Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 339/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 20 maja 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Halina Kiryło
SSN Andrzej Wróbel
w sprawie z wniosku M. M.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o rentę z tytułu niezdolności do pracy,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 20 maja 2011 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 22 lipca 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Wyrokiem z dnia 22 lipca 2010 r., Sąd Apelacyjny oddalił apelację
wnioskodawcy M. M. od wyroku Sądu Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych z dnia 19 listopada 2009 r., w sprawie przeciwko Zakładowi
Ubezpieczeń Społecznych, o rentę z tytułu niezdolności do pracy, wskazując w
uzasadnieniu, że wnioskodawca jest co prawda częściowo niezdolny do pracy
począwszy od dnia 4 maja 2010 r., jednak niezdolność ta powstała po upływie 18
miesięcy od ustania ostatniego okresu ubezpieczenia, a tym samym nie spełnił on
przesłanki określonej w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o
emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz.U.
z 2009 r. Nr 153, poz. 1227 ze zm.), warunkującej nabycie prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy.
W stanie faktycznym sprawy; wnioskodawca pobierał rentę z tytułu
niezdolności do pracy w okresie od dnia 9 kwietnia 1994 r. do dnia 30 czerwca
2007 r. Decyzją z dnia 27 lipca 2007 r. organ rentowy odmówił dalszego przyznania
prawa do świadczenia, a jego odwołanie od tej decyzji zostało oddalone wyrokiem
Sądu Okręgowego z dnia 9 stycznia 2009 r. Wnioskodawca w ostatnim
dziesięcioleciu przed zgłoszeniem w dniu 12 lutego 2009 r. wniosku o rentę
(zwiększonym o okres pobierania świadczenia rentowego w latach 1994 - 2007)
legitymuje się wymaganym, pięcioletnim okresem składkowym i nieskładkowym. Do
dnia 13 lutego 2008 r. pobierał zasiłek dla bezrobotnych. Decyzją z dnia 26
czerwca 2009 r. organ rentowy, odmówił wnioskodawcy prawa do renty z tytułu
niezdolności do pracy, w oparciu o orzeczenie Komisji Lekarskiej ZUS,
stwierdzającej brak zarówno całkowitej jak i częściowej niezdolności do pracy.
Odwołanie wnioskodawcy od powyższej decyzji, zostało oddalone wyrokiem Sądu
Okręgowego - Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 19 listopada 2009 r.
Sąd pierwszej instancji przeprowadził dowód z łącznej opinii biegłych lekarzy
sądowych (urologa, kardiologa, neurologa, pulmonologa i ortopedy) dla ustalenia
czy wnioskodawca jest całkowicie lub częściowo niezdolny do pracy, charakteru tej
niezdolności (trwałe lub okresowe) oraz momentu jej powstania. W łącznej opinii,
którą Sąd pierwszej instancji podzielił, biegli stwierdzili, że odwołujący jest zdolny
3
do pracy. Na skutek jego apelacji, Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie
dowodowe poprzez przeprowadzenie dowodu z łącznej opinii biegłych lekarzy
sądowych: psychiatry i psychologa, celem ustalenia czy wnioskodawca jest
niezdolny do pracy, oraz w jakim stopniu, a także ewentualnego określenia w jakim
okresie niezdolność do pracy powstała. Biegli lekarze sądowi - po przeprowadzeniu
bezpośrednich badań wnioskodawcy oraz w oparciu o przedłożoną przez niego
dokumentację lekarską - stwierdzili, że jest on częściowo niezdolny do pracy,
począwszy od daty badania przez biegłych, czyli od dnia 4 maja 2010 r. W
konsekwencji, Sąd Apelacyjny uznał, iż wnioskodawca jest częściowo niezdolny do
pracy, począwszy od dnia 4 maja 2010 r., a skoro ostatnią podstawą objęcia go
ubezpieczeniem społecznym był okres pobierania zasiłku dla bezrobotnych do dnia
13 lutego 2008 r., to niezdolność powstała po upływie 18 miesięcy od ustania
ostatniego okresu ubezpieczenia, a tym samym wnioskodawca nie spełnił
przesłanki z art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z FUS.
