nieruchomościach przeszły z mocy prawa na rzecz
spadkobierców ustawowych, czyli na rzecz powódek. Dlatego uwzględnione zostało
ich roszczenie o dokonanie uzgodnienia stanu prawnego widniejącego w tych
księgach z rzeczywistym stanem prawnym przez wpisanie ich uprawnień w miejsce
udziałów pozwanej w prawie własności obu nieruchomości.
Na skutek apelacji pozwanej od tego orzeczenia, Sąd Okręgowy w S. wyrokiem
z dnia 29 grudnia 2005 r. zmienił je i oddalił powództwo. Sąd ten, pomijając obszerne
zarzuty i argumentację apelującej, uznał, że powódki mogą dochodzić swoich
uprawnień do nieruchomości dopiero po uzyskaniu zmiany stwierdzenia praw do
3
spadku po M. G. Powództwo oparte na przepisie art. 7 ust. 3 unnc było zatem
przedwczesne, w związku z czym Sąd Okręgowy zmienił wyrok Sądu Rejonowego i
oddalił ich roszczenia .
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyły skargą kasacyjną powódki. W pierwszym
rzędzie zarzuciły naruszenie art. 7 ust. 3 unnc przez błędne przyjęcie, że do
uwzględnienia zmiany prawa własności na podstawie tego przepisu na ich rzecz
konieczna jest najpierw zmiana wcześniej wydanego postanowienia o stwierdzenia
nabycia spadku po M. G. Sformułowały też ewentualną podstawę skargi kasacyjnej w
postaci zarzutu uchybienia art. 378 k.p.c., polegającego na niedopuszczalnym
uwzględnieniu przez Sąd Odwoławczy apelacji na podstawie nie wskazanej w tym
środku odwoławczym, a uwzględnionej przez Sąd z urzędu. W konsekwencji wniosły
o uchylenie skarżonego wyroku i oddalenie apelacji pozwanej, ewentualnie o
przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stosownie do art. 7 ust. 3 unnc w brzmieniu mającym zastosowanie w sprawie,
jeżeli cudzoziemiec, który nabył wchodzącą w skład spadku nieruchomość na
podstawie testamentu, nie uzyska zezwolenia ministra właściwego do spraw
wewnętrznych na podstawie wniosku złożonego w ciągu roku od dnia otwarcia
spadku, prawo własności nieruchomości lub prawo wieczystego użytkowania
nabywają osoby, które byłyby powołane do spadku z ustawy.
W doktrynie podkreśla się, że treść i charakter tego przepisu nie jest jasny.
Teoretycznie można rozumieć go dwojako. Pierwsza możliwość jest taka, że przy jego
zastosowaniu dochodzi do oddzielnego od reszty spadku dziedziczenia nieruchomości
położonej w Polsce przez spadkobierców ustawowych, co łączyłoby się
z koniecznością wydania uzupełniającego postanowienia o stwierdzeniu nabycia
spadku, ograniczającego się do tej nieruchomości. Takie rozumienie tego przepisu
prezentował Sąd Okręgowy, przynajmniej w wersji uzasadnienia swojego
postanowienia przed dokonaniem jego sprostowania. Druga możliwość odczytania
tego przepisu polega na tym, że mamy tutaj do czynienia ze szczególnym
przypadkiem ustawowego zapisu windykacyjnego na rzecz spadkobierców
4
ustawowych. Zapis ten dochodzi do skutku w razie upływu rocznego terminu do
wystąpienia przez spadkobiercę testamentowego, będącego cudzoziemcem,
z wnioskiem o wydanie zezwolenia na nabycie testowanej na jego rzecz
nieruchomości, albo w razie odmowy wydania tego zezwolenia. Należy zdecydowanie
opowiedzieć się za tą drugą wersją interpretacyjną. Pozostaje ona w zgodzie
z naczelną zasadą naszego systemu prawnego, którą jest jedność spadku (masy
spadkowej). Odstępstwo od tej zasady może wynikać jedynie z wyraźnej woli
ustawodawcy, jak to miało miejsce w poprzednim okresie w przypadku obowiązywania
szczególnych przesłanek dziedziczenia gospodarstw rolnych. Tymczasem
gramatyczne brzmienie art. 7 ust. 3 unnc nie wskazuje na to, żeby w przepisie tym
ustanowiono kolejny wyłom od wspomnianej zasady. Z treści tej normy wynika, że jej
zastosowanie pociąga za sobą skutek rzeczowy w postaci przejścia z mocy prawa
własności jednego składnika spadku, ograniczającego się do nieruchomości
położonych w Polsce, z cudzoziemca – będącego spadkobiercą testamentowym - na
spadkobierców ustawowych testatora. Skarżący mają wiec rację, że ziszczenie się
dyspozycji tego przepisu powoduje jedynie wspomniane przesunięcie w sferze
majątkowej określonego przedmiotu spadku, pozostając bez wpływu na sam porządek
i krąg dziedziczenia. Tak więc powódki nie stały się spadkobierczyniami M. G, lecz
nabyły z mocy prawa własność należących do niego udziałów w prawie własności
nieruchomości położonych w Polsce. Tym samym nie ma potrzeby, ani prawnej
możliwości dokonywania jakiejkolwiek zmiany postanowienia o stwierdzeniu spadku
po tym spadkodawcy. Zaskarżone orzeczenie, wychodzące z odmiennych założeń,
nie może więc się ostać, co uzasadnia uwzględnienie skargi kasacyjnej (art. 39815
w
zw. z art. 108 § 2 k.p.c.).
Uwzględnienie skargi kasacyjnej na podstawie, określonej przez skarżące jako
zasadnicza, zwalnia Sąd Najwyższy od szczegółowego ustosunkowywania się do
zarzutu naruszenia art. 378 k.p.c., powołanego w tak zwanej ewentualnej podstawie
tej skargi. Wypada jednak wskazać, że, sąd odwoławczy, jako sąd merytoryczny, jest
uprawniony, a nawet zobowiązany do zastosowania przepisu prawa niewskazanego
w apelacji, jeżeli uzna, że będzie to stanowić prawidłową subsumcję prawną
ustalonego stanu faktycznego. W konsekwencji należy więc przyjąć, wbrew
5
przekonaniu skarżących, że takie działanie sądu nie może być uznawane za
przekroczenie granic apelacji, a tym bardziej za prowadzące do nieważności
postępowania.