Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 420/08
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 maja 2009 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Tadeusz Wiśniewski (przewodniczący)
SSN Gerard Bieniek (sprawozdawca)
SSN Stanisław Dąbrowski
w sprawie z powództwa Spółdzielni "S."
przeciwko Miastu i Gminie Ł.
o złożenie oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 20 maja 2009 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 18 marca 2008 r., sygn. akt [...],
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Spółdzielnia „S.” domagała się zobowiązania Gminy Ł. do złożenia
oświadczenia woli w przedmiocie ustanowienia na jej rzecz prawa użytkowania
wieczystego gruntu stanowiącego działki nr 256 i 289 w obrębie 3 w Ł., o
powierzchni 1.2621 ha, objętego księgą wieczystą Kw nr [...] Sądu Rejonowego w
N. oraz nieodpłatnego przeniesienia własności posadowionych na tym gruncie
budynków i urządzeń. Jako podstawę prawną roszczenia wskazała art. 207 ustawy
z 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami. Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z
dnia 24.04.2007 r. powództwo oddalił, zaś Sąd Apelacyjny oddalił apelację powódki
wyrokiem z dnia 18.03.2008 r. W sprawie tej ustalono, że w 1945 r. przedmiotowa
nieruchomość została objęta w posiadanie przez spółdzielców zrzeszonych w
spółdzielniach pod nazwą „S.”. Od tego czasu nieruchomość ta była w posiadaniu
poprzedników prawnych powódki, tj. Gminnej Spółdzielni „S.” w Ł.; Spółdzielni „S.”
w C. oraz Rejonowej Spółdzielni „S.”. W 1991 r. z tej ostatnio wymienionej
wyodrębniła się powodowa Spółdzielnia. Ustalono, że sporna nieruchomość była
częścią gospodarstwa rolnego J.B. i w 1968 r. grunt ten zaliczono do zasobu
Państwowego Funduszu Ziemi, a następnie decyzją z dnia 25.11.1998 r. Wojewoda
stwierdził nabycie własności tej nieruchomości przez pozwaną Gminę. Powodowa
Spółdzielnia dokumentując inwestycje dokonane na spornej nieruchomości
przedstawiła:
- zaświadczenie lokalizacyjne z dnia 12.07.1957 r. zawierające zgodę na
lokalizację szczegółową dotyczącą budowy 15-tonowej wagi wozowej;
- zaświadczenie lokalizacyjne z dnia 17.09.1957 r. zawierające zgodę na
lokalizację szczegółową dotyczącą budowy magazynu nawozowego;
- pozwolenie z dnia 17.07.1959 r. na budowę prowizorycznego budynku
gospodarczego;
- decyzję z dnia 3.08.1982 r. dotyczącą inwestycji czasowej w postaci
budynku nastawczego oraz wagi 40-tonowej;
3
- decyzją z dnia 23.07.1987 r. dotyczącą utwardzenia dróg i placów
składowych z zastrzeżeniem o lokalizacji czasowej.
W uzasadnieniu obu wskazanych decyzji podano, że sporna nieruchomość
położona jest w obszarze przewidzianym w planie zagospodarowania
przestrzennego gminy Ł. pod zabudowę mieszkaniową. Ustalono, że w latach
1964-1972 spółdzielcy z „S.” wybudowali na przedmiotowej nieruchomości
magazyn nawozowy, magazyn środków chemicznych, magazyn paszowy, magazyn
towarów masowych, wagę wozową, budynek sklepu żelaznego, budynek szklarza,
budynek magazynu meblowego. Ponadto dokonali adaptacji istniejącego już
budynku na pomieszczenia biurowe. Prace były wykonywane ze środków
spółdzielczych. Pismem z dnia 27.12.1996 r. powódka wystąpiła do Gminy Ł. z
wnioskiem o ustanowienie na jej rzecz użytkowania wieczystej spornej
nieruchomości i przeniesienie własności budynków i urządzeń na niej
posadowionych na podstawie art. 2c ustawy z dnia 29.9.1990 r. o zmianie ustawy
o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz.U. Nr 79, poz. 464 ze
zm.). Następnie w dniu 27.03.2003 r. powodowa Spółdzielnia wystąpiła przeciwko
Gminie Ł. z powództwem o zobowiązanie pozwanej do złożenia oświadczenia woli
o ustanowieniu użytkowania wieczystego na działkach nr 289 i 296 oraz
nieodpłatnego przeniesienia prawa własności budynków i urządzeń. Jako
podstawę prawną roszczenia wskazano art. 204 i 205 ustawy o gospodarce
nieruchomościami.
