Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I UK 232/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 9 stycznia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Teresa Flemming-Kulesza (przewodniczący,
sprawozdawca)
SSN Józef Iwulski
SSN Zbigniew Korzeniowski
w sprawie z odwołania Haliny J.
przeciwko Prezesowi Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego
o rentę rolniczą,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 9 stycznia 2012 r.,
skargi kasacyjnej ubezpieczonej od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 30 listopada 2010 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 2 czerwca 2010 r. oddalił odwołanie Haliny
J. od decyzji Prezesa Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego z dnia 8
września 2009 r. Decyzją tą odmówiono wnioskodawczyni prawa do renty rolniczej
z tego powodu, że orzeczeniem Komisji Lekarskiej nie uznano jej za trwale lub
okresowo całkowicie niezdolną do pracy w gospodarstwie rolnym.
Sąd Okręgowy ustalił, że ubezpieczona Helena J. urodziła się w 1963 r. i ma
wymagany ustawowo okres podlegania ubezpieczeniu społecznemu rolników. Sąd
ustalił, że stwierdzone u ubezpieczonej schorzenia powodują szereg dolegliwości,
jednakże nie są aktualnie zaawansowane w stopniu powodującym całkowitą
niezdolność do pracy w rolnictwie. Ustalenie to Sąd pierwszej instancji oparł na
dowodach z dokumentów oraz z opinii biegłych lekarzy specjalistów z zakresu
kardiologii, chirurgii oraz psychiatrii. U wnioskodawczyni stwierdzono: zaburzenia
depresyjne i lękowe mieszane w remisji, nadciśnienie tętnicze I stopnia, cukrzycę
typu II wyrównaną, otyłość, guzki tarczycy z wyrównaną czynnością hormonalną,
nerwicę, przewlekłą niewydolność żylną kończyn dolnych stopnia II/III pod postacią
żylaków bez zmian troficznych i stan po usunięciu pęcherzyka żółciowego. Sąd
ocenił opinie biegłych lekarzy jako rzetelne, spójne, rzeczowe, jasne, wiarygodne i
właściwie umotywowane.
Wnioskodawczyni zaskarżyła ten wyrok apelacją, która została oddalona
wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 30 listopada 2010 r. Sąd Apelacyjny zaznaczył, że
spór w tej sprawie dotyczył kwestii, czy wnioskodawczyni jest całkowicie niezdolna
do pracy w gospodarstwie rolnym w rozumieniu art. 21 ust. 5 ustawy z dnia 20
grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (jednolity tekst: Dz. U. z 2008
r. Nr 50, poz. 291 ze zm.), według którego ubezpieczonego uważa się za całkowicie
niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym, jeżeli z powodu naruszenia
sprawności organizmu utracił zdolność do osobistego wykonywania pracy w
gospodarstwie rolnym. Sąd drugiej instancji uznał za prawidłowe i nienasuwające
zastrzeżeń ustalenia Sądu Okręgowego, w myśl których wnioskodawczyni nie jest
osobą trwale lub okresowo niezdolną do pracy w gospodarstwie rolnym. Ustalenia
te zostały poczynione na podstawie opinii biegłych lekarzy: psychiatry, kardiologa i
3
chirurga, którzy po zbadaniu wnioskodawczyni nie stwierdzili u niej takiego
zaawansowania schorzeń, które powodowałoby niezdolność do wykonywania pracy
w gospodarstwie rolnym. Opinie biegłych sądowych są zgodne z orzeczeniem
Komisji Lekarskiej, która również nie stwierdziła u wnioskodawczyni trwałej lub
okresowej całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. Sąd
Apelacyjny podniósł, że wnioskodawczyni w postępowaniu apelacyjnym nie
przedstawiła dowodów, które mogłyby skutecznie podważyć dokonaną przez Sąd
Okręgowy ocenę stanu jej zdrowia i zdolności do wykonywania pracy w
gospodarstwie rolnym. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, zebrany w sprawie materiał
dowodowy daje wystarczającą podstawę do ustalenia, że wnioskodawczyni nie jest
osobą całkowicie niezdolną do pracy w gospodarstwie rolnym i nie wymaga on
uzupełnienia a w szczególności przeprowadzenia dowodu z opinii innego zespołu
biegłych lekarzy sądowych.
