Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 7/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 2 sierpnia 2011 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Halina Kiryło
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. Z.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych w W.
o odpowiedzialność za składki na ubezpieczenie społeczne,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 2 sierpnia 2011 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego […]
z dnia 19 sierpnia 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
Decyzją Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 24 października 2006 r. J.
Z. jako prezes zarządu poniósł odpowiedzialność osobistą za zaległości „P.G.M."
2
spółka z o.o., z tytułu nieopłaconych składek na: 1. ubezpieczenia społeczne za
okres: grudzień 1999 r., maj 2000 r., sierpień 2000 r., luty 2001 r., od marca 2001 r.
do lipca 2001 r., sierpień 2001 r. - w kwocie należności głównej 218.160,62 zł; 2.
ubezpieczenie zdrowotne za okres: od września 2000 r. do października 2000 r.,
grudzień 2000 r., od stycznia 2001 r. do lipca 2001 r., sierpień 2001 r. - w kwocie
należności głównej 43.339,29 zł; 3. Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych za okres: grudzień 1999 r., marzec 2000 r., sierpień
2000 r., grudzień 2000 r., od stycznia 2001 r. do sierpnia 2001 r. - w kwocie
należności głównej 21.954,48 zł. Decyzją z dnia 3 stycznia 2007 r., Zakład
Ubezpieczeń Społecznych, po rozpoznaniu zarzutu wnioskodawcy o przedawnieniu
roszczeń z tytułu nieopłaconych składek ubezpieczeniowych za okres od grudnia
1999 r., do grudnia 2000 r., uwzględniając zarzut określił kwoty zaległości z tytułu
nieopłacenia składek na ubezpieczenie społeczne w kwocie należności głównej
178.341,35 zł, na ubezpieczenie zdrowotne w kwocie należności głównej 43.932,18
zł, oraz na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
w kwocie należności głównej 19.038,11 zł.
Wyrokiem z dnia 27 listopada 2009 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z
dnia 3 stycznia 2007 r. w ten sposób, że zwolnił J. Z. od odpowiedzialności za
zaległości „P.G.M." Sp. z o.o. we W. z tytułu nieopłaconych składek na
ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne i Fundusz Pracy i Fundusz
Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych za okres od lutego 2001 r. do sierpnia
2001 r. wraz z odsetkami; zmienił decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
Oddział we W. z dnia 24 października 2006 r. w ten sposób, że umorzył
postepowanie w jej zakresie; zasądził od organu rentowego na rzecz
wnioskodawcy kwotę 7.200 złotych tytułem zastępstwa procesowego. W
uzasadnieniu wyroku Sąd Okręgowy argumentował, iż zgromadzony materiał
dowodowy uzasadniał twierdzenie, że organ rentowy nie wykazał bezskuteczności
egzekucji przeciwko spółce. W niniejszej sprawie postępowanie przeprowadzone
przez organ rentowy dotyczyło wyłącznie rachunków bankowych dłużnika. Jak
wynika natomiast ze zgromadzonego materiału dowodowego, spółka „PGM" miała
majątek w postaci środków trwałych oraz wierzytelności, które zostały nawet
3
zabezpieczone, jednak ZUS nie podjął czynności mających na celu zaspokojenie
się z zabezpieczonych praw. Tym samym Sąd stwierdził, że organ rentowy miał
wszelkie środki do zaspokojenia swoich należności, jednak nie wykazał w tym
względzie dostatecznej staranności, ograniczając się wyłącznie do egzekucji z
rachunków bankowych, która okazała się jedynie w części skuteczna. Mając
powyższe na uwadze Sąd Okręgowy uznał, że organ rentowy nie wykazał
pierwszego i podstawowego warunku dla ustalenia odpowiedzialności członków za-
rządu spółki na podstawie art. 116 Ordynacji podatkowej, czyli stwierdzenia
bezskuteczności egzekucji.
Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 19
sierpnia 2010 r. oddalił apelację organu rentowego. W uzasadnieniu wskazał, że
istota sporu w niniejszej sprawie sprowadzała się do ustalenia, czy w sprawie
zaistniały przesłanki do obciążenia wnioskodawcy subsydiarną odpowiedzialnością
za zobowiązania spółki z tytułu nieopłaconych składek na ubezpieczenie
społeczne, zdrowotne, Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń
Pracowniczych. Zgodnie bowiem z treścią przepisu art. 31 ustawy z dnia 13
października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2007 r. Nr
11, poz. 74 ze zm.) do należności z tytułu składek stosuje się odpowiednio
wymienione w nim przepisy ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa
(Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) - w tym art. 116 § 1 tej ustawy. Sąd
stwierdził, że redakcja przepisu art. 116 § 1 ordynacji podatkowej - zarówno w jego
poprzednim jak i obecnym brzmieniu, przytoczonym przez Sąd pierwszej instancji -
wyraźnie wskazuje, iż w pierwszej kolejności należy badać, czy miała miejsce
bezskuteczność egzekucji prowadzonej przeciwko spółce. Wykazanie
bezskuteczności egzekucji może nastąpić poprzez postanowienie o umorzeniu
postępowania ze względu na bezskuteczność egzekucji w toku egzekucji
administracyjnej lub sądowej ale i w innej formie - na podstawie okoliczności
wynikających z czynności przeprowadzonych w postępowaniu egzekucyjnym, ale
udowodnienie tej przesłanki należy do wierzyciela, tak jak wykazanie okoliczności
pełnienia obowiązków członka zarządu w czasie powstania zobowiązania
składkowego, które przerodziło się w zaległość składkową. Decyzja wydana bez
uprzedniego stwierdzenia bezskuteczności egzekucji w toku postępowania
4
egzekucyjnego narusza przepis art. 116 § 1 Ordynacji w związku z art. 31 ustawy
systemowej. Przenosząc powyższe rozważania na grunt niniejszej sprawy Sąd
Apelacyjny wskazał, iż prawidłowo Sąd Okręgowy uznał, iż organ rentowy nie
wykazał tak rozumianej bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce. Nie mogły
bowiem czynności egzekcyjnych zastąpić czynności zabezpieczające i złożenie
wniosku o upadłość. Słusznie podkreślił Sąd Okręgowy, że spółka „PGM" posiadała
inny majątek (środki trwałe, wierzytelności) które pozwoliłyby na zaspokojenie
należności ZUS. W szczególności podkreślić należy, iż wartość środków trwałych
przejętych przez syndyka masy upadłości przewyższała wysokość należnych ZUS
wierzytelności. Z ustaleń stanu faktycznego sprawy, a w szczególności z zeznań
świadka A. J. i akt postępowania upadłościowego wynikało, iż większość środków
trwałych została sprzedana po 4 latach po niskiej cenie. Nie sposób też było
podzielić zarzutu wyrażonego w apelacji organu rentowego, iż organ dokonał
wszelkich czynności zmierzających do wyegzekwowania składek - postępowanie
egzekucyjne przeprowadzono faktycznie tylko z rachunków bankowych dłużnika na
podstawie art. 19 § 4 ustawy z dnia 17 czerwca 1966 r. o postępowaniu
egzekucyjnym w administracji, nie doszło zaś do wdrożenia postępowania
egzekucyjnego przez Naczelnika Urzędu Skarbowego W., gdyż w dniu 18 września
2002 r. ogłoszono upadłość spółki. Fakt ogłoszenia upadłości nie może prowadzić
jednak automatycznie do przyjęcia, że postępowanie egzekucyjne było by
bezskuteczne, zwłaszcza po uwzględnieniu danych z bilansu spółki. Ostatecznie
więc słusznie uznał Sąd Okręgowy, iż ZUS nie wykazał podstawowej przesłanki
odpowiedzialności zarządu za zobowiązania spółki tzn. nie wykazał
bezskuteczności egzekucji.
Organ rentowy w skardze kasacyjnej wniesionej od wyżej wskazanego
wyroku Sądu Apelacyjnego zarzucił naruszenie prawa materialnego: - art. 116 § 1
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (Dz.U. nr 137, poz. 926 ze
zm.) przez brak jego zastosowania i nie orzeczenie o ponoszeniu
odpowiedzialności przez wnioskodawcę jako członka zarządu za powstałe
zadłużenie kierowanej firmy „P.G.M." Sp. z o.o; - art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej
przez jego błędną wykładnię polegającą na przyjęciu, że w przedmiotowej sprawie
nie występuje bezskuteczność egzekucji z majątku firmy, ograniczając
5
zastosowanie pojęcia bezskuteczności egzekucji do tzw. singularnej zamiast
również uniwersalnej.
