Pełny tekst orzeczenia

Uchwała z dnia 14 października 2011 r., III CZP 47/11
Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote (przewodniczący, sprawozdawca)
Sędzia SN Józef Frąckowiak
Sędzia SA Marek Machnij
Sąd Najwyższy w sprawie postępowania upadłościowego "P.N.", sp. z o.o. w
W. w przedmiocie zażalenia upadłego na postanowienie sędziego-komisarza z dnia
26 stycznia 2011 r., po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w
dniu 14 października 2011 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd
Rejonowy dla m.st. Warszawy w Warszawie postanowieniem z dnia 25 maja 2011
r.:
„Czy złożenie w terminie tygodniowym od dnia ogłoszenia postanowienia
wydanego na rozprawie w postępowaniu upadłościowym wniosku o sporządzenie
na piśmie uzasadnienia orzeczenia powoduje, że bieg terminu na wniesienie
zażalenia określany jest na podstawie art. 394 § 2 k.p.c., czy też na podstawie art.
224 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (jedn. tekst:
Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm.)?"
podjął uchwałę:
Termin do wniesienia przez upadłego zażalenia na ogłoszone na
rozprawie postanowienie o oddaleniu sprzeciwu co do uznania wierzytelności
– w razie złożenia przez niego wniosku o sporządzenie uzasadnienia i
doręczenie postanowienia z uzasadnieniem – biegnie od doręczenia mu tego
postanowienia.
Uzasadnienie
Wątpliwości, które skłoniły Sąd Rejonowy do przedstawienia zagadnienia
prawnego, powstały w związku z wniesieniem przez upadłego zażalenia na
postanowienie sędziego-komisarza o oddaleniu jego sprzeciwu w sprawie uznania
jednej z wierzytelności. Postanowienie zostało wydane na rozprawie w dniu 26
stycznia 2011 r. Upadły złożył wniosek o sporządzenie uzasadnienia i doręczenie
mu postanowienia wraz z uzasadnieniem; otrzymał je w dniu 9 marca 2011 r., a
dnia 10 marca 2011 r. wniósł zażalenie. Sąd Rejonowy, rozpoznający zażalenie
jako sąd drugiej instancji, poddał kontroli terminowość jego złożenia i stwierdził, że
językowa wykładnia art. 224 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe
i naprawcze (jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1361 ze zm. – dalej: "Pr.u.n.")
w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo
upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 53, poz. 434 – dalej: "ustawa nowelizująca")
prowadzi do wniosku, iż złożenie wniosku o uzasadnienie postanowienia nie jest
zdarzeniem mającym wpływ na bieg terminu, który w każdym wypadku należy liczyć
od dnia ogłoszenia postanowienia. Sąd Rejonowy opowiedział się za taką
wykładnią, wskazując, że wprawdzie brak możliwości zapoznania się z
uzasadnieniem postanowienia jest utrudnieniem dla strony, jednak obowiązujące
przepisy niekiedy przewidują takie rozwiązanie. Zaznaczył, że nie jest to pogląd
powszechnie uznawany; w piśmiennictwie oraz w praktyce wyrażane jest także
odmienne zapatrywanie, zgodnie z którym w razie zgłoszenia przez stronę w
postępowaniu upadłościowym wniosku o sporządzenie i doręczenie uzasadnienia
postanowienia, termin do zaskarżenia tego postanowienia biegnie według zasad
przewidzianych w art. 394 § 2 k.p.c. Sąd Rejonowy podkreślił, że wyjaśnienie
przedstawionego zagadnienia ma istotne znaczenie, ponieważ zażalenie zostało
złożone po upływie terminu liczonego od dnia ogłoszenia postanowienia, lecz z
zachowaniem terminu liczonego od dnia doręczenia upadłemu odpisu
postanowienia z uzasadnieniem.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Problem przedstawiony przez Sąd Rejonowy dotyczy wykładni art. 224 Pr.u.n.,
regulującego termin do wnoszenia środków odwoławczych w postępowaniu
upadłościowym i wiąże się ze zmianami wprowadzonymi do art. 219 i 224 Pr.u.n.
