Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 651/10
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 lipca 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Wojciech Katner
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Ireny S. – H. i Krystyny N.
przeciwko Jackowi B. – P.
o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym
w Izbie Cywilnej w dniu 7 lipca 2011 r.,
skargi kasacyjnej pozwanego
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 26 stycznia 2010 r.,
1) oddala skargę kasacyjną;
2) przyznaje adwokatowi Krzysztofowi Ł. prowadzącemu
Kancelarię od Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego
tytułem pomocy prawnej udzielonej pozwanemu w
postępowaniu kasacyjnym kwotę 1.800 (jeden tysiąc
osiemset) zł podwyższoną o stawkę podatku od towarów i
usług;
3) nie obciąża pozwanego kosztami postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Aniela B. wystąpiła przeciwko Jackowi B.-P. z powództwem o uzgodnienie z
rzeczywistym stanem prawnym treści księgi wieczystej KW Nr [...], prowadzonej
przez Sąd Rejonowy dla nieruchomości zabudowanej położonej w B., składającej
się z działek nr 105/1, 34/4 i 105/3, przez wpisanie w dziale II tej księgi w miejsce
pozwanego (noszącego wcześniej nazwisko B.), powódki i pozwanego jako
współwłaścicieli po ½ części.
W miejsce zmarłej w toku procesu Anieli B. do sprawy wstąpiły Irena S.-H. i
Krystyna N., które w udziałach po ½ nabyły spadek po powódce. Domagały się
wpisania ich jako właścicielek przedmiotowej nieruchomości w udziałach po ¼
części każda i pozwanego w udziale wynoszącym ½ część.
Sąd Rejonowy uwzględnił powództwo w oparciu następujące ustalenia
faktyczne.
W czasie II Wojny Światowej Aniela P. została wywieziona do Niemiec na
roboty przymusowe. Ówczesne władze niemieckie wystawiły dla niej paszport,
w którym wpisano, że jest narodowości polskiej. W dniu 19 października 1945 r.
w B. wyszła za mąż za Stanisława B. Akt małżeństwa został zarejestrowany w
USC w M. pod numerem […]. Małżonkowie nie zawierali umów majątkowych
małżeńskich. W dniu 7 listopada 1947 r. Powiatowa Komisja Osadnictwa Rolnego
nadała Stanisławowi B. na podstawie dekretu z dnia 6 września 1946 r. o ustroju
rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta
Gdańska (Dz. U. Nr 49, poz. 279 ze zm. – dalej jako dekret o ustroju rolnym i
osadnictwie) gospodarstwo rolne w B. o obszarze 7.39 ha. Stanisław B. wpisany
został jako jego właściciel w prowadzonej dla tej nieruchomości przez Sąd
Rejonowy księdze wieczystej nr [...]. Po zdaniu gospodarstwa na rzecz Skarbu
Państwa w zamian za rentę pozostała mu nieruchomość zabudowana stanowiąca
działki 105/1, 34/4 i 105/3 o obszarze 0,52 ha, której własność nabył w całości na
podstawie testamentu jego wnuk Jacek B.-P.
Na tej podstawie faktycznej, w oparciu o obowiązujące w dacie nabycia
nieruchomości przepisy prawa rodzinnego, Sąd Rejonowy uznał że małżonkowie
3
pozostawali we wspólności majątkowej małżeńskiej i że przedmiotowa
nieruchomość weszła do ich majątku wspólnego, przy czym za datę jej nabycia
uznał dzień 7 września 1951 r. tj. datę wejścia w życie dekretu z dnia 6 września
1951 r. o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych gospodarstw chłopskich
na obszarze Ziem Odzyskanych (Dz. U. Nr 46, poz. 340 ze zm.), stosownie do
art. 2 ust. 1 i 2 tego dekretu. Sąd Rejonowy nie podzielił stanowiska pozwanego,
że Aniela B. nie mogła nabyć własności nieruchomości, gdyż nie była obywatelką
Państwa Polskiego. Na to, że nią była wskazuje bowiem wywiezienie jej jako
obywatelki polskiej do Niemiec, otrzymanie przez nią odszkodowania za pracę
przymusową, wystawienie jej przez polskie władze dowodu osobistego.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Okręgowy oddalił apelację pozwanego
od powyższego wyroku. Odnosząc się do jej zarzutów, podważających fakt
pozostawania przez Stanisława i Anielę B. w związku małżeńskim, wskazał, że jego
zawarcie wynika z odpisu skróconego aktu małżeństwa, stanowiącego, zgodnie z
art. 4 ustawy z dnia 29 września 1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst
jedn. Dz. U. z 2004 r. Nr 161, poz. 1688 ze zm. – dalej p.a.s.c.) jedyny dowód
stwierdzonego w nim faktu. Przedmiotowy akt wydany został przez właściwy organ i
w zakresie jego kompetencji (art. 244 § 1 k.p.c.) oraz został opatrzony pieczęcią
USC i podpisem Kierownika USC. Oddalił zarzuty kwestionujące zaliczenie
nadanego Stanisławowi B. gospodarstwa rolnego do majątku wspólnego
małżonków B. wyrażając pogląd, że skutek nabycia prawa do majątku wspólnego
małżonków wynika wprost z faktu nabycia rzeczy przez jedno z nich w dacie
obowiązywania ustroju wspólności majątkowej. W związku z tym, jako pozbawioną
doniosłości dla ustalenia przynależności nadanego Stanisławowi B. gospodarstwa
do majątku wspólnego małżonków ocenił kwestię obywatelstwa Anieli B. Podzielił
przy tym stanowisko Sądu Rejonowego że posiadała ona obywatelstwo polskie
wskazując dodatkowo, że nawet gdyby – zgodnie z zasadą terytorialności – z racji
miejsca urodzenia była obywatelką niemiecką, to obywatelstwo polskie nabyła
przez zamążpójście, na podstawie art. 7 ustawy z dnia 20 stycznia 1920 r.