Ponadto skarżący powołał również naruszenie przepisów postępowania - art.
382 k.p.c. w związku z art. 233 § 1 k.p.c przez pominięcie części zebranego
materiału dowodowego i w konsekwencji nieuwzględnienie części ustaleń
faktycznych znajdujących się w materiale dowodowym mających istotny wpływ na
wynik sprawy.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Skarga kasacyjna organu rentowego okazała się uzasadniona w kwestii
udowodnienia bezskuteczności egzekucji. Przepis art. 116 § 1 Ordynacji
podatkowej nie ustanawia wprost obowiązku wierzyciela do udowodnienia
bezskuteczności egzekucji przeciwko spółce przez wskazanie przeprowadzenia
postępowania egzekucyjnego. W przypadku, gdy istnieją oczywiste powody do
stwierdzenia, że postępowanie egzekucyjne nie przyniesie oczekiwanego skutku,
bezskuteczność egzekucji może być dowodzona również w inny sposób.
Oczywiście, najprostszym środkiem zmierzającym do celu jest wydanie - w
uzasadnionych przypadkach - postanowienia o umorzeniu postępowania
egzekucyjnego przeprowadzonego na podstawie tytułu wykonawczego
wystawionego zalegającemu podatnikowi. Przesłankę do umorzenia postępowania
egzekucyjnego - z uwagi na brak majątku - zawiera przepis art. 59 § 2 ustawy o
postępowaniu egzekucyjnym w administracji. Zgodnie z nim, postępowanie
egzekucyjne może być umorzone w przypadku stwierdzenia, że w postępowaniu
egzekucyjnym dotyczącym należności pieniężnej nie uzyska się kwoty
przewyższającej wydatki egzekucyjne. Mając jednak na względzie, iż wierzyciel nie
musi wykazywać, że wyczerpano wszystkie możliwe sposoby egzekucji, możliwe
byłoby pod pewnymi warunkami zwolnienie organu rentowego z obowiązku
uprzedniego wszczęcia postępowania egzekucyjnego wobec spółki zanim wyda
decyzję na zasadzie art. 116 Ordynacji podatkowej, na podstawie której żądać
będzie spełnienia długu od osób trzecich. Zasadne to będzie w sytuacji, gdy na
podstawie innych dowodów przeprowadzonych poprzez właściwy organ w
6
postępowaniu, które tak jak postępowanie egzekucyjne za podstawowy cel stawia
zaspokojenie wierzycieli zostanie wykazane, że oczywista jest niemożność
przeprowadzenia skutecznej egzekucji z majątku spółki. Powyższe nie jest jednak
równoznaczne z sytuacją, gdy organ rentowy sam ocenia, iż z braku majątku spółki
egzekucja jest bezskuteczna. Uznanie egzekucji za bezskuteczną zatem może
nastąpić także w przypadku, kiedy na przykład w postępowaniu upadłościowym:
- oddalono wniosek o ogłoszenie upadłości zgodnie z przepisem art. 13 § 1
ustawy - Prawo upadłościowe (sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli
majątek dłużnika oczywiście nie wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów
postępowania, sąd może również oddalić wniosek w razie stwierdzenia, że
przedmioty majątkowe wchodzące w skład majątku dłużnika są obciążone
zastawem, zastawem rejestrowym lub hipoteką, a pozostały jego majątek nie
wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania). W wyroku z 7 maja 1997
r. sygn. akt II CKN 117/97, LEX nr 50806, Sąd Najwyższy wyraźnie wskazał, że
„przy określaniu właściwego czasu dla wystąpienia o otwarcie postępowania
układowego względnie o ogłoszenie upadłości (...) należy uwzględnić funkcje
ochronne tych postępowań wobec wierzycieli, nie może to zatem być moment, w
którym wniosek o upadłość musi zostać oddalony, bo majątek dłużnika nie
wystarcza nawet na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego",
- umorzono postępowanie z powodu braku środków na koszty postępowania
zgodnie z przepisem art. 218 § 1 pkt 1 ustawy - Prawo upadłościowe (sąd umarza
postępowanie upadłościowe, gdy się okaże, że majątek pozostały po wyłączeniu z
niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipoteką, zastawem,
zastawem rejestrowym lub wpisem do rejestru statków nie wystarcza nawet na
zaspokojenie kosztów postępowania),
- wierzyciel nie uzyskał pełnego zaspokojenia w wyniku zakończenia
postępowania upadłościowego. Oczywiście można powyższy katalog rozszerzyć o
inne zdarzenia prawne, które jednak muszą posiadać wspólną cechę w postaci
ustalenia niemożności zaspokojenia wierzyciela w oparciu o procedury ustalone
przepisami prawa.
