Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 459/11
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 19 kwietnia 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Grzegorz Misiurek (przewodniczący)
SSN Anna Kozłowska
SSN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa K. B.
przeciwko M. B. i małoletniej I. B. reprezentowanej przez kuratora G. K.
przy udziale Prokuratora Prokuratury Okręgowej
o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 19 kwietnia 2012 r.,
skargi kasacyjnej Prokuratora Prokuratury Okręgowej
od wyroku Sądu Okręgowego
z dnia 24 maja 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Okręgowemu do ponownego rozpoznania i
orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo, wytoczone w dniu 17 czerwca
2010 r., o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa małoletniej I. B., urodzonej
w dniu 29 grudnia 2009 r. Ustalił on, że powód poznał pozwaną M. B. na przełomie
września i października 2009 r., akceptując już wówczas fakt, że pozwana jest w
zaawansowanej ciąży. Nadto Sąd Rejonowy ustalił, że dnia 7 stycznia 2010 r.,
powód uznał ojcostwo dziecka przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego w W.,
a w dniu 15 stycznia 2010 r. strony zawarły związek małżeński. W ocenie Sądu
pierwszej instancji powodowi nie przysługuje legitymacja czynna w procesie
wytoczonym na podstawie art. 78 § 1 k.r.o., ponieważ w chwili uznawania ojcostwa
nie miał żadnych wątpliwości, że nie jest biologicznym ojcem małoletniej.
Apelację powoda oddalił Sąd Okręgowy wyrokiem z dnia 24 maja 2011 r.,
podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji i uznając za bezsporne
okoliczności istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Podzielił pogląd Sądu pierwszej
instancji, że powodowi nie przysługuje legitymacja do wytoczenia powództwa
o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa w sytuacji, gdy powód złożył
oświadczenie o uznaniu ojcostwa wiedząc już, że nie jest biologicznym ojcem
dziecka. W ocenie Sądu odwoławczego, uznanie ojcostwa powinno być dokonane
tylko przez ojca genetycznego, ponieważ istotą uznania jest zgodność z prawdą
genetyczną. Dowiedzenie się przez powoda, jeszcze przed uznaniem ojcostwa,
że dziecko od niego nie pochodzi, powoduje, że mężczyzna nie ma legitymacji
do wytoczenia powództwa określonego w art. 78 § 1 k.r.o.
Sąd drugiej instancji nadto przyjął, że nawet gdyby uznać, że legitymacja dla
wytoczenia powództwa nie zależy od uznania dokonanego w dobrej lub złej wierze,
to i tak powództwo w niniejszej sprawie podlegałoby oddaleniu z powodu
uchybienia sześciomiesięcznemu terminowi do jego wytoczenia. Ponieważ powód
powziął wiadomość, że nie jest ojcem dziecka najpóźniej w połowie października
2009 r., a powództwo wytoczył dopiero 16 czerwca 2010 r., to uczynił to po upływie
terminu przewidzianego w art. 78 § 1 k.r.o., uznał Sąd odwoławczy.
Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżył w całości skargą kasacyjną Prokurator
Okręgowy, zarzucając błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 78 § 1
3
k.r.o. polegające na przyjęciu przez Sąd Okręgowy, że wiedza mężczyzny przed
uznaniem ojcostwa, iż dziecko od niego nie pochodzi pozbawia go legitymacji
do wytoczenia powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania. Skarżący
zakwestionował również wykładnię art. 78 § 1 k.r.o. dokonaną przez Sąd
Okręgowy, iż bieg sześciomiesięcznego terminu do wytoczenia powództwa może
rozpocząć się przed dniem uznania ojcostwa oraz przed dniem urodzenia się
dziecka.
W uzasadnieniu skargi kasacyjnej stwierdzono, że legitymacji do wytoczenia
powództwa przez mężczyznę, który uznał dziecko, nie wyłącza okoliczność,
że w dniu uznania miał on świadomość, iż nie jest ojcem genetycznym dziecka.
W ocenie skarżącego powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
przysługuje każdemu mężczyźnie niezależnie od dobrej lub złej wiary w chwili
uznania.