o obywatelstwie Państwa Polskiego (Dz. U. Nr 20, Nr 7, poz. 4 ze zm.). Jako
oczywiście bezzasadne oddalił zarzuty kwestionujące prawidłowość ustaleń
4
faktycznych stanowiących podstawę zaskarżonego apelacją wyroku, uznając je za
własne.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Okręgowego pozwany przytoczył
obie ustawowe podstawy zarzucając:
1) naruszenia prawa materialnego polegające na:
a) błędnej wykładni i niewłaściwym zastosowaniu art. 14 ust. 1 dekretu z dnia
6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie na obszarze Ziem
Odzyskanych i byłego Wolnego Miasta Gdańska w zw. z art. 10 dekretu
z dnia 6 września 1951 r. o ochronie i uregulowaniu własności osadniczych
gospodarstw chłopskich na obszarze Ziem Odzyskanych przez uznanie, że
nabywcą gospodarstwa rolnego mogła zostać powódka pomimo, że była
obywatelem Niemiec, a dodatkowo nie przybyła na ten obszarze Ziem
Odzyskanych w ramach akcji osiedleńczej;
b) naruszenie art. 21 § 1 k.r. i 31 § 1 k.r.o. przez ustalenie, że sporna
nieruchomość weszła w skład majątku wspólnego małżonków, podczas gdy
nie spełniając wymogów dekretu z dnia 6 września 1951 r. powódka nie
mogła jej nabyć, a nadto nadanie nieruchomości w trybie dekretu miało
charakter umowy darowizny, co pozwala jej przedmiot zaliczyć do majątku
odrębnego Stanisława B.;
2) naruszenie przepisów postępowania mogące mieć wpływ na wynik sprawy tj:
a) art. 391 § 1 k.p.c. w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. przez brak wskazania faktów,
które Sąd Okręgowy uznał za udowodnione oraz przyczyn, dla których innym
odmówił wiarygodności i mocy dowodowej,
b) art. 217 § 1 i 2 k.p.c. i art. 207 § 3 k.p.c. przez nieuzasadnione pominięcie
dowodów w postaci niemieckich aktów urodzenia powódek, jako rzekomo
spóźnionych, przez co pozwany został pozbawiony możliwości wykazania,
że Aniela B. w okresie nabycia przez Stanisława B. przedmiotowej
nieruchomości nie miała obywatelstwa polskiego i zakwestionowania
prawdziwości paszportu wystawionego dla niej w 1942 r.;
5
c) art. 244 w zw. z art. 252 k.p.c. przez uznanie, że przedłożony odpis aktu
małżeństwa stanowi dokument urzędowy sporządzony w formie przepisanej
i uznanie za jego odpis dokumentu opartego na kwestionowanym akcie
zawarcia małżeństwa;
d) art. 244 k.p.c. przez nieuwzględnienie dowodów z aktów urodzenia
powódek, a w konsekwencji nieuwzględnienie domniemania wynikającego
z tego przepisu.
Wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku, jego zmianę i oddalenie
powództwa lub uchylenie wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania
przez Sąd Okręgowy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Sporządzone z należytą starannością, zgodnie z wymogami art. 328 § 2,
wnikliwe w zakresie przedstawionej w nim motywacji uzasadnienie wyroku Sądu
Okręgowego pozwala bez jakichkolwiek utrudnień, także w zakresie objętym
zarzutem jego naruszenia, poddać wyrok kontroli kasacyjnej, co powoduje
bezzasadność tego zarzutu.
