Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 3/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 kwietnia 2008 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian (sprawozdawca)
SSN Katarzyna Tyczka-Rote
w sprawie z powództwa A. K. W.
przeciwko Bankowi "Polska Kasa Opieki" S.A. w W.
o zwolnienie zajętego przedmiotu od egzekucji,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 4 kwietnia 2008 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 25 maja 2007 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 25 maja 2007 r. Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda A.
K. W. od wyroku Sądu Okręgowego z dnia 18 maja 2005 r. zapadłego w sprawie
przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki S.A. w W. o zwolnienie zajętego
przedmiotu od egzekucji.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że powód w dniu 23 października 2002 r.
około godziny 11 - tej zawarł w formie aktu notarialnego umowę sprzedaży
odrębnej własności lokalu nr [...] znajdującego się w budynku przy ul. Ś. [...] w W.
nabywając to prawo od M. H. D. Przeciwko zbywczyni toczyło się postępowanie
egzekucyjne z wniosku pozwanego Banku, w ramach którego komornik złożył
wniosek o wpisanie w księdze wieczystej prowadzonej dla tej nieruchomości
wzmianki o toczącym się postępowaniu egzekucyjnym. Wniosek wpłynął do sądu w
dniu 23 października 2002 r. o godz. 921
, wpis dokonany został na podstawie
postanowienia z dnia 24 marca 2003 r. Apelacja powoda od tego postanowienia
została oddalona postanowieniem Sądu Okręgowego z dnia 17 września 2003 r. W
dniu 26 marca 2004 r. powód złożył skargę na czynności komornika, która w chwili
orzekania przez Sąd pierwszej instancji nie była rozpoznana.
W takiej sytuacji Sąd Okręgowy uznał, że żądanie powoda nie może zostać
uwzględnione, gdyż wniesienie skargi na czynności komornika wyłącza możliwość
wystąpienia z powództwem o zwolnienie przedmiotu od egzekucji. Ponadto Sąd
pierwszej instancji wskazał na niemożliwość zastosowania w sprawie art. 5
u.k.w.h., gdyż rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych chroni jedynie nabywcę
prawa od nieuprawnionego podmiotu ujawnionego w księdze. Sąd Okręgowy
przyjął także, że zajęcie nabytej przez powoda nieruchomości nastąpiło w dniu
23 października 2002 r. o godz. 921
i jest skuteczne wobec niego z uwagi na to, że
umowa przenosząca prawo do lokalu została zawarta 23 października 2002 r. około
godz. 11, a więc już po dokonaniu zajęcia.
Powód wniósł apelację zawierającą szereg zarzutów naruszenia prawa
materialnego oraz przepisów postępowania. W toku postępowania apelacyjnego
uzupełniono postępowanie dowodowe w celu ustalenia kolejności i przebiegu
3
czynności związanych z wszczęciem egzekucji oraz zajęciem nieruchomości.
Dopuszczono także dowody na okoliczność wiedzy powoda o toczącym się
postępowaniu egzekucyjnym.
Ostatecznie Sąd Apelacyjny oddalił apelację podzielając stanowisko Sądu
Okręgowego co do skuteczności wobec powoda zajęcia nieruchomości w toku
postępowania egzekucyjnego. Sąd odwołał się do wynikającego z ustawy z dnia
6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece domniemania zgodności prawa
ujawnionego w księdze wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym, a także do
treści art. 925 § 1 k.p.c. Wskazał, że nieruchomość jest zajęta w stosunku do
dłużnika z chwilą doręczenia mu wezwania do zapłaty, natomiast w stosunku do
osób trzecich z chwilą dokonania wpisu w księdze wieczystej. Ponadto, w stosunku
do każdego, kto wcześniej wiedział o wszczęciu egzekucji, skutki zajęcia powstają
z chwilą powzięcia wiadomości (art. 925 § 2 k.p.c.). Wpis ma moc wsteczną od
chwili jego złożenia (art. 29 u.k.w.h.) co odnosi się także do wpisu ostrzeżenia
o toczącej się egzekucji. Sąd drugiej instancji odwołał się do wyroku Sądu
Najwyższego z dnia 24 lutego 1997 r., l CKN 96/96 (OSNC 1997, nr 10, poz. 142)
podzielając wyrażony tam pogląd, że skutek zajęcia nieruchomości w stosunku do
jej nabywcy następuje z mocy prawa, jednak - odmiennie niż Sąd Najwyższy -
przyjął, że jego wsteczna skuteczność zależy od uczynienia wzmianki o wniosku.