Skarżący przyznał, że chociaż przepis art. 78 § 1 k.r.o. wprost nie określa,
czy bieg terminu do wniesienia powództwa może rozpocząć się przed dniem
uznania ojcostwa, to jednak brzmienie tego przepisu przesądza, że bieg
określonego w nim terminu nie może rozpocząć się przed urodzeniem się dziecka.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Istota podniesionego w skardze kasacyjnej zarzutu naruszenia art. 78 § 1
k.r.o. poprzez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie sprowadza się do
kwestionowania przez skarżącego prawidłowości przyjętego przez Sąd drugiej
instancji stanowiska, że wiedza mężczyzny o braku istnienia więzi biologicznej
z dzieckiem, posiadana przed złożeniem przez niego oświadczenia o uznaniu
ojcostwa tego dziecka, pozbawia go legitymacji do wytoczenia powództwa
o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa, a także iż bieg terminu
sześciomiesięcznego do wystąpienia z przedmiotowym powództwem może
rozpocząć się przez złożeniem oświadczenia o uznaniu ojcostwa.
Odnosząc się do powyższego zarzutu w pierwszej kolejności wskazać
należy, że nowelizacja kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dokonana ustawą
z dnia 9 listopada 2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz
niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2008 r. Nr 220, poz. 1431), w sposób zasadniczy
4
zmodyfikowała dotychczasową regulację kodeksową dotyczącą ojcostwa (przepisy
oddziału 2, rozdziału I, działu IA), m.in. w zakresie charakteru prawnego oraz trybu
uznania przez mężczyznę istnienia więzi rodzicielskiej z dzieckiem, a także środka
i przesłanek negowania przez niego skuteczności złożonego oświadczeniu
o uznaniu. Zmiany w przedmiotowej materii - jak podkreśla się w uzasadnieniu
do projektu przywołanej powyżej ustawy nowelizującej (Sejm RP VI kadencji,
druk sejmowy nr 888) - wynikają ze zmiany koncepcji ujęcia przez ustawodawcę
problematyki ustalenia istnienia stosunku rodzicielskiego pomiędzy ojcem
a dzieckiem, polegającej na odejściu od dotychczas statuowanej na gruncie
kodeksu konstrukcji "uznania dziecka" opartej na elemencie wolitywnym (art. 72
i nast. k.r.o. w brzmieniu sprzed nowelizacji z dnia 6 listopada 2006 r.) na rzecz
konstrukcji "ustalenia ojcostwa", w której uznanie przez mężczyznę istnienia więzi
rodzicielskiej stanowi w istocie akt wiedzy o biologicznym pochodzeniu dziecka od
niego (art. 72 - 86 k.r.o. w obecnym brzmieniu). W ocenie ustawodawcy
przeobrażenia społeczne, zmiana kontekstu prawnego, a także postęp
technologiczny w zakresie możliwości ustalenia istnienia więzi biologicznej
pomiędzy dzieckiem a matką i ojcem jakie nastąpiły od momentu wejścia w życie
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przemawiają za rezygnacją z koncepcji
kształtowania stosunków prawnorodzinnych opartych na konstrukcji oświadczenia
woli i przyznaniem we współczesnej regulacji kodeksowej prymatu zasadzie
rzeczywistego związku biologicznego pomiędzy rodzicami a dzieckiem.
Rozwiązania wprowadzone do k.r.o. ustawą z dnia 6 listopada 2008 r.,
akcentujące znaczenie więzi biologicznej na płaszczyźnie stosunków rodzicielskich,
stanowią również wyraz dostosowania regulacji krajowej do standardów
prawa międzynarodowego, w tym zwłaszcza wynikających z ratyfikowanej przez
Rzeczpospolitą Polską Europejskiej Konwencji o statusie dziecka
pozamałżeńskiego sporządzonej w Strasburgu w dniu 15 października 1975 roku
(Dz.U. 1999, nr 79, poz. 888). Konwencja ta, statuująca jednolity standard
regulacyjny zmierzający do zrównania pozycji prawnej dzieci małżeńskich
i pozamałżeńskich, w zakresie ustalenia ojcostwa akcentuje zgodność uznania
dziecka z rzeczywistym ojcostwem uznającego mężczyzny (art. 4 konwencji).
Wyrazem takiego ujęcia jest m.in. przyjęcie, że dobrowolne uznanie dziecka nie
5
może być przedmiotem sprzeciwu ani zaskarżenia, chyba że prawo krajowe
przewiduje taką możliwość, w przypadku gdy mężczyzna uznający dziecko nie jest
biologicznym ojcem (art. 4), a także wprowadzeniu obowiązku oparcia
postępowania dowodowego w ramach postępowania o ustalenia ojcostwa
na dowodach naukowych mających pomóc w ustaleniu lub wykluczeniu ojcostwa
(art. 5).