Mając powyższe na uwadze stwierdzić należy, że w sytuacji, gdy w ogóle nie
wszczęto postępowania egzekucyjnego a bezskuteczność egzekucji nie została
7
ustalona w innym przewidzianym prawem postępowaniu, nie można tak
stwierdzonej bezskuteczności uznać, iż spełnia ona wymogi z art. 116 Ordynacji
podatkowej - tj. powoduje stan, w którym nie ma jakichkolwiek wątpliwości, iż nie
zachodzi żadna możliwość zaspokojenia egzekwowanej wierzytelności z
jakiejkolwiek części majątku spółki. Taką pewność daje zaś tylko wszczęcie
postępowania egzekucyjnego. Przedstawiona interpretacja spełnia przy tym funkcję
gwarancyjną, zabezpieczającą osobę trzecią przed przedwczesnym i
nieuzasadnionym orzeczeniem jej odpowiedzialności za zaległości podatkowe
(składkowe) spółki. Jeżeli chodzi zaś o problem możliwości wykazywania
bezskuteczności egzekucji już po wszczęciu postępowania egzekucyjnego,
zaaprobować należy pogląd Naczelnego Sądu Administracyjnego wynikający z
uchwały siedmiu sędziów z dnia 8 grudnia 2008 r., II FPS 6/08 (POP 2009 nr 1,
poz. 21), że dowodem na tę okoliczność nie musi być wydane po przeprowadzeniu
postępowania egzekucyjnego przez organ egzekucyjny postanowienie o umorzeniu
egzekucji z uwagi na jej bezskuteczność. Stan bezskuteczności egzekucji może
być bowiem stwierdzony w toku egzekucji administracyjnej lub sądowej, czego
konsekwencją jest, zgodnie z art. 71 § 1 u.p.e.a. i art. 913 § 1 k.p.c., możliwość
zwrócenia się przez organ egzekucyjny (lub wierzyciela w toku egzekucji sądowej)
do sądu o nakazanie dłużnikowi wyjawienia majątku.
Mając na uwadze powyższe rozważania oraz ustalenia faktyczne
poczynione w niniejszej sprawie, a mianowicie: wystąpienie organu rentowego w
dniu 6 czerwca 2002 r. z wnioskiem o upadłość spółki, co w konsekwencji - w
wyniku przeprowadzonego postępowania upadłościowego - doprowadziło jedynie
do zaspokojenia w części wierzytelności organu rentowego (uległy zaspokojeniu
wierzytelności według kategorii IIA w 100% - w kwocie 205.175 złotych, w kategorii
III w 10,48% - w kwocie 32.110,05 złotych. Natomiast nie zostały zaspokojone
wierzytelności według kategorii VI w łącznej kwocie 72.032,35 złotych oraz według
kategorii VII w kwocie 86.521,60 złotych) należy zgodzić się z stanowiskiem
zaprezentowanym w skardze kasacyjnej, że w związku z okolicznością
zakończenia postępowania upadłościowego do dnia wydania zaskarżonej przez J.
Z. decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, organ rentowy wydając
konstytutywną decyzję o odpowiedzialności wnioskodawcy w zgodzie z treścią art.
8
116 § 1 Ordynacji podatkowej wykazał, że egzekucja z majątku spółki okazała się
ostatecznie bezskuteczna, bowiem został spieniężony przez syndyka upadłości
„P.G.M." sp. z o.o. cały jej majątek, a pomimo tego wierzyciel (organ rentowy) nie
uzyskał wszystkich przypadającej jemu wierzytelności w postaci należności
składkowych. Wskazać należy zatem, że bezskuteczność egzekucji w myśl art. 116
powołanej ustawy została wykazana. Kwestią ponownego postępowania w
niniejszej sprawie jest ustalenie, czy zostały spełnione dalsze przesłanki
wymienione w wyżej wskazanym przepisie, od których uzależniona został
odpowiedzialność osób trzecich za długi spółki kapitałowej.
Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy orzekł jak w sentencji.
/tp/