Sąd wskazał również, że wzmianka o wniosku komornika została ujawniona w dniu
23 października 2002 r. o godzinie 921
. Oznacza to, że od tej chwili nieruchomość
została skutecznie zajęta w stosunku do powoda (art. 925 § 1 k.p.c.), który stał się
dłużnikiem rzeczowym i nie będąc osobą trzecią nie może dochodzić zwolnienia od
egzekucji w oparciu o art. 841 k.p.c.
Skarga kasacyjna powoda oparta została na obu podstawach. W ramach
naruszenia prawa materialnego wskazuje się uchybienie przez Sąd drugiej instancji
art. 5 w związku z art. 8 i 9 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych
i hipotece. W ramach drugiej podstawy kasacyjnej powód podnosi naruszenie art.
29 u.k.w.h. w związku z art. 316 § 1 k.p.c. i w związku z art. 13 § 2 k.p.c.;
naruszenie art. 925 § 1 k.p.c. w związku z art. 930 § 1 i art. 841 k.p.c. oraz
naruszenie art. 378 w związku z art. 382, 316 § 1 i art. 391 § 1 k.p.c.
4
W odpowiedzi na skargę kasacyjną pozwany Bank wzniósł w pierwszej
kolejności o odmowę przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, a w razie jej
przyjęcia - oddalenie skargi.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W skardze kasacyjnej analizowane są, w kontekście naruszenia wskazanych
przepisów, w istocie dwa zagadnienia. Pierwsze to wsteczna moc wpisu o toczącej
się egzekucji z nieruchomości (art. 29 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach
wieczystych i hipotece, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r., Nr 124, poz. 1361 ze zm.,
w związku z art. 925 § 1 k.p.c.); drugie - dopuszczalność dokonania takiego wpisu,
gdy w okresie między złożeniem przez komornika wniosku a dokonaniem wpisu
nastąpi zmiana właściciela nieruchomości, do której kierowana jest egzekucja.
Odnosząc się w pierwszej kolejności do zagadnienia przedstawionego jako
drugie, Sąd Najwyższy zauważa, że z zawartego w skardze kasacyjnej wywodu
prawnego wynika, iż skarżący odwołuje się do bardziej ogólnego problemu,
a mianowicie, czy sąd wieczystoksięgowy powinien przy orzekaniu o wniosku
uwzględniać stan z chwili jego złożenia, czy też stan z chwili orzekania (jak wynika
z art. 316 k.p.c.). W ten sposób skarżący próbuje wykazać, że prawomocny wpis
w księdze wieczystej prowadzonej dla nabytej przez niego nieruchomości jest
wadliwy, gdyż w chwili jego dokonywania właścicielem nieruchomości nie był już
dłużnik egzekwowany.
Problem ten, mimo swojego kontrowersyjnego charakteru i istotnego
znaczenia dla praktyki, nie może stać się przedmiotem analizy w ramach
rozpoznawanej sprawy. Wpis o toczącej się egzekucji został bowiem prawomocnie
dokonany (w marcu 2003 r.) i nie jest możliwe jego kwestionowanie.