W skardze kasacyjnej od powyższego wyroku pełnomocnik wnioskodawcy
zarzucając naruszenie przepisów postępowania - art. 212 w związku z art. 5 k.p.c.
polegające na „nieudzieleniu powodowi niezbędnych pouczeń co do przydatności
zasięgnięcia dodatkowej opinii lekarza psychiatry dr. W. K., u którego od dnia 28
kwietnia 2009 r. leczył się skarżący na okoliczność stwierdzenia, że częściowa
niezdolność do pracy skarżącego powstała przed dniem 13 sierpnia 2009 r., tj.
przed dniem upływu 18 - sto miesięcznego terminu, o którym mowa w art. 57 ust. 1
pkt 3 ustawy o emeryturach i rentach z FUS”, a także naruszenie art. 232 zdanie
drugie k.p.c. polegające na „niedopuszczeniu przez sąd z urzędu wskazywanego
wyżej dowodu z opinii lekarza psychiatry, które to naruszenia - z uwagi na fakt, iż
występujący w sprawie bez profesjonalnego pełnomocnika procesowego skarżący,
u którego rozpoznano pierwotnie niski poziom sprawności umysłowej (istotnie
poniżej przeciętnej), psychologiczne wykładniki pogorszenia wydolności
centralnego układu nerwowego oraz zaburzenia adaptacyjne korzystał z opieki
lekarza psychiatry od kwietnia 2009 r. - skutkują nieważnością postępowania
określoną w art. 379 pkt 5 k.p.c. w postaci pozbawieniem strony możności obrony
swych praw”, wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie
4
sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania, wraz z orzeczeniem o
kosztach postępowania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Rozpatrując na wstępie kwestię podniesionej nieważności postępowania,
należy wskazać, że zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem Sądu Najwyższego
pozbawienie strony możności obrony swych praw, powodujące nieważność
postępowania w rozumieniu art. 379 pkt 5 k.p.c. zachodzi wówczas, gdy strona z
powodu wadliwości procesowych sądu lub strony przeciwnej, będących skutkiem
naruszenia konkretnych przepisów postępowania, których nie można było wskazać
przed wydaniem orzeczenia w danej instancji, nie mogła brać i nie brała udziału w
postępowaniu lub jego istotnej części (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia
10 maja 1974 r., II CR 155/74, OSPiKA 1975, nr 3, poz. 66; z dnia 6 marca 1998 r.,
III CKN 34/98, Prok. i Pr. 1999, nr 5, poz. 41 - dodatek; z dnia 13 marca 1998 r., I
CKN 561/97, niepublikowane). Tymczasem zarzut ten, w rozpatrywanej sprawie
okazał się oczywiście chybiony, zważywszy, że stwierdzenie nieważności
postępowania z mocy powołanej podstawy prawnej wymaga całkowitego, tj.
zupełnego pozbawienia strony możności obrony jej praw, co w rozpoznawanej
sprawie nie miało miejsca. Brak jest w tych okolicznościach przesłanek do przyjęcia
nieważności postępowania przed Sądem drugiej instancji. Nawet naruszenie przez
ten Sąd wskazanych przez powoda w kasacji przepisów prawa procesowego nie
może być utożsamione z pozbawieniem go prawa do obrony, ocenianym w
kategoriach nieważności postępowania. Zgodnie z pkt 2 (II) postanowienia Sądu
Najwyższego z dnia 20 maja 2003 r., I PK 95/03, (niepublikowane),
nieprzeprowadzenie przez sąd pracy dowodu z urzędu nie może być kwalifikowane
jako pozbawienie prawa do obrony skutkujące nieważnością postępowania (art.
379 pkt 5 k.p.c.).
Skarga kasacyjna okazała się jednak zasadna w zakresie naruszenia
wskazanych przepisów prawa procesowego. Przede wszystkim zasadny jest zarzut
naruszenia art. 232 zdanie 2 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem, strony są obowiązane
wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd
5
może dopuścić dowód nie wskazany przez stronę. Nie ulega wątpliwości, że w
świetle art. 232 obowiązek wskazania dowodów obciąża przede wszystkim strony,
a sąd ma, co do zasady prawo, a nie obowiązek działania z urzędu. Nie oznacza to
jednak, że w szczególnych przypadkach nieskorzystanie z tego prawa nie może
być ocenione jako naruszenie przepisów postępowania. W rozpoznawanej sprawie,
wobec wniosków zawartych w apelacji, Sąd Apelacyjny uzupełnił postępowanie
dowodowe i dysponował opinią psychiatry i psychologa – którzy po
przeprowadzeniu bezpośrednich badań wnioskodawcy oraz w oparciu o
przedłożoną przez niego dokumentację lekarską - stwierdzili, iż jest on jest
częściowo niezdolny do pracy, począwszy od daty badania przez biegłych, czyli od
dnia 4 maja 2010 r. W konsekwencji, Sąd Apelacyjny orzekł, iż wnioskodawca jest
częściowo niezdolny do pracy, począwszy od dnia 4 maja 2010 r., jednak to nie
uprawniało go do otrzymania dochodzonego świadczenia, gdyż zgodnie z pismem
organu rentowego z dnia 9 czerwca 2010 r., prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy wnioskodawca nabyłby gdyby niezdolność do pracy powstała najpóźniej
przed dniem 13 sierpnia 2009 r.
