Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 20 listopada 2009 r., III CZP 100/09
Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote (sprawozdawca)
Sąd Najwyższy w sprawie wszczętej z urzędu przy uczestnictwie Stanisława K.
o wpis dłużnika do Rejestru Dłużników Niewypłacalnych, po rozstrzygnięciu w Izbie
Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 20 listopada 2009 r. zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Kielcach postanowieniem z dnia 4
września 2009 r.:
"Czy sąd rejestrowy dokonując wpisu z urzędu do rejestru dłużników
niewypłacalnych osoby fizycznej wykonującej działalność gospodarczą na
podstawie art. 55 pkt 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze
Sądowym w oparciu o prawomocne postanowienie o oddaleniu wniosku o
ogłoszeniu upadłości dłużnika z tego powodu, że jego majątek nie wystarcza nawet
na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego powinien wziąć pod uwagę
w ramach badania w trybie art. 23 ust. 2 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym
okoliczność, że przed dokonaniem wpisu sytuacja dłużnika uległa zmianie w ten
sposób, iż w następstwie późniejszego ogłoszenia upadłości obejmującej likwidację
majątku upadłego i umorzenia w postanowieniu o zakończeniu postępowania
upadłości długów, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym
na podstawie art. 369 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawa upadłościowego i
naprawczego podlegająca wpisowi do rejestru dłużników niewypłacalnych osoba
fizyczna wykonująca działalność gospodarczą przestała być dłużnikiem?"
podjął uchwałę:
Postanowienie o zakończeniu postępowania upadłościowego wydane na
podstawie art. 369 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.), w którym sąd orzekł
o umorzeniu niezaspokojonych zobowiązań dłużnika, nie stanowi przeszkody
do wpisania tego dłużnika do rejestru dłużników niewypłacalnych na
podstawie art. 55 pkt 1 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze
Sądowym (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186).
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w Kielcach powziął przedstawione w zagadnieniu prawnym
wątpliwości rozpatrując apelację uczestnika Stanisława K. od postanowienia Sądu
Rejonowego w Kielcach z dnia 29 maja 2009 r., utrzymującego w mocy
postanowienie referendarza i dokonany na jego podstawie wpis tego uczestnika do
rejestru dłużników niewypłacalnych. Podstawą wpisu było dokonane
postanowieniem z dnia 26 czerwca 2005 r. prawomocne oddalenie wniosku o
ogłoszenie upadłości Stanisława K. z tego powodu, że jego majątek był obciążony
prawami osób trzecich w takim stopniu, iż nie wystarczał na zaspokojenie kosztów
postępowania upadłościowego. Ustalono, że po wydaniu postanowienia z dnia 26
czerwca 2005 r., a przed wszczęciem postępowania o wpis do rejestru dłużników
niewypłacalnych na jego podstawie, sąd upadłościowy rozpoznał kolejny wniosek o
ogłoszenie upadłości tego dłużnika, który został uwzględniony dnia 23 czerwca
2006 r. Po przeprowadzeniu postępowania upadłościowego obejmującego
likwidację majątku dłużnika Sąd dnia 27 marca 2008 r. orzekł o jego zakończeniu i
umorzeniu w całości niezaspokojonych zobowiązań upadłego. Sąd rejestrowy uznał
jednak, że zdarzenie to nie uzasadnia uchylenia dokonanego wpisu, ponieważ nie
jest podstawą wykreślenia wpisu przewidzianą w art. 59 i 60 ustawy z dnia 20
sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (jedn. tekst: Dz.U. z 2007 r. Nr
168, poz. 1186 ze zm. – dalej: "u.K.Rej.S.").
Uczestnik domagał się w apelacji zmiany postanowienia i wykreślenia wpisu.
Zarzucił naruszenie art. 55 pkt 1 w związku z art. 60 ust. 1 u.K.Rej.S. w związku z
art. 369 ust. 1 i art. 264 ust. 1 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo
upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm. –
dalej: "Pr.u.n.") przez błędną wykładnię tych przepisów, prowadzącą do
umieszczenia w rejestrze dłużników niewypłacalnych osoby, która nie jest już
dłużnikiem. Argumentował, że umorzenie w całości jego zobowiązań, dla których
tytułem egzekucyjnym był wyciąg z listy wierzytelności, idzie dalej niż przewidziana
w art. 60 ust. 1 u.K.Rej.S. podstawa wykreślenia z rejestru dłużnika, w stosunku do
którego tytuł wykonawczy, będący podstawą wpisu, pozbawiono wykonalności.