Konsekwencją traktowania de lege lata uznania ojcostwa jako aktu wiedzy
o pochodzeniu dziecka od określonych osób, współuczestniczących
w czynnościach koniecznych do uznania istnienia więzi rodzicielskiej pomiędzy
mężczyzną a dzieckiem, jest również zmiana w zakresie środków prawnych
służących do kwestionowania skuteczności złożonego przez mężczyznę
oświadczenia wiedzy w tym przedmiocie. Zwrócić bowiem należy uwagę, że na
gruncie regulacji k.r.o., w brzmieniu sprzed nowelizacji dokonanej ustawą z dnia
6 listopada 2008 r., w ramach powództwa o unieważnienie oświadczenia o uznaniu
dziecka (art. 80 § 1 k.r.o. w ówczesnym brzmieniu) dopuszczalne było m.in.
powoływanie się przez mężczyznę na wady oświadczenia woli przy składaniu
oświadczenia w przedmiocie uznania dziecka (por. np. uchwała siedmiu sędziów
SN z dnia 6 października 1969 r., sygn. akt III CZP 25/69, publ. OSN 1970, nr 5,
poz. 75; wyrok SN z dnia 28 czerwca 1967 r., sygn. akt II CR 87/97, publ. OSP
1968, nr 4, poz. 81, wyrok SN z dnia 23 grudnia 1982, sygn. akt IV CR 514/82,
niepubl. wyrok SN z dnia 25 sierpnia 1981 r., sygn. akt I CR 204/81, wyrok SN
z dnia 6 grudnia 1973 r., sygn. akt II CR 560/73, niepubl.; wyrok SN z dnia
12 kwietnia 1972 r., sygn. akt 51/72, publ. OSNC 1972/10/182). Równocześnie,
co stanowiło wyraz preferowania na tle ówcześnie obowiązującej regulacji
kodeksowej elementu wolitywnego nad istnieniem rzeczywistej więzi biologicznej
pomiędzy dzieckiem a uznającym ojcostwo mężczyzną, przyjmowano,
że mężczyzna nie może żądać unieważnienia uznania dziecka
tylko z tej przyczyny, iż nie jest on ojcem dziecka (por. uchwała siedmiu sędziów
SN z dnia 6 października 1969 r., sygn. akt III CZP 25/69, publ. OSN 1970, nr 5,
poz. 75; wyrok SN z dnia 22 marca 1976 r., sygn. akt I CR 47/76, niepubl.; wyrok
SN z dnia 2 marca 1970 r., sygn. akt II CR 646/69, niepubl.). Natomiast na gruncie
obecnie obowiązującego stanu prawnego, odmiennie niż w stanie prawnym sprzed
6
wejście w życie noweli z dnia 6 listopada 2008 r., podstawą żądania ustalenia
bezskuteczności uznania ojcostwa może być wyłącznie fakt, iż dziecko nie
pochodzi od mężczyzny, który uznał swoje ojcostwo tego dziecka.
Artykuł 78 § 1 k.r.o. w obecnym brzmieniu przewiduje, że mężczyzna, który
uznał dziecko może wytoczyć powództwo o ustalenie bezskuteczności uznania
ojcostwa w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko
od niego nie pochodzi. Przedmiotowa regulacja dopuszczająca możliwość
kwestionowania złożonego przez mężczyznę, który nie jest biologicznym ojcem
dziecka, skuteczności oświadczenia o uznaniu ojcostwa i jednocześnie
ograniczająca pod względem czasowym możliwość wystąpienia ze stosowanym
powództwem do sądu stanowi - co należy podkreślić - wyraz kompromisu pomiędzy
eksponowaną na gruncie kodeksowym zasadą ustalenia ojcostwa zgodnie
z "prawdą genetyczną" a zasadą ochrony dziecka przez stabilizację jego stanu
cywilnego.
Mając na względzie powyższe uwagi stwierdzić należy, że wykładnia art. 78
§ 1 in principio k.r.o. wskazuje, iż legitymacja do wytoczenia powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa przysługuje każdemu mężczyźnie nie będącemu
ojcem biologicznym dziecka, który uznał ojcostwo bez względu na to, czy
w momencie składania stosowanego oświadczenia wiedział on o braku istnienia
więzi biologicznej pomiędzy nim a dzieckiem, którego ojcostwo uznał.