ustawą nowelizującą, obowiązującymi od dnia 2 maja 2009 r. Pytanie sformułowane
zostało jednak zbyt szeroko w stosunku do zagadnienia, które wystąpiło i wymaga
rozstrzygnięcia. Ogranicza się ono do określenia sposobu obliczania terminu do
zaskarżenia ogłoszonego na rozprawie postanowienia w przedmiocie sprzeciwu co
do uznania wierzytelności w wypadku zgłoszenia przez upadłego wniosku o jego
uzasadnienie i doręczenie wraz z uzasadnieniem. Dalsze rozważania będą więc
skupiały się na problemie biegu terminu do złożenia zażalenia, o którym ma
orzekać Sąd Rejonowy.
Zgodnie ze znowelizowanym art. 224 Pr.u.n., termin do wniesienia środka
odwoławczego biegnie od dnia doręczenia postanowienia, a dla osób, wobec
których nie ma obowiązku doręczenia – od dnia jego ogłoszenia. Dla wierzycieli,
którym postanowienie nie zostało ogłoszone, termin ten biegnie od dnia
obwieszczenia o postanowieniu, a gdy postanowienie nie podlega obwieszczeniu –
od dnia wyłożenia postanowienia w sekretariacie sądu. Zmiana wprowadzona do
tego przepisu polegała na innym określeniu kręgu osób, dla których termin do
zaskarżenia postanowienia biegnie od dnia jego ogłoszenia. Poprzednio ten sposób
wyznaczenia terminu dotyczył „osób, którym postanowienia nie doręczono”,
natomiast po nowelizacji „osób, wobec których nie ma obowiązku doręczenia”.
Ingerencja ustawodawcy w treść art. 219 Pr.u.n. polegała na uchyleniu ustępu
drugiego tego przepisu, który stanowił, że postanowienia, od których przysługuje
środek odwoławczy, uzasadnia się z urzędu. W związku z tym obecnie, chcąc
uzyskać pisemne uzasadnienie postanowienia, strona musi złożyć wniosek o jego
uzasadnienie. Ze względu na przewidziany w art. 329 w związku z art. 361 k.p.c. i
art. 229 Pr.u.n. dwutygodniowy termin sporządzenia uzasadnienia, doręczenie
odpisu postanowienia z uzasadnieniem niemal zawsze następuje po upływie
terminu zaskarżenia liczonego od dnia ogłoszenia postanowienia. Z tego względu
praktyczną konsekwencją przyjęcia stanowiska preferowanego przez Sąd
Rejonowy jest konieczność przygotowania przez skarżącego zażalenia bez
znajomości pisemnych motywów postanowienia. Jako wersję alternatywną Sąd
Rejonowy wskazał odpowiednie zastosowanie – za pośrednictwem art. 229 Pr.u.n.
– zasad obliczania terminu zaskarżenia przewidzianych w art. 394 § 2 k.p.c. Takie
rozwiązanie zapewniałoby stronie możliwość uwzględnienia przy sporządzaniu
zażalenia całości przesłanek rozstrzygnięcia, lecz pociągałoby za sobą
spowolnienie prowadzonego postępowania.