W ocenie Sądu Najwyższego, chociaż Sąd drugiej instancji uzupełnił
postępowanie dowodowe, to pomimo, iż wnioskodawca wskazywał w apelacji na
długotrwałe leczenie u lekarza psychiatry od 28 kwietnia 2009 r., zakres i czas
trwania tego leczenia oraz jego wpływ na zdolność wnioskodawcy do pracy nie
został określony. Wskazana w opinii biegłych z dnia 4 maja 2010 r. „lakoniczność”
wpisów prowadzącego wnioskodawcę od kwietnia 2009 r. lekarza psychiatrii i
przyjęcie na tej podstawie iż „nie wynika, aby zespół depresyjny był tak głęboki, jak
w chwili obecnej” (moment opiniowania przez biegłych), jest oceną zbyt dowolną i
nie popartą żadnymi dowodami. Tym bardziej, iż zgodnie z powyższą opinią
wnioskodawca wymaga obecnie „zintensyfikowanego leczenia
przeciwdepresyjnego – najlepiej w warunkach szpitala psychiatrycznego i
długofalowej psychoterapii”. Słusznie więc wskazuje się w skardze kasacyjnej na
brak przeprowadzenia pełnego postępowania dowodowego w zakresie ustalenia
niezdolności do pracy wnioskodawcy przed dniem 13 sierpnia 2009 r. W takiej
sytuacji, jeżeli istotnie zachodzi potrzeba wyjaśnienia okoliczności sprawy
wymagających wiadomości specjalnych, sąd powinien, zgodnie z zasadami
6
unormowanymi w k.p.c., dopuścić dowód z opinii biegłych. Należy też stwierdzić, że
w przypadkach wymagających wiadomości specjalnych, których uzyskanie jest
możliwe wyłącznie w drodze skorzystania z pomocy biegłego (art. 278 § 1 k.p.c.),
dowód z opinii biegłego nie może być zastąpiony inną czynnością dowodową, np.
przesłuchaniem świadka lub eksperymentem sądowym bez udziału biegłego. Sąd
dopuszcza się naruszenia art. 232 zdanie drugie k.p.c., jeżeli nie przeprowadza
tego dowodu z urzędu, szczególnie, gdy jest to niezbędne dla miarodajnej oceny
zasadności wytoczonego powództwa, a pominięcie tego dowodu może mieć istotny
wpływ na wynik postępowania. (por.: wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 7
października 1998 r., OSNP 1999, nr 20, poz. 664, z dnia 5 listopada 2003 r., I PK
566/02, oraz z dnia 24 listopada 1999 r., I CKN 223/98, niepublikowane). Także w
wyroku z dnia 23 marca 1999 r., (OSNP 2000, nr 10, poz. 406) Sąd Najwyższy
wskazał, że zaniechanie przez sąd dopuszczenia dowodu z urzędu (art. 232 zdanie
2 k.p.c.) może stanowić usprawiedliwioną podstawę kasacyjną (...), jeżeli w wyniku
tego zaniechania nie zostały wyjaśnione wszystkie okoliczności sporne, istotne dla
rozstrzygnięcia sprawy. W okolicznościach rozpatrywanej sprawy decydujące
znaczenie dla rozstrzygnięcia będzie mieć zatem ustalenie, czy wnioskodawca był
przed dniem 13 sierpnia 2009 r. niezdolny do pracy, czy też za datę tej niezdolności
można przyjąć dopiero dzień przeprowadzenia badania przez biegłych (4 maja
2010 r.). Przyjęcie za opinią biegłych, bez dodatkowych wyjaśnień, że niezdolność
do pracy wystąpiła dopiero od chwili badania, budzi – z uwagi na charakter
rozpoznanego schorzenia – niewyjaśnione wątpliwości, gdy się dodatkowo zważy,
że według biegłych, przyczyną dla której brak podstaw do określenia wcześniejszej
daty powstania częściowej niezdolności do pracy jest „lakoniczność wpisów,
prowadzącego wnioskodawcę lekarza psychiatry”.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji na podstawie
art. 39815
k.p.c.
O kosztach orzeczono po myśli art. 108 § 2 k.p.c.