Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 46/12
UCHWAŁA
Dnia 18 lipca 2012 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Jacek Gudowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku A. S.
w przedmiocie odmowy dokonania czynności notarialnej,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 18 lipca 2012 r.,
zagadnienia prawnego przedstawionego
przez Sąd Okręgowy
postanowieniem z dnia 6 lutego 2012 r.,
"Czy przedmiotem zapisu windykacyjnego, określonego
w treści art. 9811
§ 2 pkt 1 k.c. może być rzecz będąca w chwili
sporządzenia testamentu przedmiotem ustawowej wspólności
małżeńskiej?"
podjął uchwałę:
Zapisem windykacyjnym mogą być objęte przedmioty
majątkowe wymienione w art. 9811
§ 2 k.c. należące do majątku
wspólnego małżonków pozostających w ustroju wspólności
ustawowej.
Uzasadnienie
2
Notariusz I. K. odmówiła dokonania czynności notarialnej, polegającej na
sporządzeniu testamentu zawierającego m.in. zapis windykacyjny spółdzielczego
własnościowego prawa do lokalu, które wchodzi w skład majątku wspólnego
skarżącego A. S. i jego małżonki K. S.
Sąd Okręgowy, przy rozpoznawaniu zażalenia A. S. na odmowę dokonania
czynności notarialnej, powziął wątpliwość wyrażoną w zagadnieniu prawnym
przedstawionym do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 9811
§ 2 k.c. – dodanym przez ustawę z dnia 18 marca
2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 85, poz. 458), która weszła w życie dnia 23 października 2011 r. – przedmiotem
zapisu windykacyjnego może być m.in. rzecz oznaczona co do tożsamości
i zbywalne prawo majątkowe. Wątpliwość Sądu Okręgowego sprowadza się do
tego, czy takie przedmioty majątkowe mogą wchodzić do majątku wspólnego
małżonków pozostających w ustroju wspólności ustawowej.
Rozważane zagadnienie z natury rzeczy nie było dotychczas przedmiotem
wypowiedzi Sądu Najwyższego. Jedynym znanym orzeczeniem sądu
powszechnego dotyczącym tego zagadnienia jest postanowienie Sądu
Okręgowego w Opolu z dnia 29 listopada 2011 r. W okolicznościach tej sprawy
wnioskodawczyni chciała sporządzić testament notarialny i dążyła do
zamieszczenia w jego treści ustanowienia zapisu windykacyjnego, którego
przedmiotem miał być udział w wysokości ½ w prawie własności nieruchomości
wchodzącej w skład wspólnego majątku małżonków. Notariusz odmówił dokonania
tej czynności, twierdząc, że byłaby ona sprzeczna z prawem, ponieważ nie
jest dopuszczalne rozporządzanie tytułem zapisu windykacyjnego udziałami
w przedmiotach wchodzących w skład wspólnego majątku małżonków.
Sąd Okręgowy w Opolu oddalił zażalenie wnioskodawczyni. Uznał, że z art. 35
k.r.o. wynika, iż w trakcie trwania wspólności majątkowej małżeńskiej żaden
z małżonków nie może rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzenia
udziałem w całym majątku wspólnym lub w jego poszczególnych składnikach, które
3
w razie ustania wspólności by mu przypadły. W ocenie Sądu Okręgowego,
spadkodawca musi mieć prawo do przedmiotu zapisu windykacyjnego oraz do
rozporządzania nim nie tylko w chwili otwarcia spadku, lecz już w chwili testowania.
Badanie tych okoliczności uzasadnia wprowadzenie wymagania sporządzenia
testamentu w formie aktu notarialnego, jeżeli jednym z postanowień tego
testamentu miałoby być ustanowienie zapisu windykacyjnego. Co więcej, wysokość
udziałów poszczególnych małżonków we wspólnym majątku może okazać się
nierówna, a tymczasem dokładnie w chwili otwarcia spadku musi być jasne, co jest
przedmiotem zapisu windykacyjnego. Sąd Okręgowy stwierdził również,
że bezwzględny charakter przepisów prawa spadkowego wymaga, aby w razie
wątpliwości przyjąć ich wykładnię literalną.