W orzecznictwie zagadnienie dotyczące początku biegu terminu do wnoszenia
środków zaskarżenia w postępowaniu upadłościowym prowadzonym na podstawie
ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze nie było
rozpatrywane. Na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów rozporządzenia
Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe
(jedn. tekst: Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm. – dalej: "Pr.upadł.") Sąd
Najwyższy podjął uchwałę z dnia 3 lipca 2003 r. , III CZP 38/03 (OSNC 2004, nr 9,
poz. 134), w której zajął się terminem do wniesienia zażalenia na postanowienie
sądu w przedmiocie ogłoszenia upadłości, dochodząc do wniosku, że mimo
wydania go na posiedzeniu jawnym, termin należy liczyć od doręczenia
postanowienia (por. art. 76 § 1 i 2 Pr.upadł.), skoro art. 16 § 2 Pr.upadł. (obecnie
analogiczną treść zawiera art. 53 ust. 2 Pr.u.n.) nakazywał w każdym przypadku
doręczać upadłemu postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Zwrócił przy tym uwagę,
że nakaz ten ma określony cel, który polega niewątpliwie na stworzeniu możliwości
zapoznania się z pisemnymi motywami postanowienia, co ułatwia sporządzenie
zażalenia.
W doktrynie problem relacji między początkiem biegu terminu do złożenia
zażalenia a sporządzeniem uzasadnienia postanowienia wydanego w
postępowaniu upadłościowym na posiedzeniu jawnym rozważany był głównie w
stanie prawnym obowiązującym przed wejściem w życie ustawy nowelizującej.
Dostrzegano, że w braku szczególnej regulacji w Prawie upadłościowym i
naprawczym uzasadnienie powinno być sporządzone przez sąd lub sędziego-
komisarza z urzędu w terminie tygodniowym (art. 357 § 3 k.p.c. w związku z art.
229 Pr.u.n.). W zestawieniu z także tygodniowym terminem do wniesienia
zażalenia, biegnącym od ogłoszenia sentencji (art. 224 Pr.u.n.), oznaczało to, że
zażalenie w postępowaniu upadłościowym wnoszone było częstokroć bez
możliwości zapoznania się przez skarżącego z uzasadnieniem. W ramach
obowiązującej wówczas regulacji formułowano zarówno stanowisko o braku
podstaw, aby z tego powodu korygować jednoznaczne terminy do wnoszenia
zażalenia, jak też pogląd, że żądanie doręczenia postanowienia z uzasadnieniem
opóźnia rozpoczęcie biegu terminu do złożenia zażalenia, z zastrzeżeniem, iż nie
dotyczy to sytuacji, w której postanowienie zostaje z urzędu doręczone wraz z
uzasadnieniem lub obwieszczenie obejmuje również uzasadnienie postanowienia.
Pozostali autorzy wskazywali na konieczność uzasadniania postanowienia
sędziego-komisarza w przedmiocie sprzeciwu co do uznania wierzytelności
jednocześnie z jego wydaniem, na podstawie art. 219 ust. 2 Pr.u.n., stwierdzając,
że postanowienie z uzasadnieniem wydane na posiedzeniu jawnym nie podlega
doręczeniu z urzędu (art. 220 ust. 1 Pr.u.n.). Za tym stanowiskiem opowiedziano się
w praktyce sądów upadłościowych.
Po wprowadzeniu zmian w wyniku omawianej nowelizacji wyrażono pogląd, że
nastąpił powrót do reguł określonych w art. 357 k.p.c., w związku z czym o
obowiązku doręczenia postanowienia w rozumieniu znowelizowanego art. 224
zdanie pierwsze Pr.u.n. decyduje uczestnik, który może złożyć wniosek o
sporządzenie i doręczenie uzasadnienia. Wówczas termin do złożenia środka
odwoławczego biegnie dla niego od dnia doręczenia postanowienia.
Mimo rozbieżności w piśmiennictwie, termin do wniesienia zażalenia na
postanowienie sędziego-komisarza w przedmiocie sprzeciwu co do uznania
wierzytelności przed wejściem w życie ustawy nowelizującej można uznać za
określony w sposób jednoznaczny. Postanowienie wydane na rozprawie nie było
doręczane (art. 220 ust. 1 zdanie drugie a contrario Pr.u.n.), a termin biegł od dnia
jego ogłoszenia (art. 224 zdanie pierwsze in fine Pr.u.n.). Uzasadnienie
postanowienia sporządzano z urzędu i wówczas, gdy zostało przygotowane przed
ogłoszeniem sentencji, skarżący mógł zapoznać się z jego treścią przed podjęciem
decyzji o wniesieniu środka zaskarżenia.