Sąd Okręgowy, przedstawiając zagadnienie prawne, zaznaczył, że art. 55 pkt 1
u.K.Rej.S. analizowany w powiązaniu z art. 57 ust. 2 uprawnia do wielokrotnego
wpisania do rejestru tego samego dłużnika z różnych przyczyn, a postanowienie
sądu o ogłoszeniu upadłości osoby fizycznej wykonującej działalność gospodarczą i
postanowienie sądu oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości takiej osoby z tego
powodu, że jej majątek nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania, są
różnymi przyczynami uzasadniającymi dokonanie dwóch wpisów. Obydwa te
orzeczenia są prawomocne i wiążą sąd rejestrowy zgodnie z art. 365 § 1 k.p.c. Sąd
ten w postępowaniu o wpis do rejestru dłużników niewypłacalnych nie bada
przyczyn niewypłacalności dłużnika.
Sąd Okręgowy zwrócił jednak uwagę na funkcję ewidencyjną i informacyjną
rejestru dłużników niewypłacalnych, który ma zapewnić ochronę potencjalnym
wierzycielom. Jego zdaniem, ta funkcja wymaga, aby osoba wpisywana miała w
chwili wpisu status dłużnika niewypłacalnego w rozumieniu art. 55 ust. 1 u.K.Rej.S.
W rozpatrywanym wypadku tak nie jest, ponieważ postanowienie stanowiące
podstawę wpisu zostało przesłane sądowi rejestrowemu z opóźnieniem, gdy
postępowanie upadłościowe zostało przeprowadzone, zakończone i na podstawie
art. 369 Pr.u.n. nastąpiło umorzenie w całości niezaspokojonych zobowiązań
upadłego.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W art. 55 i 56 u.K.Rej.S. ustawodawca sprecyzował przesłanki dokonania wpisu
dłużnika z urzędu i na wniosek wierzyciela, natomiast w art. 59 i 60 określił
podstawy wykreślenia dłużnika z rejestru. Zarówno podstawy dokonania wpisu, jak i
przyczyny uprawniające do wykreślenia dłużnika zostały szczegółowo wskazane.
Taki sposób ich sformułowania w połączeniu ze sformalizowanym charakterem
postępowania rejestrowego, przemawia za ścisłą interpretacją obydwu grup
przepisów.
Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 19 lutego 2003 r., V CK
7/03 (OSNC 2004, nr 4, poz. 67) i z dnia 22 kwietnia 2005 r., II CK 650/04 (nie
publ.), rejestr dłużników niewypłacalnych spełnia funkcję ewidencyjną i informacyjną
oraz korzysta z domniemania prawdziwości wpisanych do niego danych (art. 13 ust.
1 u.K.Rej.S.). Z tego względu – zgodnie z postanowieniami art. 55 i art. 56
u.K.Rej.S. – dokonywane w nim adnotacje muszą opierać się na treści orzeczeń
sądowych, które dokumentują istnienie podstaw do zamieszczenia wpisu. Kognicja
sądu rejestrowego w postępowaniu o wpis do rejestru dłużników niewypłacalnych
jest ograniczona i nie obejmuje przyczyn niewypłacalności dłużnika.
Zagadnienie przedstawione przez Sąd Okręgowy nie wiąże się jednak z
powodami, jakie doprowadziły do niewypłacalności dłużnika, lecz z kwestią, czy
koniecznym warunkiem dokonania wpisu jest – poza istnieniem jednego z orzeczeń
wymienionych w art. 55 i 56 u.K.Rej.S. – także obiektywny stan niewypłacalności
dłużnika w chwili dokonywania wpisu. Inaczej mówiąc, czy dłużnik może bronić się
przeciwko ujawnieniu go w rejestrze, dowodząc, że – mimo wydania
prawomocnego orzeczenia, które uzasadniałoby jego umieszczenie w tym rejestrze
– nie spełnia już kryteriów dłużnika niewypłacalnego.