Ubezpieczona wniosła skargę kasacyjną od tego wyroku, zaskarżając go w
całości i zarzucając mu mające istotny wpływ na wynik sprawy naruszenie art. 232
zdanie 2 k.p.c. w związku z art. 278 § 1 k.p.c. w związku z art. 467 § 4 k.p.c.
polegające na „nieprzeprowadzeniu w niniejszej sprawie przez Sąd z urzędu
dowodu z opinii lekarza biegłego sądowego specjalisty okulisty, pomimo że
wnioskodawczyni niereprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika oraz, co
znajduje potwierdzenie w materiale dowodowym niniejszej sprawy, cierpiąca na
zaburzenia psychiczne (depresyjne i lękowe mieszane), wskazywała zarówno w
odwołaniu z dnia 13 października 2009 roku, jak i w apelacji z dnia 15 czerwca
2010 roku, iż od co najmniej 9 lat cierpi na zaćmę, zaś powołani w niniejszej
sprawie biegli lekarze sądowi w zakresie psychiatrii, lekarz kardiolog – specjalista
chorób wewnętrznych oraz lekarz biegły sądowy w zakresie chirurgii, nie
wypowiedzieli się w przedmiocie sygnalizowanego przez wnioskodawczynię
długoletniego schorzenia oczu – zaćmy, co w konsekwencji doprowadziło do
wydania wyroku Sądu I i II instancji z istotnym naruszeniem przepisów
postępowania polegającym na rozstrzygnięciu sprawy na podstawie zabranego w
sprawie niepełnego materiału dowodowego, niepozwalającego na rzetelną ocenę
stanu zdrowia wnioskodawczyni oraz przyjęcie istnienia bądź nieistnienia
przesłanek do uznania wnioskodawczyni za całkowicie niezdolną do pracy w
4
gospodarstwie rolnym.” Na tej podstawie ubezpieczona domagała się uchylenia w
całości zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego oraz uchylenia wyroku Sądu
Okręgowego z dnia 2 czerwca 2010 r. i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania przez Sąd pierwszej instancji oraz zasądzenia kosztów postępowania,
w tym kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu.
Sąd Najwyższy rozważył, co następuje:
Skarga kasacyjna zasługuje na uwzględnienie ponieważ uzasadniony jest
(stanowiący jej podstawę) zarzut naruszenia art. 232 zdanie drugie k.p.c.
(w związku z art. 278 § 1 k.p.c.).
Zasadą w postępowaniu cywilnym jest obciążenie stron obowiązkiem
wskazywania dowodów dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne
(art. 232 zdanie pierwsze k.p.c.). Sąd jest jednak wyposażony w prawo
dopuszczenia dowodu niewskazanego przez stronę (art. 232 zdanie drugie k.p.c.).
W orzecznictwie Sądu Najwyższego zostały ustalone przesłanki skorzystania przez
sąd z tej wyjątkowej kompetencji. Wśród nich występuje nieporadność strony
działającej bez profesjonalnego pełnomocnika (tak np. w wyroku z 27 kwietnia
2004 r., II CK 238/03 LEX nr 585752). Sąd Najwyższy podkreślał też wielokrotnie,
że uprawnienie do dopuszczenia dowodu z urzędu może przekształcić się w
obowiązek wówczas, gdy przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego (biegłych) jest
konieczne dla wydania prawidłowego orzeczenia a jest to dowód niemożliwy do
zastąpienia żadnym innym (tak np. w wyroku Sądu Najwyższego z 15 stycznia
2010 r., I CSK 199/09 LEX nr 570114 a także w wyrokach Sądu Najwyższego z 15
czerwca 2011 r., V CSK 373/10 LEX nr 885040 i V CSK 382/10 LEX nr 864025 ). W
tej sprawie wnioskodawczynię obciążał obowiązek wskazania dowodów dla
stwierdzenia faktu całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym (utraty
zdolności do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym z powodu
naruszenia sprawności organizmu). Jest to bowiem fakt, z którego (obok innych,
bezspornych) wywodzi ona skutek prawny w postaci nabycia prawa do renty
rolniczej. Wnioskodawczyni działała w tej sprawie aż do stadium postępowania
kasacyjnego bez profesjonalnego pełnomocnika a bezsporne okoliczności
5
wskazywały na to, że – między innymi - z uwagi na stan zdrowia nie jest ona w
stanie sprostać obowiązkowi wskazania dowodów dla stwierdzenia podnoszonej
przez nią w odwołaniu i apelacji całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie
rolnym. Natomiast już w odwołaniu inicjującym postępowanie sądowe w tej sprawie
wymieniła schorzenia, na które cierpi a które jej zdaniem stanowią o spełnieniu
spornej przesłanki do przyznania renty. Wśród tych schorzeń wymieniła zaćmę.