Powództwo to zostało prawomocnie oddalone w dniu 5.11.2004 r. W
styczniu 2005 r. powodowa Spółdzielnia ponownie wystąpiła o uwłaszczenie na
podstawie art. 208 ust. 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami, a następnie w
dniu 30.15.2005 r. wniosła pozew w niniejszej sprawie. Ustalono nadto, iż działka
nr 289 obejmuje drogi, zaś działka nr 296 o powierzchni 1.1026 ha oznaczona jest
w planie zagospodarowania przestrzennego jako teren zabudowy mieszkaniowej
niskiej.
Sąd Okręgowy oddalając powództwo podniósł, iż w świetle art. 207 ust. 1
i 1a u.g.n. (w brzmieniu obowiązującym w dacie orzekania), brak przesłanek do
jego uwzględnienia. Powodowa Spółdzielnia nie wykazała, aby była realizatorem
4
zabudowy na podstawie pozwolenia na budowę, zaś w świetle uchwały Sądu
Najwyższego z dnia 23.01.2004 r. III CZP 107/03 nie ma możliwości skutecznego
powołania się w tym zakresie na prawa poprzedników. Wskazano też,
iż pozwolenie na budowę wydano z zastrzeżeniem lokalizacji czasowej, a nie
zachodzi wymagana zgodność lokalizacji z ustaleniami planu miejscowego.
Odnośnie do uwłaszczenia na podstawie art. 208 ust. 2 – 4 u.g.n. podniesiono,
iż ustanowiono tu termin zawity 31.12.2000 r. do zgłoszenia roszczenia i wobec
wpływu tego terminu roszczenie wygasło.
Sąd Apelacyjny oddalając apelację powodowej Spółdzielni rozważał przede
wszystkim, czy powodowa Spółdzielnia nabyła roszczenie o uwłaszczenie na
podstawie art. 207 ust. 1 u.g.n. w brzmieniu sprzed nowelizacji tego przepisu
dokonaną ustawą z dnia 7.01.2000 r. (Dz.U. Nr 6, poz. 7), mając na względzie
wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 10.04.2006 r. SK 30/04. W wyroku tym
Trybunał wyłączył nakaz stosowania art. 207 ust. 1 u.g.n. w nowym brzmieniu
w stosunku do posiadaczy, którzy nie zabudowali pozostających w ich posiadaniu
nieruchomości, a przed nowelizacją ustawy nabyli ekspektatywę maksymalnie
ukształtowaną na podstawie pierwotnego brzmienia art. 207 ust. 1 u.g.n. Sąd
Apelacyjny wskazał, iż zgodnie z art. 207 ust. 1 u.g.n. w pierwotnym brzmieniu,
przesłanką uwłaszczenia było posiadanie nieruchomości w dniu 5.12.1990 r. w dniu
1.01.1998 r. Powodowa Spółdzielnia jako osoba prawna powstała 4.06.1991 r.,
a więc nie mogła być posiadaczem w dniu 5.12.1990 r., zaś art. 207 ust. 1 u.g.n.
przed nowelizacją nie regulował kwestii następstwa prawnego. Tym samym
okoliczność, że w dniu 5.12.1990 r. posiadaczem nieruchomości była Rejonowa
Spółdzielnia „S.” jako poprzednik prawny powodowej Spółdzielni jest bez znaczenia
dla oceny, czy powodowa Spółdzielnia nabyła roszczenie o uwłaszczenie. Sąd ten
wskazał, że kwestię następstwa prawnego ustawodawca uregulował wyraźnie w
art. 205 u.g.n. w stosunku do roszczeń z art. 204 u.g.n. oraz - po nowelizacji - w art.
207a u.g.n. Skoro więc powodowa Spółdzielnia nie mogła być posiadaczem spornej
nieruchomości w dniu 5.12.1990 r., to brak podstaw do uwłaszczenia na podstawie
art. 207 ust. 1 u.g.n., w brzmieniu zarówno przed, jak i po nowelizacji tego przepisu.