Na tle podstaw wniesionej skargi oraz motywów zaskarżonego wyroku, jako
najdalej idąca, z punktu widzenia wpływu na treść rozstrzygnięcia, przedstawia się
kwestia pozostawania przez Anielę i Stanisława B. w związku małżeńskim, której
przesądzenie zgodnie ze stanowiskiem skarżącego czyniłoby zasadny wniosek o
uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa bez potrzeby
rozpoznawania dalszych zarzutów skargi.
Sformułowany przez pozwanego w tym zakresie zarzut naruszenia art. 244
w zw. z art. 252 k.p.c. jest jednak nieuzasadniony.
Akty stanu cywilnego stanowią dokumenty urzędowe w rozumieniu art. 244
k.p.c.. Sporządzone w przepisanej formie przez powołane do tego organy władzy
publicznej w zakresie ich działania, stanowią dowód tego, co zostało w nich
urzędowo zaświadczone. Jak wskazuje się w piśmiennictwie, w myśl art. 4 u.a.s.c.,
mają one charakter kwalifikowanego dowodu, którego przedłożenie w jakimkolwiek
postępowaniu zwalnia zainteresowanego od obowiązku składania innych dowodów
6
dla wykazania stanu cywilnego. Taka moc dowodowa przysługuje także odpisom
zupełnym, odpisom skróconym, wyciągom oraz wypisom tych aktów.
W świetle powyższego i przy uwzględnieniu ustalonych w sprawie
odnośnych faktów, których kwestionowanie w podstawach skargi kasacyjnej jest
niedopuszczalne (art. 3983
§ 3 k.p.c.), nie ma podstaw by odmówić odpisowi aktu
małżeństwa Anieli i Stanisława B. wydanego przez USC w M. mocy dowodowej
dokumentu urzędowego.
Zgodzić trzeba się z przeprowadzonym przez Sąd Okręgowy wywodem
prawnym prowadzącym do trafnego wniosku, że przedmiotowa nieruchomość
stanowiła majątek nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej, wynikającej
z faktu zawarcia małżeństwa przez Stanisława i Anielę B.
Na podstawie art. art. X dekretu z dnia 29 maja 1946 r. – Przepisy
wprowadzające prawo małżeńskie majątkowe (Dz. U Nr 31, poz. 197 ze zm.) prawo
małżeńskie majątkowe stosuje się do powstałych po jego wejściu w życie
stosunków majątkowych między małżonkami, chociażby zawarli oni małżeństwo
przed tym dniem, a stosownie do jego art. XI (§ i i 2) małżonkowie, którzy przed
dniem wejścia w życie prawa małżeńskiego majątkowego nie zawarli majątkowej
umowy małżeńskiej, podlegają przewidzianemu w tym prawie ustrojowi
ustawowemu dopiero po upływie roku od jego wejścia w życie. Według tej daty
ocenia się stosunki majątkowe małżeńskie zależnie od czasu powstania ustroju
ustawowego. Prawo majątkowe małżeńskie (dekret z dnia 29 maja 1946 r. Dz.U.
Nr 31, poz. 196 ze zm.) weszło w życie w dniu 1 października 1946 r. Małżonkowie
B. podlegali więc ustrojowi ustawowemu począwszy od 1 października 1947 r.
Ustrojem ustawowym na gruncie tego prawa był ustrój podziału dorobku
przewidujący w czasie jego trwania podział majątku każdego z małżonków na
majątek osobisty (określony w art. 16) i majątek dorobkowy (wymieniony
przykładowo w art. 17 § 2), Przedmioty nabyte w czasie jego trwania należały do
majątku dorobkowego, jeżeli na mocy wyraźnego przepisu nie podlegały zaliczeniu
do majątku osobistego. Z chwilą ustania tego ustroju, majątki dorobkowe obojga
małżonków podlegały zsumowaniu, tworząc wspólną masę, która ulegała
podziałowi po połowie między małżonkami.
7
Z chwilą wejścia w życie Kodeksu rodzinnego – ustawa z dnia 27 czerwca
1950 r. (Dz. U. Nr 50, poz. 308 ze zm. – dalej k.r.) ustrojem ustawowym stała się
wspólność dorobku (wspólność ustawowa). Przepis art. 21 § 1 kr stanowił, że
prawa majątkowe nabyte przez któregokolwiek z małżonków w czasie trwania
małżeństwa i stanowiące jego dorobek są wspólnym majątkiem małżonków.
