Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 17 września 2008 r., III CZP 78/08
Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Elżbieta Skowrońska-Bocian
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote
Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "D.K.I." sp. z o.o. z siedzibą w W.
przeciwko Fabryce Aparatury Mleczarskiej "S." w likwidacji z siedzibą w W. o
zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na
posiedzeniu jawnym w dniu 17 września 2008 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Warszawie postanowieniem z dnia 16
kwietnia 2008 r.:
„Czy likwidacja przedsiębiorstwa państwowego, o którym mowa w art. 18a ust.
1 ustawy z dnia 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (jedn.
tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112 poz. 981 ze zm.) może polegać na sprzedaży
prowadzonego przez to przedsiębiorstwo państwowe przedsiębiorstwa w
rozumieniu art. 551
k.c., czy też uprawnienie do zbycia przedsiębiorstwa w
rozumieniu art. 551
k.c. należy do wyłącznych uprawnień jego właściciela, a
przedsiębiorstwo państwowe w toku jego likwidacji może dysponować jedynie
poszczególnymi składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art.
551
k.c.?”
podjął uchwałę:
Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego nie może polegać na
sprzedaży przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c.
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 16 kwietnia 2007 r. Sąd Okręgowy w Warszawie oddalił
powództwo "D.K.I.", spółki z o.o. w W. o stwierdzenie obowiązku pozwanej Fabryki
Aparatury Mleczarskiej "S." w likwidacji do złożenia oświadczenia o sprzedaży na
rzecz powoda przedsiębiorstwa państwowego pod nazwą Fabryka Aparatury
Mleczarskiej "S." w likwidacji, będącego przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 551
k.c., za cenę 9 000 0000 zł. Sąd Okręgowy ustalił, że pozwana Fabryka jest
przedsiębiorstwem państwowym, postawionym w stan likwidacji zarządzeniem
Wojewody M. z dnia 27 kwietnia 2001 r. Likwidator pozwanego przedsiębiorstwa
państwowego ogłosił w dniu 18 lipca 2006 r. w „G.W.” o przetargu ofertowym na
sprzedaż przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c., prowadzonego przez
przedsiębiorstwo państwowe Fabrykę Aparatury Mleczarskiej "S." w likwidacji. W
odpowiedzi na to ogłoszenie ofertę zakupu przedsiębiorstwa złożył powód "D.K.I.".
Dnia 25 września 2006 r. likwidator Fabryki poinformował powoda, że przetarg
będzie kontynuowany w formie dalszych negocjacji z oferentami. Pismem z dnia 11
października 2006 r. likwidator pozwanego przedsiębiorstwa poinformował powoda,
że przetarg został rozstrzygnięty i wybrana została oferta powoda, a wpłacone
przez powoda wadium zostanie zaliczone na poczet ceny. Powód został wezwany
do niezwłocznego podjęcia rozmów w celu ustalenia terminu zawarcia umowy
przyrzeczenia sprzedaży przedsiębiorstwa. Pismem z dnia 19 października 2006 r.
likwidator pozwanego poinformował powoda, że w związku z pojawieniem się
nowych okoliczności w kwestii minimalnej kwoty niezbędnej do całkowitego
zaspokojenia wierzycieli, która jest znacznie wyższa niż cena zaoferowana przez
powoda, decyzja o wyborze oferty powoda zostaje anulowana. Dnia 4 grudnia
2006 r. pozwany podtrzymał swoje stanowisko o unieważnieniu przetargu wobec
braku możliwości zmiany zaoferowanej przez powoda ceny. Dnia 12 grudnia 2006 r.
w „G.W.” ukazało się ogłoszenie o zaproszeniu do rokowań w sprawie sprzedaży
składników majątku wchodzących w skład likwidowanego przedsiębiorstwa, z
wyłączeniem środków pieniężnych. Dnia 27 grudnia 2006 r. powód złożył pisemną
odpowiedź na zaproszenie do rokowań, oferując cenę 9 000 000 zł. Pozwany
pismem z dnia 26 stycznia 2007 r. poinformował powoda o unieważnieniu rokowań
mających doprowadzić do sprzedaży majątku likwidowanego przedsiębiorstwa
wobec zakazu zbywania oraz dokonywania innych czynności rozporządzających,
orzeczonego przez Sąd Okręgowy w Warszawie w ramach zabezpieczenia
powództwa wytoczonego przez powoda w niniejszej sprawie.