W piśmiennictwie (krytyczna glosa do tego postanowienia) trafnie
podkreślono, że art. 35 k.r.o. dotyczy wyłącznie czynności prawnych inter vivos, nie
może zatem być przeszkodą do ustanowienia zapisu windykacyjnego, którego
przedmiotem miałby zostać udział w majątku wspólnym małżonków. Funkcją tego
przepisu jest niedopuszczenie osób trzecich do sfery prawnej majątku wspólnego
w trakcie trwania wspólności, lecz nie wówczas, gdy wspólność ustaje, co dzieje się
najpóźniej z chwilą śmierci jednego z małżonków.
Za stanowiskiem uznającym dopuszczalność ustanawiania zapisów
windykacyjnych, obejmujących przedmioty wchodzące w skład wspólnego majątku
małżonków, przemawiają też dalsze argumenty.
O zasadności tego poglądu świadczy przede wszystkim wykładnia językowa
art. 9811
§ 2 k.c. Wskazany w tym przepisie katalog dotyczy wyłącznie
potencjalnych przedmiotów zapisu windykacyjnego. Nie określa on zwłaszcza,
kiedy testator może dysponować przedmiotem zapisu: czy w chwili testowania,
chwili otwarcia spadku, czy w całym okresie między sporządzeniem aktu ostatniej
woli a otwarciem spadku. Charakter prawny mortis causa zapisu windykacyjnego
nakazuje oceniać skuteczność takiego rozrządzenia z uwzględnieniem stanu, jaki
ma miejsce w chwili otwarcia spadku. Wcześniej, choć czynność taka została już
dokonana, nie wywołuje ona żadnych skutków prawnych i może być swobodnie
zmieniona. Kwestia, kiedy testator ma dysponować przedmiotem
4
zapisu windykacyjnego, została uregulowana w odrębnym przepisie - w art. 9812
k.c. Nie ma zatem żadnych podstaw, zwłaszcza w wykładni językowej, aby
ograniczać możliwość dysponowania określonymi przedmiotami tytułem zapisu
windykacyjnego, stosując jako kryterium to, czy w chwili testowania testator może
nimi dysponować. Oznacza to, że za dopuszczalne należy przyjąć rozporządzanie
tytułem zapisu windykacyjnego rzeczami i prawami przyszłymi oraz cudzymi. Inną
kwestią jest skuteczność takich rozrządzeń, która jest oceniana na podstawie
art. 9812
k.c. W konsekwencji za dopuszczalne i ważne należy uznać rozrządzenie
przez jednego z małżonków w testamencie przedmiotem wchodzącym w skład
wspólnego majątku małżonków tytułem zapisu windykacyjnego.
Należy podkreślić, że choć brak rozróżnienia między ważnością
i skutecznością rozrządzenia jest powoływany na obronę stanowiska przeciwnego,
to z innej perspektywy może on świadczyć o dopuszczalności uczynienia
przedmiotem zapisu windykacyjnego przedmiotu wchodzącego w skład wspólnego
majątku małżonków. Notariusz, oceniając dopuszczalność sporządzenia
testamentu zawierającego zapis windykacyjny, ma za zadanie jedynie zapewnić
ważność dokonywanej czynności prawnej, podczas gdy może ona wywrzeć skutki
prawne wiele lat później i zapewnienie jej skuteczności nie jest możliwe.
Jednym z istotnych kryteriów ważności zapisu windykacyjnego jest to, aby
przedmiot tego zapisu mógł przejść na zapisobiercę z chwilą otwarcia spadku
w drodze sukcesji syngularnej. Kryterium to jest spełnione, jeżeli ten przedmiot
należy do katalogu potencjalnych i dopuszczalnych przedmiotów zapisu
windykacyjnego zawartego w art. 9811
§ 2 k.c. Cechą przedmiotu zapisu
windykacyjnego wskazanego w art. 9811
§ 2 pkt 2 k.c. jest jego zbywalność. O ile
zatem ustawodawca odniósł skuteczność zapisu windykacyjnego nie do cech
przedmiotu zapisu, lecz do relacji między tym przedmiotem a zapisodawcą
(czy przedmiot zapisu wchodził w skład majątku zapisodawcy w chwili jego śmierci
- art. 9812
k.c.), o tyle zbywalność dotyczy samego przedmiotu zapisu
windykacyjnego, w oderwaniu od podmiotu do niego uprawnionego. Stąd np.
nie ma wątpliwości, że prawo jest zbywalne nawet wtedy, gdy to nie spadkodawca,
lecz kto inny jest do niego uprawniony. Nie ulega zaś wątpliwości, że spółdzielcze
własnościowe prawo do lokalu jest zbywalne, co wynika expressis verbis z art. 172
5
ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych
(jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.).