Sąd Najwyższy poruszył ten problem w uchwale z dnia 16 marca 2007 r., III
CZP 9/07 (OSNC 2008, nr 2, poz. 19). Rozważając cele, jakie spełnia wpis dłużnika
do rejestru dłużników niewypłacalnych, stwierdził, że należy do nich informacja o
niewypłacalności oraz swoista sankcja dla dłużnika za to, iż doprowadził do takiego
stanu. Wyraził też pogląd, że utrzymywanie wpisu w tym rejestrze staje się
bezprzedmiotowe, gdy dłużnik przestał być niewypłacalny. Przytoczone stanowisko
zostało zaprezentowane w sprawie o wpis do rejestru dłużnika, w stosunku do
którego sąd wydał prawomocne postanowienie nakazujące mu wyjawienie majątku,
a następnie, ze względu na cofnięcie wniosku przez wierzyciela umorzył
postępowanie. Sąd Najwyższy zaakcentował podobieństwo skutków, jakie powstały
w tej sytuacji do powodowanych przez przewidziane w art. 59 ust. 1 u.K.Rej.S.
uchylenie postanowienia, wskazując, że w obu wypadkach postanowienie, na
podstawie którego dokonano wpisu, przestało wywierać skutki prawne. W
rzeczywistości więc pogląd prawny wyrażony w uchwale wiązał się nie z problemem
wypłacalności dłużnika, lecz z oceną skutków konkretnych zdarzeń zaszłych w
postępowaniu egzekucyjnym, uznanych przez Sąd Najwyższy za równoważne
jednej z podstaw uprawniających do wykreślenia wpisu. Istnienie takiej podstawy
sprzeciwiało się, w jego ocenie, dopuszczalności dokonania wpisu.
Ten wniosek zasługuje na akceptację. Stwierdzenie na etapie postępowania o
wpis do rejestru dłużników niewypłacalnych, że wystąpiła już przesłanka do
wykreślenia tego wpisu, sprzeciwia się jego umieszczeniu w rejestrze. Tak
rozumiany zakres badania sprawy przez sąd rejestrowy uwzględnia konieczną
ochronę praw dłużnika, skoro bowiem wystąpienie okoliczności uzasadniających
wykreślenie wpisu prowadzi do jego usunięcia, którego skutkiem jest zakaz
ujawniania tego wpisu, to ich stwierdzenie przed wpisaniem stanowi przeszkodę do
wpisu. Badanie okoliczności sprawy w tym zakresie mieści się w granicach
przewidzianych w art. 23 ust. 2 zdanie drugie u.K.Rej.S.
Nie można się natomiast zgodzić z poglądem, że dokonanie wpisu jest
wyłączone w razie stwierdzenia, iż dłużnik w chwili rozpoznawania sprawy przez
sąd rejestrowy nie jest już zadłużony. Wprawdzie ustawa o Krajowym Rejestrze
Sądowym odwołuje się do pojęcia niewypłacalności w nazwie rejestru i przy
określaniu dłużników, którzy podlegają wpisowi do tego rejestru, jednak w
literaturze i uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 46/09
(OSNC 2010, nr 3, poz. 35) zwrócono uwagę, że określenie podstaw wpisu i
przyczyn wykreślenia świadczy o specyficznym, odmiennym od powszechnie
przyjmowanego znaczeniu terminu „dłużnik niewypłacalny”. Na potrzeby powołanej
ustawy termin ten oznacza "dłużnika niesolidnego". Rejestr dłużników
niewypłacalnych stanowi odzwierciedlenie pewnych zaszłości, które ułatwiają
potencjalnemu wierzycielowi ocenę poziomu ryzyka przy nawiązaniu kontaktów
gospodarczych z wpisanym dłużnikiem, a nie – jak np. rejestr stowarzyszeń lub
dział 4 rejestru przedsiębiorców, najbardziej zbliżony treściowo do rejestru
dłużników niewypłacalnych – powinien informować jedynie o stanie aktualnym.
Zamieszczane w rejestrze informacje dotyczą nie tylko okoliczności
świadczących o niewypłacalności, stanowiącej brak możliwości zaspokojenia
zobowiązań przez dłużnika. Jako przykład w piśmiennictwie przytaczany jest art. 56
u.K.Rej.S., umożliwiający wpisanie do rejestru osoby fizycznej, niespełniającej w
terminie 30 dni, mimo wezwania, świadczenia wynikającego z tytułu
wykonawczego. Wpis następuje w tym wypadku bez sprawdzania, czy dłużnik nie
ma środków na zaspokojenie wierzyciela, czy też unika wykonania obowiązku z
innych przyczyn.