Sąd Okręgowy uznał powództwo wytoczone przez powoda za niezasadne.
Wskazał, że art. 64 k.c. nie jest samoistną podstawą kreowania obowiązku złożenia
oznaczonego oświadczenia woli. W ocenie tego Sądu, powód wywiódł swe
roszczenie z czynności prawnej, tj. oświadczenia złożonego przez stronę pozwaną
w toku postępowania przetargowego o wyborze oferty powoda, co doprowadziło do
powstania między stronami stosunku prawnego, obligującego stronę pozwaną do
zawarcia umowy. Sąd Okręgowy uznał, że art. 18a ustawy z dnia 25 września 1981
r. o przedsiębiorstwach państwowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981
ze zm. – dalej: "u.p.p.") wyklucza dopuszczalność zawarcia przez przedsiębiorstwo
państwowe umowy, której przedmiotem byłoby zbycie przedsiębiorstwa w
znaczeniu przedmiotowym, gdyż przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym
może sprzedać tylko działający za Skarb Państwa organ założycielski. Według
Sądu Okręgowego, przetarg ogłoszony w dniu 18 lipca 2006 r. nie mógł
doprowadzić do zawarcia ważnej umowy pomiędzy stronami, nie było bowiem
dopuszczalne zawarcie umowy sprzedaży likwidowanego przedsiębiorstwa
państwowego, będącego przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 551
k.c. przez
likwidatora, a gdyby umowa sprzedaży zostałaby zawarta, należałoby ją uznać za
nieważną.
Przy rozpoznawaniu apelacji powoda Sąd Apelacyjny w Warszawie powziął
wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym przedstawionym do rozstrzygnięcia
Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Artykuł 18a u.p.p. został wprowadzony przez ustawę z dnia 19 lipca 1991 r. o
zmianie ustaw o przedsiębiorstwach państwowych oraz o gospodarce finansowej
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 75, poz. 329). Według ust. 1, likwidacja
przedsiębiorstwa państwowego polegała na zadysponowaniu jego składnikami
materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art. 551
k.c., i wykreśleniu
przedsiębiorstwa państwowego z rejestru, po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu
wierzycieli. Ustępy 2 i 3 dotyczyły sprzedaży przedsiębiorstwa w całości na
podstawie art. 37 ustawy z dnia 13 lipca 1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw
państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.), która mogła nastąpić bez
przeprowadzenia likwidacji przedsiębiorstwa państwowego w rozumieniu ust. 1.
Z przepisów tych jednoznacznie wynikało, że zbycie całości przedsiębiorstwa mogło
nastąpić jedynie przez organ założycielski, poza postępowaniem likwidacyjnym,
lecz w procedurze prywatyzacyjnej, wedle zasad określonych w nieobowiązującym
już art. 37 ustawy o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych.
Nowelizacja art. 18a u.p.p., dokonana ustawą z dnia 20 grudnia 1996 r. o
zmianie niektórych ustaw związanych z reformą funkcjonowania gospodarki i
administracji publicznej oraz o zmianie ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji
przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 156, poz. 775), sprowadzała się do
skreślenia ust. 2 i 3, gdyż w ustawie z dnia 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i
prywatyzacji (Dz.U. Nr 118, poz. 561 ze zm.; jedn. tekst: Dz.U. z 2002 r. Nr 171,
poz. 1397 ze zm.) uregulowano prywatyzację bezpośrednią, polegającą – zgodnie z
art. 39 – m.in. na zbyciu przedsiębiorstwa w całości, wobec czego regulacje
zamieszczone dotychczas w art. 18a ust. 2 i 3 u.p.p. stały się zbędne. Kolejna
nowelizacja art. 18a u.p.p., wprowadzona ustawą z dnia 20 sierpnia 1997 r. o
Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 121, poz. 769 ze zm.), oznaczała jedynie
zastąpienie w ust. 1 wyrazu „rejestru” wyrazami „Krajowego Rejestru Sądowego”.