Za stanowiskiem dopuszczającym objęcie zapisem windykacyjnym
przedmiotów należących do majątku wspólnego małżonków pozostających
w ustroju wspólności ustawowej przemawia wykładnia systemowa.
Jedną z podstawowych zasad prawa spadkowego jest zasada swobody
testowania. Wynika z niej powinność takiego interpretowania obowiązujących
przepisów, aby zapewnić jej realizację w jak najszerszym możliwym stopniu,
o ile tylko nie narusza to innych zasad prawa spadkowego. Zgodnie z tą zasadą
należy zatem tak wykładać przepisy o zapisie windykacyjnym, aby umożliwić jak
największemu kręgowi testatorów w jak najszerszym zakresie korzystanie z tej
instytucji, o ile tylko taka jest ich wola.
Wykładnia systemowa dostarcza jeszcze jednego argumentu na rzecz
dopuszczalności rozrządzenia mortis causa przedmiotem wchodzącym w skład
majątku wspólnego małżonków. Rozwiązanie tego problemu musi być spójne
z uregulowaniem prawa majątkowego małżeńskiego. Ustawodawca w 2003 r.
zdecydował się utrzymać wspólność majątkową małżeńską jako podstawowy
i ustawowy małżeński ustrój majątkowy. Nie jest zatem zasadna taka interpretacja
innych instytucji prawnych, która w wyraźny sposób prowadziłaby do rezultatów
niekorzystnych dla osób pozostających w ustroju majątkowej wspólności
małżeńskiej. Tymczasem taki byłby skutek przyjęcia odmiennego stanowiska co
do możliwości dysponowania przez każdego z małżonków przedmiotami
wchodzącymi w skład ich majątku wspólnego. Zakres swobody testowania takich
osób byłby zdecydowanie węższy. Praktyka wskazuje na to, że nadal większość
małżonków pozostaje w ustroju ustawowym. Wyłączenie możliwości uczynienia
przez każdego z nich przedmiotem zapisu windykacyjnego składnika majątku
wspólnego mogłoby zatem być postrzegane jako dyskryminacja osób
pozostających w związku małżeńskim.
Za dopuszczalnością rozrządzenia tytułem zapisu windykacyjnego
przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego małżonków przemawiają
też wnioski wynikające z wykładni funkcjonalnej (celowościowej).
6
Zapis windykacyjny jest instytucją prawną, z której co do zasady może skorzystać
każdy spadkodawca – nie można jej ograniczać w zasadzie wyłącznie do osób
niepozostających w ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. Ponadto instytucja
ta, choć przełamuje zasadę sukcesji uniwersalnej, jest zgodna z inną podstawową
zasadą prawa spadkowego – zasadą swobody testowania. Ta koherencja
przemawia za prowadzeniem wykładni sprzyjającej jak najszerszemu stosowaniu
zapisu windykacyjnego w praktyce.
Odmienna interpretacja byłaby wyraźnie sprzeczna z ratione legis ustawy
wprowadzającej do prawa polskiego instytucję zapisu windykacyjnego. Celem tej
ustawy było przede wszystkim spełnienie oczekiwań społecznych, które zmierzały
do umożliwienia dysponowania konkretnymi przedmiotami z majątku spadkodawcy
na wypadek śmierci tak, aby taka dyspozycja wywierała skutek rzeczowy.
Znaczne zawężenie zastosowania zapisu windykacyjnego przez wyłączenie
z zakresu przedmiotów takiego zapisu składników majątku wspólnego
małżeńskiego pozostawałoby w oczywistej sprzeczności z zamiarem ustawodawcy.
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy rozstrzygnął zagadnienie
prawne, jak w uchwale.