Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt I CSK 384/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 21 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Iwona Koper (sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
w sprawie z powództwa B. Bank S.A. z siedzibą w W.
przeciwko M. P. i A. P.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej - VPF I
Niestandaryzowanego Sekurytyzacyjnego Funduszu Inwestycyjnego Zamkniętego
z siedzibą w W.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 21 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 19 stycznia 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od pozwanych na rzecz powoda kwotę 3.600 zł
(trzy tysiące sześćset) tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
Sąd Okręgowy w W. wyrokiem z dnia 6 czerwca 2011 r. oddalił powództwo
B.Bank S.A przeciwko pozwanym M. P. i A. P. o zapłatę kwoty 432.124,60 zł z
tytułu hipoteki ustanowionej na rzecz powoda na nieruchomości pozwanych. Uznał,
że powód nie wykazał, iż jego wyliczenie roszczenia głównego zabezpieczonego
hipoteką odpowiada dochodzonej należności i nie przedstawił potwierdzającej go
dokumentacji księgowej.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny, na skutek apelacji powoda
zmienił wyrok Sądu Okręgowego i uwzględnił powództwo co do należności głównej,
którą zasądził na rzecz powoda w dochodzonej wysokości solidarnie od
pozwanych, z ograniczeniem ich odpowiedzialności do nieruchomości obciążonej
hipoteką oraz do wysokości ustanowionej na rzecz powoda na tej nieruchomości
hipoteki, a nadto częściowo co do odsetek za opóźnienie w zapłacie zasądzonej
kwoty.
W jego uzasadnieniu wskazał, że zgodnie z art. 77 ustawy z dnia 6 lipca
1982 r. o księgach wieczystych i hipotece, (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r., nr 124, poz.
1361 ze zm. dalej jako u.k.w.h.) w brzmieniu sprzed jego zmianą dokonaną z dniem
20 lutego 2011 r., przedawnienie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką - które
w sprawie było okolicznością bezsporną - nie narusza uprawnienia wierzyciela
hipotecznego do uzyskania zaspokojenia z nieruchomości obciążonej, przy czym
przepisu tego nie stosuje się do roszczenia o odsetki. Roszczenie powoda jako
wierzyciela hipotecznego dochodzącego od pozwanych jako dłużników
rzeczowych, po przedawnieniu wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, ogranicza
się więc do wierzytelności hipotecznej głównej (kwoty udzielonego kredytu
zabezpieczonej hipoteką) i odsetek z tytułu opóźnienia w jej zapłacie, nie obejmuje
natomiast odsetek za opóźnienie w spłacie kredytu jako wierzytelności osobistej.
Sąd Apelacyjny po rozważeniu ponownie materiału dowodowego w szczególności
dokumentów księgowych przedłożonych przez powoda ustalił na ich podstawie, że
A. P. prowadzący działalność gospodarczą pod nazwą M. Przedsiębiorstwo
Prywatne z siedzibą w . zawarł z powodem w dniu 11 kwietnia 1990 r. umowę
kredytową nr … i na jej podstawie uzyskał kredyt w wysokości 460.000,00 USD
3
powiększony następnie o kwotę 362.000,00 DEM. Kredyt został zabezpieczony
wpisem hipoteki ustanowionej, za zgodą żony kredytobiorcy M. P., na
nieruchomości stanowiącej współwłasność pozwanych. Na dzień 23 września 1993
r. zadłużenie kredytobiorcy z tego tytułu wynosiło 567.410 USD i 442.916,41 DEM.
Kredyt w dolarach USA został wykorzystany w kwocie 459.955,38 USD. Jego
zwiększona kwota powstała z doliczenia do kapitału kredytu kwoty 1.745,69 USD
prowizji od zaangażowania, kwoty 30.144,29 USD odsetek zapadłych umownych
oraz kwoty 75.565,36 USD odsetek zapadłych od zadłużenia zapadłego. Podobnie
zwiększeniu uległa kwota kredytu udzielonego w markach niemieckich. Kredyt ten –
co jest niesporne - został spłacony przed zawarciem przez strony porozumienia z
dnia 18 października 1993 r. Zadłużenie pozwanego z tego tytułu obejmowało
kapitał w kwocie 361.000,30 DEM, prowizję od zaangażowania w kwocie 5 DEM,
odsetki zapadłe umowne w kwocie 15.657,48 DEM, odsetki od zadłużenia
zapadłego 66.253,63 DEM – łącznie 442.916,41 DEM. Na poczet tego zadłużenia
została zarachowana kwota 5.390.292.700,00 zł (593.029 PLN). Wobec braku
przeciwnych dokumentów, świadczących o innym zarachowaniu Sąd Apelacyjny
uznał oparte na nich wyliczenie za prawidłowe. Wskazał, że w chwili spłaty kredytu
w markach niemieckich wierzytelność ta nie była przedawniona, została
zaspokojona przez pozwanego jako dłużnika osobistego, a sposób spłaty został
przez niego zaakceptowany w porozumieniu z dnia 18 października 1993 r.