Wykładnia gramatyczna art. 18a ust. 1 u.p.p., wsparta wykładnią historyczną,
prowadzi zatem do jednoznacznego wniosku, że przepis ten odnosi się wyłącznie
do zbycia poszczególnych składników materialnych i niematerialnych
przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, zbycie zaś całego przedsiębiorstwa
zostało zastrzeżone do tzw. prywatyzacji bezpośredniej. Powstaje jednak pytanie,
czy suma składników materialnych i niematerialnych przedsiębiorstwa jest
przedsiębiorstwem w rozumieniu art. 551
k.c. W razie udzielenia odpowiedzi
twierdzącej na to pytanie, możliwość zbycia nawet całego przedsiębiorstwa w
postępowaniu likwidacyjnym nie budziłaby wątpliwości również na tle
przedstawionej wykładni art. 18a ust. 1 u.p.p.
W piśmiennictwie od dawna podejmowano próby wyjaśnienia istoty (natury)
prawnej przedsiębiorstwa. Przyjmuje się, że przedsiębiorstwo jest rzeczą sui
generis, niebędącym rzeczą przedmiotem sui generis, zbiorem rzeczy albo rzeczą
zbiorową (universitas rerum) oraz zbiorem praw. Wspólne dla tych koncepcji jest
traktowanie przedsiębiorstwa jako przedmiotu prawa podmiotowego na
przedsiębiorstwie, który stanowi określoną masę majątkową, wyodrębniony majątek
lub zespół składników materialnych i niematerialnych. Według innych poglądów
przedsiębiorstwem jest jednorodne dobro o charakterze niematerialnym, w którym
elementy majątkowe (materialne i niematerialne) przedsiębiorstwa są jedynie
nośnikami przedsiębiorstwa, przy czym przedsiębiorstwo, jako dobro niematerialne,
jest przedmiotem prawa podmiotowego na przedsiębiorstwie.
We współczesnej literaturze przeważa stanowisko, że przedsiębiorstwo jest
niematerialnym dobrem sui generis, które jest przedmiotem prawa podmiotowego
na przedsiębiorstwie o charakterze bezwzględnym. Należy zgodzić się z tym
zapatrywaniem, gdyż wykładnia gramatyczna art. 551
k.c. prowadzi do wniosku, że
przedsiębiorstwo nie jest tylko zbiorem składników materialnych i niematerialnych.
Jest to wprawdzie zespół takich składników, ale zorganizowany i przeznaczony do
prowadzenia działalności gospodarczej. Pozwala to w sposób jednoznaczny
odróżnić zespół składników materialnych i niematerialnych od przedsiębiorstwa w
rozumieniu art. 551
k.c.
Wychodząc z założenia, że czym innym jest zespół składników materialnych i
niematerialnych przedsiębiorstwa, a czym innym samo przedsiębiorstwo, należy
stwierdzić, iż również wykładnia art. 551
k.c. prowadzi do jednoznacznego wniosku,
że art. 18a u.p.p. nie daje przedsiębiorstwu państwowemu kompetencji do zbycia
całego przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym. Nawet gdyby w
postępowaniu likwidacyjnym zbyto wszystkie składniki materialne i niematerialne
przedsiębiorstwa, nie można mówić o zbyciu przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c.
Także wykładnia systemowa jednoznacznie wskazuje na niedopuszczalność
zbycia całego przedsiębiorstwa na podstawie art. 18a ust. 1 u.p.p. przez
przedsiębiorstwo państwowe. Przemawia za tym porównanie tego przepisu z
odpowiednimi przepisami ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji, która zawiera
podstawowe reguły zbywania zarówno mienia przedsiębiorstw państwowych, jak i
samych takich przedsiębiorstw. Z tego też względu ustawa ta stanowi lex specialis
wobec innych unormowań dotyczących zbywania składników lub całych
przedsiębiorstw, w szczególności zaś w stosunku do art. 18a ust. 1 u.p.p.