Przyczyną uchylenia art. 219 ust. 2 Pr.u.n., w świetle motywów
przedstawionych w uzasadnieniu projektu ustawy nowelizującej, było to, że
„niepotrzebnie powtarza zasadę wynikającą z przepisów kodeksu postępowania
cywilnego, które stosuje się w postępowaniu po ogłoszeniu upadłości na podstawie
art. 229” (Sejmu VI kadencji, druk nr 654). Argument ten trudno podzielić, skoro art.
219 ust. 2 Pr.u.n. nie powielał żadnej regulacji kodeksowej, lecz – nakazując
uzasadnianie z urzędu każdego postanowienia podlegającego zaskarżeniu –
modyfikował reguły przewidziane w art. 328 § 1 i art. 357 § 1 k.p.c. Z przytoczonego
uregulowania płynie jednak wniosek, że w przekonaniu projektodawców w
postępowaniu upadłościowym miały mieć zastosowanie przepisy kodeksu
postępowania cywilnego dotyczące uzasadniania postanowień.
Sąd Rejonowy wyraził zapatrywanie, że treść art. 224 Pr.u.n. narzuca
jednoznaczną interpretację, zgodnie z którą termin do złożenia zażalenia należy
liczyć od dnia ogłoszenia postanowienia. Tymczasem tak określony początek biegu
terminu odnosi się jedynie do osób, wobec których nie ma obowiązku doręczania
postanowienia. Rozważyć jednak należy, czy – na podstawie art. 357 § 1 k.p.c. w
związku z art. 229 Pr.u.n. – obowiązek doręczenia rodzi po stronie sądu złożenie w
przepisanym terminie wniosku o sporządzenie uzasadnienia postanowienia
wydanego na posiedzeniu jawnym i doręczenie tego postanowienia z
uzasadnieniem. W stosunku do osób, którym sąd obowiązany jest doręczyć
postanowienie, termin do wniesienia zażalenia liczy się od dnia doręczenia
postanowienia (art. 224 zdanie pierwsze in principio). Bez potrzeby odwoływania się
do art. 394 § 2 k.p.c., którego stosowanie – w zakresie unormowanym w art. 224
Pr.u.n., mającym charakter przepisu szczególnego – jest wyłączone, można by więc
uzasadnić stanowisko, że termin do zaskarżenia postanowienia biegnie upadłemu
od dnia doręczenia mu postanowienia z uzasadnieniem. Za rozwiązaniem tym
przemawiają argumenty celowościowe.
Zasadę, że sąd powinien umotywować swoje rozstrzygnięcie, zwłaszcza
podlegające zaskarżeniu, można uznać za ugruntowaną nie tylko w prawie polskim
(np. uzasadnienia wyroków Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 stycznia 2006 r.,
SK 30/05, OTK-A Zb.Urz. 2006, nr 1, poz. 2 i z dnia 30 maja 2007 r., SK 68/06,
OTK-A 2007, nr 6, poz. 53), ale także w orzecznictwie Europejskiego Trybunału
Praw Człowieka (np. orzeczenia z dnia 19 kwietnia 1994 r., C.M.P. Van de Hurk v.
Holandia, nr 16034/90, z dnia 9 grudnia 1994 r., E. Ruiz Torija v. Hiszpania, nr
18390/91, z dnia 21 stycznia 1999 r., A. Garcia Ruiz v. Hiszpania, nr 30544/96, i z
dnia 21 maja 2002 r., H. Jokela v. Finlandia, nr 28856/95). Trybunał Konstytucyjny
w uzasadnieniu wyroku z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/05, podkreślił znaczenie
uzasadnienia rozstrzygnięcia sądowego, wskazując, że pełni ono różnorakie
funkcje: wymusza samokontrolę sądu, który musi wykazać, że orzeczenie jest
materialnie i formalnie prawidłowe oraz odpowiada wymogom sprawiedliwości,
dokumentuje argumenty przemawiające za przyjętym rozstrzygnięciem, jest
podstawą kontroli zewnętrznej przez organy wyższych instancji, służy indywidualnej
akceptacji orzeczenia, umacnia poczucie zaufania społecznego i demokratycznej
kontroli nad wymiarem sprawiedliwości oraz wzmacnia bezpieczeństwo prawne.