Zagadnienie mocy wstecznej wpisu dokonanego w księdze wieczystej było
przedmiotem rozważań zarówno orzecznictwa, jak i doktryny. Jednak kwestia mocy
wstecznej wniosku o dokonanie wpisu o toczącej się egzekucji wprost rozważana
była przede wszystkim w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 lutego 1997 r.,
l CKN 96/96 (OSNC 1997, nr 10, poz. 142). Sąd Najwyższy wyraził wówczas
pogląd, że skutek zajęcia nieruchomości wymieniony w art. 930 § 1 zdanie 1 k.p.c.
następuje z mocy prawa bez względu na to, czy sąd wieczystoksięgowy dokonał
5
wzmianki, o której mowa w art. 6267
§ 2 k.p.c. (poprzednio art. 45 ust. 1 u.k.w.h.).
Pogląd ten, podzielany co do zasady przez skład orzekający w niniejszej sprawie,
wymaga jednak pewnego doprecyzowania, gdy chodzi o dokonanie w księdze
wieczystej wpisu o egzekucji z nieruchomości (art. 924 k.p.c.). Potrzeba takiego
doprecyzowania stała się szczególnie wyraźna w stanie faktycznym rozpoznawanej
sprawy.
Przede wszystkim należy zauważyć, że księgi wieczyste jako oficjalne
rejestry mające na celu uczynienie dostępnymi informacji odnoszących się do stanu
prawnego nieruchomości, są jawne i nie można zasłaniać się nieznajomością
wpisów ani wniosków, o których uczyniono wzmiankę (art. 2 u.k.w.h.). Obowiązuje
ustawowe domniemanie zgodności wpisu z rzeczywistym stanem prawnym (art. 3
u.k.w.h.), a w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości
ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym treść księgi
rozstrzyga na korzyść tego, kto przez czynność prawną z osobą uprawnioną
według treści księgi nabył własność lub inne prawo rzeczowe (rękojmia wiary
publicznej ksiąg wieczystych - art. 5 u.k.w.h.). Treść przytoczonych uregulowań
prowadzi do wniosku, że decydujące znaczenie na treść księgi wieczystej, a osoba,
która nie zapoznała się z treścią wpisów i wzmianek o wnioskach, ponosi ryzyko
dokonania niekorzystnej dla siebie czynności prawnej.
Powyższe stwierdzenia o charakterze ogólnym odnoszą się także do osoby
nabywającej nieruchomość, która została zajęta w toku egzekucji. Artykuł 924 k.p.c.
nakłada na komornika obowiązek przesłania, jednocześnie z wysłaniem dłużnikowi
wezwania, o którym mowa w art. 923 k.p.c., do sądu właściwego do prowadzenia
księgi wieczystej, wniosku o dokonanie wpisu o wszczęciu egzekucji. Niezwłocznie
po zarejestrowaniu wniosku w dzienniku ksiąg wieczystych zaznacza się
w odpowiednim dziale księgi wieczystej numer wniosku (wzmianka o wniosku - art.
6267
§ 2 k.p.c.). Od momentu pojawienia się w księdze wieczystej wzmianki
o wniosku osoba zainteresowana nabyciem zajętej nieruchomości ma możliwość
dowiedzenia się, że do sądu wpłynął wniosek o dokonanie wpisu o wszczęciu
egzekucji z tej nieruchomości. Od tego też momentu można obciążyć ją
negatywnymi skutkami braku wiedzy o treści księgi wieczystej.
6
Uwagi zawarte w przedstawionym wywodzie powinny mieć znaczenie dla
dokonywania wykładni art. 925 § 1 k.p.c. w związku z art. 29 u.k.w.h. Przypomnieć
trzeba, że zgodnie z art. 925 § 1 k.p.c. w stosunku do dłużnika nieruchomość jest
zajęta z chwilą doręczenia mu wezwania do zapłaty. W stosunku do dłużnika,
któremu nie doręczono wezwania oraz w stosunku do osób trzecich, nieruchomość
jest zajęta z chwilą dokonania wpisu w księdze wieczystej. Zgodnie zaś z art. 29
u.k.w.h. wpis ma moc wsteczną od chwili złożenia wniosku o jego dokonanie,
a w wypadku wszczęcia postępowania z urzędu - od chwili wszczęcia
postępowania. Co do zasady zatem w stosunku do osób trzecich, a więc innych niż
dłużnik egzekwowany, oraz w stosunku do dłużnika, któremu nie doręczono
wezwania, wpis o wszczęciu egzekucji z nieruchomości wywiera moc od chwili
złożenia wniosku o jego dokonanie.