Zgodnie z art. 441
k.c., mienie państwowe przysługuje Skarbowi Państwa albo
innym państwowym osobom prawnym, w szczególności przedsiębiorstwom
państwowym. Uprawnienia majątkowe Skarbu Państwa względem tych osób
określają odrębne przepisy, w szczególności regulujące ich ustrój. W stosunku do
przedsiębiorstw państwowych są to przepisy ustawy o przedsiębiorstwach
państwowych. Według art. 46 ust. 1 u.p.p., organ założycielski wyposaża
przedsiębiorstwo w środki niezbędne do prowadzenia działalności określonej w
akcie prawnym o jego utworzeniu, a przedsiębiorstwo występuje w obrocie we
własnym imieniu i na własny rachunek (art. 47 u.p.p.). Chociaż mienie powierzone
przedsiębiorstwu państwowemu w sensie prawnym należy do tego
przedsiębiorstwa, to w znaczeniu ekonomicznym należy nadal do Skarbu Państwa.
Z tego względu, zgodnie z art. 46a ust. 1 u.p.p., przedsiębiorstwo państwowe
zgłasza organowi założycielskiemu zamiar dokonania czynności prawnej mającej za
przedmiot mienie przedsiębiorstwa. Organ założycielski nie musi wyrazić zgody na
takie zbycie, jednakże wtedy organom przedsiębiorstwa przysługuje sprzeciw (art.
63 w związku z art. 46a ust. 2 u.p.p.). Według art. 46b u.p.p., nieważne są w
rozważanej sytuacji czynności prawne dokonane bez zgody organu
założycielskiego.
Organ założycielski nie może natomiast pozbawić przedsiębiorstwa
państwowego składników wydzielonego mu lub nabytego przez nie mienia, z
wyjątkiem łączenia i podziału przedsiębiorstwa państwowego (art. 48 w związku z
art. 18 ust. 1 u.p.p.). Ratio legis tego unormowania jest oczywista; przyznanie
przedsiębiorstwu państwowemu statusu pełnoprawnego właściciela mienia
państwowego oznacza, że wyłączona jest w zasadzie możliwość pozbawienia
przedsiębiorstwa składników tego mienia. Powstaje jednak pytanie, kto jest władny
rozporządzać tymi składnikami w czasie likwidacji przedsiębiorstwa; dopóki istnieje
przedsiębiorstwo, do którego należą składniki materialne i niematerialne, dopóty do
niego należy dysponowanie tymi składnikami. Uprawnienia w tym zakresie w
zasadzie nie przysługują właścicielowi przedsiębiorstwa, który może zadysponować
całym przedsiębiorstwem, ale poszczególnymi składnikami dopiero po likwidacji
przedsiębiorstwa. Inne stanowisko, według którego właściciel przedsiębiorstwa
państwowego jako całości miałby prawo dysponowania poszczególnymi jego
składnikami, kłóciłoby się z istotą uprawnień przysługujących przedsiębiorstwu jako
osobie prawnej.
W konkluzji należy stwierdzić, że w czasie likwidacji przedsiębiorstwo
państwowe, do czasu ustania jego bytu prawnego wskutek wykreślenia go z
Krajowego Rejestru Sądowego, może dysponować poszczególnymi składnikami
materialnymi i niematerialnymi przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c. Tym
samym wyłączona jest w tym zakresie kompetencja organu założycielskiego.
Jednakże tylko organ założycielski może decydować o zbyciu całego
przedsiębiorstwa, zarówno przed, jak i w trakcie likwidacji przedsiębiorstwa
państwowego, zgodnie ze szczególnymi przepisami ustawy o komercjalizacji i
prywatyzacji, które w wypadku prywatyzacji bezpośredniej oznaczają sukcesję
generalną nabywcy (art. 40 i 47 tej ustawy). Za tym stanowiskiem przemawia
jednoznacznie, jak już wyjaśniono, sformułowanie art. 18a ust. 1 u.p.p., według
którego w toku likwidacji przedsiębiorstwo państwowe może dysponować jedynie
składnikami materialnymi i niematerialnymi przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 551
k.c., czego nie można utożsamiać z całym przedsiębiorstwem w znaczeniu
przedmiotowym.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy orzekł, jak w uchwale.