W uchwale z dnia 19 sierpnia 2009 r., III CZP 46/09, Sąd Najwyższy zwrócił
uwagę na jeszcze inny aspekt tego przepisu. Wyznacza on dłużnikowi granicę 30
dni na spełnienie świadczenia, co wskazuje, że dla oceny zasadności wniosku o
dokonanie wpisu do rejestru dłużników niewypłacalnych nie jest istotne, czy
świadczenie zostało spełnione później. W tym wypadku wpis niesie informację, że
dłużnik był w opóźnieniu, nie dostarcza natomiast wiedzy o jego stanie majątkowym
lub wypłacalności.
Przeciwko stanowisku, że dłużnik może figurować w rejestrze tylko wtedy, gdy
jest niezdolny do regulowania swoich zobowiązań, przemawia także lista przyczyn
umożliwiających jego wykreślenie. Poza wskazanymi w art. 59 ust. 1 u.K.R.S.
wypadkami wykreślenia z urzędu wpisów, które utraciły podstawę w wyniku zmiany
lub uchylenia postanowień będących podstawą ich dokonania – co odnosi się
zarówno do postanowień przewidzianych w art. 6944
ust. 1 i 2 k.p.c., jak i do
postanowień stanowiących postawę wpisu wymienioną w art. 55 u.K.Rej.S.,
przepisy określają dwa wypadki uzasadniające wykreślenie wpisów z urzędu oraz
dwa, w których wykreślenie może nastąpić na wniosek. Wykreślenie z urzędu
następuje po upływie 10 lat od dokonania wpisu (art. 60 zdanie pierwsze
u.K.Rej.S.). Ponadto sąd rejestrowy z urzędu wykreśla wpisy, gdy uchylono
orzeczenie o ogłoszeniu upadłości. Ta podstawa wykreślenia odnosić się może
jedynie do wpisów dokonanych w sytuacjach przewidzianych w art. 55 pkt 1 i 2
u.K.Rej.S. w związku z ogłoszeniem upadłości osoby fizycznej prowadzącej
działalność gospodarczą albo w związku z ogłoszeniem upadłości spółki.
Na wniosek wpisanego dłużnika sąd rejestrowy wykreśla wpis, gdy tytuł
wykonawczy, który stanowił podstawę wpisu, został prawomocnym orzeczeniem
sądu pozbawiony wykonalności. Taki wypadek zachodzi, gdy wpisu dokonano na
podstawie art. 56 u.K.Rej.S.; może być też rozważany w stosunku do wpisu
przewidzianego w art. 55 pkt 5 u.K.Rej.S.
Na wniosek dłużnika dopuszczalne jest również wykreślenie wcześniej niż po
10 latach – ale dopiero po upływie okresu pozbawienia prawa prowadzenia
działalności gospodarczej na własny rachunek oraz pełnienia funkcji członka rady
nadzorczej, reprezentanta lub pełnomocnika w spółce handlowej, przedsiębiorstwie
państwowym lub spółdzielni – wpisu dokonanego na podstawie art. 55 pkt 4
u.K.Rej.S.
W rozpatrywanej sprawie podstawą umieszczenia z urzędu uczestnika w
rejestrze dłużników niewypłacalnych był art. 55 ust. 1 u.K.Rej.S., a konkretnie
przewidziany w tym przepisie jako przyczyna wpisu fakt prawomocnego oddalenia
wniosku o ogłoszenie upadłości uczestnika z tego powodu, że jego majątek nie
wystarczał na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego. Takiej
przesłance wpisu nie odpowiada żadna z sytuacji uzasadniających wykreślenie
dłużnika z rejestru, poza upływem czasu (art. 60 u.K.Rej.S.). Inne zdarzenia, które
nastąpiły po uprawomocnieniu się postanowienia oddalającego wniosek o
ogłoszenie upadłości, w tym także wygaśnięcie zadłużenia, które spowodowało
złożenie tego wniosku, nie mają wpływu na zasadność dokonanego wpisu, nie
podważają bowiem podstawowej informacji, jakiej ma służyć w tym wypadku wpis,
tj. że w czasie, gdy zapadło postanowienie o oddaleniu wniosku o ogłoszenie
upadłości, dłużnik–przedsiębiorca nie miał środków nawet na poniesienie kosztów
tego postępowania. (...)
Konkludując należy stwierdzić, że gdy podstawą wpisu jest prawomocne
postanowienie sądu oddalające wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika z tego
powodu, że jego majątek nie pozwala na zaspokojenie kosztów postępowania,
kognicja sądu rejestrowego obejmuje tylko badanie faktu prawomocnego oddalenia
tego wniosku.
Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie prawne, jak w
uchwale (art. 390 § 1 k.p.c.).