Działanie powyższej zasady musi jednak zostać ograniczone, gdyż nie
sposób rozciągać skuteczności zajęcia nieruchomości w stosunku do osoby trzeciej
na czas, kiedy nie miała ona możliwości dowiedzenia się o złożeniu wniosku
o dokonanie wpisu. Przyjęcie, że w stosunku do osoby trzeciej zajęcie
nieruchomości jest skuteczne od chwili wcześniejszej niż umieszczenie w księdze
wzmianki o wniosku pozostawałoby w sprzeczności z zasadą bezpieczeństwa
obrotu, której służy instytucja ksiąg wieczystych. Ponadto, przyjęcie, że
niekorzystne dla osoby następstwa zajęcia nieruchomości (skuteczność w stosunku
do niej takiego zajęcia) mogą powstać niezależnie od tego, czy w księdze
wieczystej został dokonany nie tylko wpis o wszczęciu egzekucji, ale nawet
wzmianka o wniosku, byłoby wysoce krzywdzące dla takiej osoby, a nadto
nieracjonalne. Nie sposób obarczać osobę trzecią ujemnymi skutkami
niezapoznania się przez nią z treścią księgi wieczystej, gdy stosowne wpisy bądź
wzmianki o wnioskach nie zostały jeszcze dokonane.
Odnosząc to wszystko do okoliczności rozpoznawanej sprawy trzeba
stwierdzić, że bardzo krótki czas, jaki upłynął pomiędzy złożeniem wniosku przez
komornika a zawarciem umowy sprzedaży nieruchomości przez powoda (niecałe
dwie godziny) nakazuje ze szczególną ostrożnością i wnikliwością ustalać, czy
w chwili zawierania umowy w księdze wieczystej znajdowała się już wzmianka
o wniosku. Ustalone w sprawie okoliczności czynią to wysoce wątpliwym. Należy
7
także podkreślić, że nawet gdyby wzmianka o wniosku została dokonana w księdze
wieczystej dokładnie w tym samym czasie, co jego złożenie, nie sposób bez
popadnięcia w skrajny formalizm, pozostający w sprzeczności nie tylko z celami
księgi wieczystej, ale także ze zdrowym rozsądkiem, przyjąć, na podstawie art. 925
§ 1 k.p.c., skuteczność dokonanego zajęcia w stosunku do osoby nabywającej
zajętą nieruchomość w kilkadziesiąt minut później.
Powyższe stwierdzenia nie przesądzają natomiast wyniku niniejszego
postępowania. Zgodnie z art. 925 § 2 k.p.c. w stosunku do każdego, kto wiedział
o wszczęciu egzekucji skutki zajęcia powstają z chwilą, gdy o wszczęciu egzekucji
powziął wiadomość, chociażby wezwanie nie zostało jeszcze dłużnikowi wysłane
ani wpis w księdze wieczystej nie został dokonany. W okolicznościach
rozpoznawanej sprawy nie zostało ustalone przez Sąd drugiej instancji, czy powód
powziął wiadomość o egzekucji wcześniej niż został złożony wniosek przez
komornika uznając tę okoliczność za nieistotną. Tymczasem może ona przesądzić
o wyniku toczącego się procesu. Tym samym za trafne uznać należy zawarte
w skardze kasacyjnej zarzuty dotyczące nieodniesienia się Sądu Apelacyjnego do
wskazanej kwestii.
Przyjęcie przedstawionej interpretacji art. 925 § 1 k.p.c. w związku z art. 29
u.k.w.h. zwalnia Sąd Najwyższy z odnoszenia się do problemu zakresu działania
rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych. Jego rozstrzygnięcie nie jest konieczne
dla orzeczenia o zasadności kasacji.