Wyrok Sądu Apelacyjnego powodowa Spółdzielnia zaskarżyła skargą
kasacyjną, zarzucając naruszenie art. 207 u.g.n. i art. 111 Prawa spółdzielczego
5
(ustawa z dnia 16.09.1982 r. – Dz.U. z 2003 r., nr 188, poz. 1848 ze zm.) przez ich
błędną wykładnię oraz naruszenie art. 378 § 1 w związku z art. 385 k.p.c., co miało
istotny wpływ na wynik sprawy. Wskazując na powyższe wniosła o uchylenie
zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego
rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
U podstaw rozstrzygnięcia przez Sąd Apelacyjny legło stwierdzenie, że skoro
powodowa Spółdzielnia powstała w dniu 4.06.1991 r. to nie mogła być
posiadaczem spornej nieruchomości w dniu 5.12.1990 r. Posiadanie zaś
nieruchomości w dniu 5.12.1990 r. jest podstawową przesłanką uwłaszczenia
spółdzielni wymaganą zarówno według pierwotnej treści art. 207 ust. 1 ustawy
z dnia 21.08.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2004 r., Nr 261, poz.
2603 z późn. zm.), jak i w treści tego przepisu po jego zmianie dokonanej ustawą
z dnia 7.01.2000 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz innych
ustaw (Dz.U. Nr 6, poz. 70). Jednocześnie Sąd Apelacyjny wskazał, że
w przeciwieństwie do art. 205 ustawy o gospodarce nieruchomościami, przepis art.
207 tej ustawy w pierwotnym brzmieniu nie przewidywał możliwości uwzględnienia
posiadania przez poprzednika prawnego podmiotu ubiegającego się
o uwłaszczenie. Takie postanowienie wprowadzono także w art. 207a ustawy, lecz
nie dotyczy ono spółdzielni. Nie sposób zakwestionować zasadności tych
stwierdzeń. Nie oznacza to jednak, aby było to wystarczającą podstawą do
oddalenia apelacji powodowej Spółdzielni od wyroku oddalającego powództwo.
Jest przecież poza sporem, że powodowa Spółdzielnia powstała w wyniku podziału
poprzedniczki prawnej, tj. Rejonowej Spółdzielni „S.”, która była posiadaczem
spornej nieruchomości w dniu 5.12.1990 r.
Sąd Apelacyjny uznał, że ta okoliczność nie ma znaczenia prawnego, skoro
w przepisach ustawy o gospodarce nieruchomościami brak podstawy prawnej do
przyjęcia, że zarówno posiadanie nieruchomości, jak i związana z tym
ekspektatywa uwłaszczenia przeszły na powodową Spółdzielnię w wyniku podziału.
Tego stanowiska nie można jednak aprobować. Należy bowiem zauważyć,
że w związku z zachodzącymi w kraju zmianami ustrojowymi, gospodarczymi
6
i społecznym wprowadzone zostały do sytemu prawa nowe instytucje, mające
zapewnić m.in. spółdzielniom możliwość nabycia własności lub użytkowania
wieczystego gruntów zabudowanych przez nie budynkami.
Początkowo uzyskiwanie przez spółdzielnie praw do nieruchomości
gruntowych odbywało się na podstawie art. 88a ust. 2 ustawy z dnia 29 kwietnia
1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz.U.
z 1991 r., Nr 30, poz. 127, ze zm.), wprowadzonego do ustawy z dniem 29
listopada 1991 r. Przepis ten stanowił, że spółdzielniom, które na gruntach
stanowiących własność Skarbu Państwa lub gminy, będących w ich posiadaniu,
w rozumieniu art. 80 ust. 2, do dnia 5 grudnia 1990 r. - wybudowały same lub
wybudowali ich poprzednicy prawni z własnych środków za zezwoleniem
właściwego organu nadzoru budowlanego obiekty budowlane, przysługuje
roszczenie o ustanowienie użytkowania wieczystego gruntów oraz o nieodpłatne
przeniesienie własności znajdujących się na nich obiektów budowlanych.
Roszczenie to przysługiwało spółdzielniom w odniesieniu do gruntów będących
w ich posiadaniu w chwili zgłoszenia roszczenia. Już na tle tego przepisu Sąd
Najwyższy w wyroku z dnia 1 kwietnia 1998 r. l CKN 572/97 (OSNC z 1999, nr 1,
poz. 3) stwierdził, że przewidziane w nim roszczenie o oddanie nieruchomości
w użytkowanie wieczyste w trybie bezprzetargowym może być przeniesione na
inną spółdzielnię powstałą w trybie art. 111 pr. spółdz., jeżeli istniało w chwili
podziału spółdzielni.