Taka wykładnia przywołanego przepisu uwzględnia również, eksponowaną na tle
kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz europejskiej konwencji o statusie dziecka
pozamałżeńskiego, preferencję w zakresie opierania stosunków prawnorodzinnych
pomiędzy rodzicami a dzieckiem na rzeczywistej, tj. zgodnej z "prawdą
genetyczną", więzi z dzieckiem. Nie znajduje zatem oparcia w brzmieniu przepisów
k.r.o. i przywołanej konwencji, jak słusznie podnosi skarżący w skardze kasacyjnej,
stanowisko przyjęte przez Sąd Okręgowy uzależniające przysługiwanie
mężczyźnie, który nie jest ojcem dziecka, legitymacji do wytoczenia powództwa
o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa od stanu jego wiedzy co do istnienia
biologicznej więzi z dzieckiem w chwili składania stosownego oświadczenia
o uznaniu. Taka bowiem wykładnia art. 78 § 1 k.r.o., akcentująca w głównej mierze
zasadę ochrony stabilności stanu cywilnego dziecka poprzez uznanie,
7
że mężczyzna posiadający wiedzę o braku istnienia więzi biologicznej
(genetycznej) z dzieckiem w chwili składania oświadczenia o uznaniu dziecka
pozbawiony jest możliwości późniejszego powoływania się na bezskuteczność
złożonego oświadczenia (wystąpienia z powództwem o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa), pozostaje w sprzeczności z wynikami wykładni językowej,
celowościowej i historycznej przywołanego przepisu. Ten bowiem w swoim
brzmieniu, poza brakiem przesłanki istnienia więzi genetycznej ojca z dzieckiem
i wymogiem wytoczenia powództwa we właściwym terminie, w żaden inny sposób
nie ogranicza mężczyźnie uprawnienia do wytoczenia powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa. Zwrócić przy tym należy uwagę, że funkcja
ochrony dziecka, ujmowana w ramy zasady stabilności jego stanu cywilnego,
wbrew stanowisku Sądu Okręgowego, na tle art. 78 § 1 k.r.o. nie jest realizowana
na płaszczyźnie przesłanek warunkujących istnienie legitymacji do wytoczenia
przez mężczyznę, który nie jest ojcem dziecka, powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa, lecz w drodze temporalnego ograniczenia
możliwości wystąpienia z przedmiotowym powództwem, poprzez wprowadzenie
relatywnie krótkiego, bo sześciomiesięcznego, terminu na jego wytoczenie, którego
bieg rozpoczyna się w dniu uzyskania przez mężczyznę wiedzy o braku
pochodzenia dziecka od niego (por. uzasadnienie do projektu ustawy nowelizującej
z dnia 8 listopada 2008 r.).
Sąd drugiej instancji, odwołując się do efektów wykładni językowej art. 78
§ 1 k.r.o. przyjął również - co także trafnie kwestionuje skarżący - że nawet w razie
uznania istnienia legitymacji czynnej K. B. do wytoczenia powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa I. B. nie było dopuszczalne uwzględnienie tego
powództwa ze względu na upływ wskazanego w przywołanym przepisie terminu do
jego wytoczenia. W następstwie ustalenia, że powód jeszcze przed uznaniem
dziecka wiedział o braku istnienia biologicznej więzi z dzieckiem, Sąd uznał,
powołując się na treść art. 78 § 1 in fine k.r.o., iż bieg terminu do wytoczenia
powództwa o ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa rozpoczął się jeszcze
przed złożeniem przez powoda oświadczenia o uznaniu ojcostwa. Taka wykładnia
art. 78 § 1 k.r.o., uwzględniając stan faktyczny tej sprawy, prowadzi do efektów
interpretacyjnych trudnych do zaakceptowania ze względu na założenie
8
racjonalności ustawodawcy. Wykładnia ta zakłada bowiem, że w świetle art. 78 § 1
k.r.o. dopuszczalny jest upływ terminu do wytoczenia powództwa o ustalenie
bezskuteczności uznania ojcostwa jeszcze przed złożeniem przez mężczyznę
stosownego oświadczenia w tym przedmiocie. Przepis art. 78 § 1 k.r.o. co prawda
wskazuje, że bieg terminu na wytoczenie powództwa o ustalenie bezskuteczności
uznania ojcostwa rozpoczyna się z dniem, w którym dowiedział się, iż nie jest
ojcem uznanego dziecka, to jednak założenie racjonalności ustawodawcy wymaga
przyjęcia, iż bieg terminu do kwestionowania skuteczności złożonego oświadczenia
o uznaniu ojcostwa nie może rozpocząć się wcześniej niż w dniu złożenia
oświadczenia w tym przedmiocie.
Sąd Najwyższy z powyższych względów uznał skargę kasacyjną za
uzasadnioną i orzekł jak w sentencji na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c.