Sąd pierwszej instancji słusznie uznał, że w tej sprawie zachodzą szczególne
okoliczności uzasadniające dopuszczenie dowodów niewskazanych przez stronę.
Były to dowody wymagające wiadomości specjalnych w rozumieniu art. 278 § 1
k.p.c. jako że chodziło o ustalenie okoliczności niezdolności do pracy z przyczyn
naruszenia sprawności organizmu. Wszystkie dowody z opinii biegłych lekarzy
zostały dopuszczone nie dlatego, że wskazała je wnioskodawczyni lecz z urzędu
przez Sąd. Sąd pierwszej instancji nie był jednakże konsekwentny skoro wśród
dowodów na okoliczność zdolności (niezdolności) wnioskodawczyni do pracy w
gospodarstwie rolnym pominął dowód z opinii lekarza okulisty, a Sąd drugiej
instancji niesłusznie uznał, że nie zachodziła potrzeba uzupełnienia materiału
dowodowego. Trzeba w tym miejscu przypomnieć, że nabycie prawa do renty
rolniczej uzależnione jest od stwierdzenia całkowitej (trwałej lub okresowej)
niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym w rozumieniu art. 21 ust. 5 ustawy o
ubezpieczeniu społecznym rolników. Przesłanką nabycia prawa jest niezdolność
do pracy w gospodarstwie rolnym spowodowana naruszeniem sprawności
organizmu w takim stopniu, że całkowicie uniemożliwia ono osobiste wykonywanie
pracy. Dla ustalenia przekroczenia granicy między częściową a całkowitą
niezdolnością do osobistego wykonywania pracy w gospodarstwie rolnym istotne
jest uwzględnienie wszystkich schorzeń ubezpieczonej. Uwzględnienie wszystkich
okoliczności pozwalających na poczynienie koniecznych ustaleń dla zastosowania
prawa materialnego w tej sprawie wymaga, co oczywiste, wiadomości specjalnych.
Stąd też zachodziła konieczność przeprowadzenia dowodów z opinii biegłych
lekarzy właściwych specjalności. Trzeba też dodać, że utrwalony jest w
orzecznictwie Sądu Najwyższego pogląd (tytułem przykładu można wskazać
wyroki: z 9 kwietnia 2009 r., I UK 342/08 LEX nr 707861, z 25 stycznia 2005 r., I UK
149/04 LEX nr 602672, z 26 lipca 2011 r., I UK 29/11 LEX nr 1026622 ) o tym, że
6
nie jest wystarczające ustalenie braku niezdolności do pracy z uwagi na
poszczególne schorzenia ubezpieczonego ale konieczne jest dokonanie
kompleksowej oceny stanu zdrowia pod tym kątem w przypadku mnogości
schorzeń. Każde ze schorzeń traktowane oddzielnie może nie dawać podstawy, ze
względu na stopień jego zaawansowania, do stwierdzenie takiego naruszenia
sprawności organizmu, które całkowicie uniemożliwia osobiste wykonywanie pracy
w gospodarstwie rolnym, natomiast może się zdarzyć, że suma tych schorzeń
powoduje taki skutek.
Nieprzeprowadzenie z urzędu, co stanowi naruszenie art. 323 zdanie drugie
k.p.c. w związku z art. 278 § 1 k.p.c., wszystkich dowodów koniecznych dla
prawidłowego dokonania ustalenia okoliczności faktycznych mogło mieć istotny
wpływ na wynik sprawy w rozumieniu art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. Powoduje to
konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy do ponownego
rozpoznania na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.