Przepisy Kodeksu rodzinnego o wspólności ustawowej miały zastosowanie do
istniejącego w chwili jego wejścia w życie (1 października 1950 r.) majątku
dorobkowego powstałego kiedykolwiek po zawarciu związku małżeńskiego (art.
XVIII ustawy z dnia 27 czerwca 1950 r. – Przepisy wprowadzające kodeks rodzinny
(Dz.U. Nr 50, poz. 309).
Wraz z wejściem w życie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – ustawa
z dnia 5 marca 1964 r. (Dz. U. Nr 9, poz. 59 – dalej kro) wprowadzony nim ustrój
wspólnoty majątkowej stawał się ustrojem ustawowym dla małżeństw już
zawartych, o ile nie podlegały ustrojowi umownemu lub przymusowemu (art. V
ustawy z dnia 5 marca 1964 r., przepisy wprowadzające kodeks rodzinny
i opiekuńczy, Dz.U. Nr 9, poz. 60 – dalej p.w.k.r.o.). Jeżeli w chwili wejścia w życie
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stosunki majątkowe między małżonkami
podlegały wspólności ustawowej w rozumieniu kodeksu rodzinnego z 1950 r., to
składniki majątku małżonków istniejące w chwili wejścia w życie kodeksu
rodzinnego i opiekuńczego należały od tej chwili do majątku wspólnego albo do
majątku odrębnego stosownie do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
(art. VIII p.w.k.r.o.). Na podstawie tych przepisów, w nieznacznym jedynie stopniu
zmieniających dotychczasowe unormowania o składzie majątku wspólnego nie
uległa zmianie przynależność przedmiotowej nieruchomości do tego majątku.
W tym stanie rzeczy uprawniona jest ocena Sądu Okręgowego, że nabyte na
własność pod rządami Kodeksu rodzinnego przez Stanisława B., pozostającego w
związku małżeńskim z Aniela B., gospodarstwo rolne nadane mu wcześniej na
podstawie dekretu z dnia 6 września 1946 r. o ustroju rolnym i osadnictwie,
stanowiące jego dorobek w rozumieniu art. 21 § 1 k.r. weszło do majątku
wspólnego małżonków (zob. uchwały SN z dnia 30 listopada 1962, II CO 12/ 62,
OSNC 1963, nr 12, poz. 255 i z dnia 13 listopada 1962, 1II CO 2/62 OSNC1963, nr
10, poz. 217).
8
Bezzasadnie zarzuca skarżący naruszenie art. 21 § 1 k.r. i art. 31 § 1 k.r.o.,
podnosząc pominięcie przez Sądy orzekające, okoliczności, że nadanie
nieruchomości rolnej na podstawie dekretu z dnia 6 września 1946 r. miało
charakter umowy darowizny, a więc jej przedmiot nie mógł wejść do majątku
wspólnego małżonków już na podstawie art. 21 § 1 k.r., zgodnie z ustanowionym
w jego § 2 wyjątkiem. Uznaniu nabycia nieruchomości na podstawie dekretu z dnia
6 września 1946 r. za darowiznę sprzeciwia się jego odpłatny charakter (art. 21
dekretu ustroju rolnym i osadnictwie).
Skutek w postaci zaliczenia majątku nabytego przez jedno z małżonków,
pozostających w ustroju ustawowej wspólności majątkowej, do ich majątku
wspólnego następuje z mocy samego prawa i wynika z samej istoty tej wspólności.
Jeżeli więc – jak w sprawie niniejszej – nabywcą jest tylko jedno z małżonków, to
ocena skuteczności nabycia dotyczy tylko tego małżonka. Zaliczenia nieruchomości
nabytej przez Stanisława B. do majątku objętego wspólnością majątkową
małżeńską nie mogło zatem wyłączać nieposiadanie przez Anielę B. obywatelstwa
polskiego, którego od nabywcy wymagał art. 14 ust. 1 dekretu z dnia 6 września
1946 r. Nie było tym samym uzasadnienia dla stosowania tego przepisu przy
ocenie przynależności przedmiotowej nieruchomości do majątku wspólnego
małżonków, a jego pominięcie w tym kontekście nie naruszało prawa.
Nie zachodzi tym samym również podstawa naruszenia przepisów
postępowania, które wiąże skarżący w dalszych zarzutach skargi, z poniechaniem
ustalenia – wbrew temu co zostało przyjęte w zaskarżonym wyroku – że Aniela B.
w dacie nadania gospodarstwa była obywatelką niemiecką, a które nie mogło ono
mieć wpływu na wynik sprawy (art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c.).
Z tych względów, na podstawie art. 39814
k.p.c., a w zakresie kosztów
postępowania stosownie do art. 102 w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.,
orzeczono jak w sentencji.
9