Wprawdzie specyfika postępowania upadłościowego i możność zapoznania
się przez uczestnika z ustnymi motywami rozstrzygnięcia (art. 326 § 3 w związku z
art. 361 k.p.c. i art. 229 Pr.u.n.) gwarantują mu poznanie zasadniczych przesłanek,
którymi kierował się sędzia-komisarz (art. 326 § 4 w związku z art. 361 k.p.c. i art.
229 Pr.u.n.), jednak należyta ochrona praw uczestnika przemawia za
umożliwieniem mu zapoznania się z pisemnym, pełnym uzasadnieniem orzeczenia,
skoro musi ono zostać sporządzone na wniosek, a w braku wniosku – z urzędu,
jeżeli rozstrzygnięcie zostanie zaskarżone (art. 357 § 3 k.p.c. w związku z art. 229
Pr.u.n.). Prawo uczestnika do złożenia wniosku o sporządzenie uzasadnienia
byłoby pozbawione sensu, gdyby miało prowadzić do uzyskania wiedzy o
wszystkich motywach rozstrzygnięcia już po podjęciu decyzji co do zaskarżenia
orzeczenia i po wniesieniu środka zaskarżenia. Zapoznanie się z pisemnym
uzasadnieniem nie tylko ułatwia sporządzenie zażalenia, na co zwrócił uwagę Sąd
Najwyższy w uzasadnieniu uchwały z dnia 3 lipca 2003 r., III CZP 38/03, ale może
także odwieść skarżącego od jego zaskarżenia.
Jeżeli uzasadnienie nie ma służyć informacją stronie, lecz wyłącznie innym
celom, powinno być sporządzane z urzędu. Tak został ukształtowany obowiązek
uzasadnienia postanowienia w postępowaniu o wpis do rejestru zastawów, którym –
jako przykładem rozwiązań dopuszczających wniesienie przez stronę środka
zaskarżenia bez znajomości motywów rozstrzygnięcia – posłużył się Sąd Rejonowy.
Postanowienia w tym postępowaniu, poza niezgodnymi z wnioskiem i jednocześnie
wydanymi na posiedzeniu niejawnym, sąd uzasadnia tylko wtedy, gdy w
ustawowym terminie od ich ogłoszenia na posiedzeniu jawnym lub doręczenia
zostanie wniesiony środek odwoławczy (art. 41 ust. 4 ustawy z dnia 6 grudnia 1996
r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów, jedn. tekst: Dz.U. z 2009 r. Nr 67,
poz. 569).