Taka wykładnia art. 111 pr. spółdz. jest powszechnie przyjmowana zarówno
w literaturze, jak i w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Przyjął ją także ostatnio Sąd
Najwyższy w uchwale z dnia 26.11.2008 r. III CZP 115/08 (dotychczas
niepublikowanej), w której stwierdzono: „W razie podziału spółdzielni, która
posiadała nieruchomość gminną w dniu 5.12.1990 r. i przed tą datą, na podstawie
pozwolenia na budowę oraz decyzji lokalizacyjnej, wybudowała na tej
nieruchomości budynek, nabycie własności nieruchomości na podstawie art. 35 ust.
41
ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych następuje na rzecz spółdzielni
mieszkaniowej, która powstała w wyniku podziału”. Wprawdzie uchwała ta dotyczy
innego stanu prawnego, niemniej Sąd Najwyższy odniósł się w uzasadnieniu do
skutków prawnych podziału spółdzielni. Stwierdził mianowicie, że (...) nabycie praw
7
i obowiązków przez spółdzielnię powstałą w wyniku podziału ma charakter sukcesji
uniwersalnej, a nową spółdzielnię mogą utworzyć tylko osoby będące członkami
dotychczasowej spółdzielni, co sprawia, że zachodzi ciągłość zarówno majątkowa,
jak i korporacyjna, w zakresie czynnika ludzkiego. W sprawie, w której powstało
przedstawione zagadnienie prawne, na nowo powstałą w wyniku podziału
spółdzielnię - wnioskodawczynię przeszło posiadanie nieruchomości zabudowanej
przez dzielącą się spółdzielnię budynkiem mieszkalnym przed dniem 5 grudnia
1990 r., w warunkach określonych w art. 35 ust. 41
u.s.m. Tym samym, jak
przyjmuje się w literaturze, przeszło na nią także wynikające z tego uprawnienie do
nabycia w przyszłości tych praw, które ustawodawca zwiąże z posiadaniem
nieruchomości zabudowanej w taki sposób. W związku z podziałem spółdzielni
nowa spółdzielnia stała się sukcesorem zarówno praw i chronionych prawnie
stanów, wywodzonych od poprzedniej spółdzielni, jak i tego, co w przyszłości może
być nabyte w związku z posiadaniem nieruchomości i wybudowaniem na niej
budynku przez spółdzielnię dzielącą się. Przechodzi zatem na nią także
uprawnienie do uwłaszczenia na podstawie art. 35 ust. 41
u.s.m. (...)”.
Skład orzekający w niniejszej sprawie podziela to stanowisko.
Taka wykładnia uwzględnia fakt, że spółdzielnia, która uległa podziałowi poczyniła
na nieruchomość poważne nakłady rzeczowe i finansowe. Skoro w wyniku podziału
spółdzielni nakłady te uzyskała spółdzielnia nowo powstająca, ona też powinna
odnieść korzyści związane z faktem dokonania zabudowy, tym bardziej, że do niej
przeszli członkowie, którzy uczestniczyli w ponoszeniu tych ciężarów.
Odnosząc te stwierdzenia do okoliczności niniejszej sprawy wskazać należy
że skoro powodowa Spółdzielnia bezspornie powstała w wyniku podziału
Rejonowej Spółdzielni „S.”, która posiadała sporną nieruchomość w dniu 5.12.1990
r., to na powodową spółdzielnię przeszło posiadanie tej nieruchomości. Stała się
ona sukcesorem praw, jak i chronionych prawnie stanów faktycznych wywodzonych
od spółdzielni, która uległa podziałowi. Dotyczy to także uprawnienia do nabycia w
przyszłości tych praw, które ustawodawca związał z posiadaniem tej
nieruchomości. W tych okolicznościach nie można aprobować stanowiska Sądu
Apelacyjnego, że brak podstaw aby powodowa Spółdzielnia nie mogła skutecznie
8
powołać się na posiadanie nieruchomości w dniu 5.12.1990 r. przez Spółdzielnię, z
której podziału powstała. To zaś legło u podstaw oddalenia apelacji.
Z tych względów, na podstawie art. 39815
k.p.c., orzeczono jak w sentencji.