Koncepcja, według której art. 224 Pr.u.n. stanowi podstawę przyjęcia, że w
przypadku złożenia przez upadłego wniosku o sporządzenie uzasadnienia,
doręczenie go wraz z wydanym na posiedzeniu jawnym postanowieniem
oddalającym jego sprzeciw co do uznania wierzytelności zapoczątkowuje bieg
terminu do zaskarżenia takiego postanowienia, wymaga jednak rozważenia
problemu dopuszczalności doręczenia tego postanowienia w postępowaniu
upadłościowym. W literaturze wskazuje się, że w Prawie upadłościowym i
naprawczym zasady komunikowania uczestnikom wydawanych postanowień
zostały wyczerpująco uregulowane w art. 220, co wyklucza stosowanie art. 357 § 1,
2 i 4 k.p.c. Według art. 220 Pr.u.n., podanie orzeczenia do wiadomości może
nastąpić przez jego ogłoszenie, doręczenie, obwieszczenie oraz wyłożenie w
sekretariacie. Z redakcji tego przepisu wynika, że postanowienia wydawane na
posiedzeniach jawnych podlegają ogłoszeniu i sąd jest zwolniony z obowiązku ich
odrębnego doręczania. Nie przewidziano w nim także możliwości składania wniosku
o doręczenie. Takie rozwiązanie było dostosowane do poprzedniego stanu
prawnego; uzasadnienie postanowienia, od którego przysługiwał środek
zaskarżenia, było sporządzane z urzędu, wówczas bowiem uczestnik oraz każda
zainteresowana osoba mogła się zapoznać z uzasadnieniem w sekretariacie i
sporządzić lub otrzymać jego odpis, zgodnie z art. 228 Pr.u.n.
Po uchyleniu art. 219 ust. 2 Pr.u.n. powstał stan, w którym brak przepisu
szczególnego określającego zasady uzasadniania postanowień wydawanych w
postępowaniu upadłościowym. Upoważnia to, na podstawie art. 229 Pr.u.n., do
odpowiedniego zastosowania zasad ogólnych obowiązujących w postępowaniu
cywilnym, co wydaje się zgodne z intencjami autorów nowelizacji. Do przepisów
tych należy art. 357 § 1 k.p.c. Zawarte w art. 220 Pr.u.n. postanowienie, że nie
doręcza się orzeczeń ogłoszonych na posiedzeniu jawnym – odczytywane w
zestawieniu z treścią art. 357 § 1 k.p.c. – należy rozumieć w ten sposób, iż
orzeczenia te nie podlegają doręczeniu z urzędu, nie zaś jako zakaz wydawania ich
uczestnikom postępowania na ich wniosek. Poza zakresem rozważań, ze względu
na przedmiot zażalenia, pozostaje kwestia, czy przyjęta interpretacja może
obowiązywać także w odniesieniu do szczególnych sposobów komunikowania
orzeczeń w postaci obwieszczenia lub wyłożenia w sekretariacie oraz do
postanowień dotyczących ogółu wierzycieli.
Przedstawioną argumentację wspiera również szczególny charakter
postanowienia wydanego na skutek sprzeciwu co do uznania wierzytelności.
Zgłoszenie wierzytelności w postępowaniu upadłościowym stanowi funkcjonalny
odpowiednik wytoczenia powództwa. Ustalenie wierzytelności w tym postępowaniu
następuje wprawdzie w sposób uproszczony i służy wyłącznie celom postępowania
upadłościowego, jednak prawomocna odmowa uznania wierzytelności wyłącza z
reguły jej zaspokojenie w tym postępowaniu (por. art. 263 Pr.u.n.), co nierzadko
prowadzi do niemożności jej zaspokojenia w ogóle. Z kolei uznanie wierzytelności
powodować powinno jej zaspokojenie według zasad stosowanych w postępowaniu
upadłościowym. Możliwość podważania przez upadłego po zakończeniu lub
umorzeniu postępowania upadłościowego istnienia w całości lub w części
wierzytelności ujętych na liście, których uznaniu się sprzeciwił (art. 264 ust. 2 i 3
Pr.u.n.) pozwala na odwrócenie skutków uwzględnienia tych wierzytelności, jednak
jest to droga dostępna w dalszej perspektywie i z tego powodu niekoniecznie
pozwalająca odzyskać fundusze niesłusznie wypłacone z masy upadłości. Ze
względu na konsekwencje uznania oraz odmowy uznania wierzytelności celowe jest
więc, aby zainteresowane strony mogły poznać uzasadnienie rozstrzygnięcia
podejmowanego przez sędziego-komisarza i – kierując się jego treścią – mogły
podjąć decyzję o zaskarżeniu jego postanowienia.
Z tych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak na wstępie.