Odnośnie do rozliczenia zadłużenia z tytułu kredytu udzielonego w dolarach USA w
kwocie 459.955,38 USD Sąd Apelacyjny przyjął, że do tej kwoty zgodnie z art. 77
u.k.w.h. powód nie może doliczyć odsetek ustawowych, może natomiast doliczyć
prowizję, gdyż zgodnie z aneksem nr 2/90 z dnia 20 grudnia 1990 r. hipoteka miała
zabezpieczać także koszty kredytu, czego pozwany nie kwestionował. Stanowiska
tego nie podważa zmiana art. 77 u.k.w.h., który w aktualnym brzmieniu wyklucza
możliwość zaspokojenia wszelkich roszczeń ubocznych od przedawnionej
wierzytelności. Zgodnie z art. 10 ust. 2 ustawy nowelizującej z 26 czerwca 2009 r.
zmieniony przepis nie ma bowiem zastosowania do hipotek zwykłych powstałych
przed jej wejściem w życie w dniu 20 lutego 2011 r. Jak ustalił Sąd Apelacyjny
ostatecznie więc kapitał wyjściowy zadłużenia pozwanego wynosi 461.701,07 USD.
Na poczet tego zadłużenia zostały zaliczone kwoty 230.117,18 USD i 94.993,83
4
USD. Pierwsza pochodziła z wpłaty dokonanej w dniu 15 października 1993 r.,
wynoszącej 1.000.000 LN, z której pozwany bank zarachował na poczet kredytu
udzielonego w dolarach USA kwotę 460 970,73 PLN. W ocenie Sądu
Apelacyjnego, woli wierzyciela co do zaliczenia tej wpłaty w pierwszej kolejności na
odsetki, które co do zasady podlegają zaspokojeniu przed należnością główną, nie
mogłaby zmienić wola dłużnika, co wynika z zasady określonej w art. 451 § 1 zd. 2
k.c., odnoszącej się także do sytuacji gdy dłużnika obciąża tylko jeden dług.
O takiej właśnie woli powoda świadczy przy tym doliczenie do kapitału kredytu
odsetek, a także wynika ona z treści porozumienia z dnia 18 października 1993 r
i ustalonego w nim długu na poziomie 1.675.666,42 PLN. Jednocześnie w historii
kredytu wierzyciel wskazał, że na dzień porozumienia z dnia 20 maja 1994 r.
pozostaje do spłaty kapitał w kwocie 475.666,42 PLN i taka kwota była jego
podstawą. Świadczy to o woli wierzyciela zaliczenia pierwszej wpłaty najpierw na
poczet odsetek, a dopiero w drugiej kolejności na poczet kapitału. Wskazaną kwotę
zadłużenia uzyskuje się po doliczeniu wpłaty pozwanego z dnia 18 grudnia 1993 r.
w kwocie 2.000.000.000 zł. Jako pozbawiony znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy
ocenił Sąd Apelacyjny fakt, że stroną porozumienia nie była pozwana, gdyż
negocjacje były wówczas prowadzone między wierzycielem a dłużnikiem osobistym
i dotyczyły nieprzedawnionej wierzytelności osobistej. Wpłaty dokonane przez
dłużnika osobistego i sposób ich zarachowania są zaś wiążące także dla dłużników
hipotecznych. Pozwana miała prawo (na podstawie art. 73 u.k.w.h.) podnoszenia
w sprawie takich samych zarzutów, jakie przysługiwały dłużnikowi osobistemu.
Żadne z pozwanych nie kwestionowało skutecznie sposobu wyliczenia dłużnej
należności według stanu z 1993 r., wysokości odsetek, ani treści umowy
kredytowej. Pozwani nie udowodnili, że wierzyciel wyraził zgodę na zaliczenie
pierwszej wpłaty najpierw na poczet kapitału, a potem dopiero odsetek, nie
wykazali dokonania jakichkolwiek spłat z tytułu kredytu do września 1993 r., nie
przedstawili także żadnego własnego wyliczenia pozostałego do spłaty kapitału,
ograniczając się do zaprzeczenia istnieniu wierzytelności. Ostatecznie zatem - jak
ustalił Sąd Apelacyjny - kwota 460.970,73 PLN z sumy 1.000.000 PLN wpłaconej
w dniu 15 października 1993 r., odpowiadała 230.117,18 USD i pomniejszała
należność w wysokości 567.410,72 USD stanowiącą zadłużenie na wrzesień
5
1993 r. W dniu 18 października 1993 r. A. P. obciążał więc dług w wysokości
337.293,54 USD, co przy zastosowaniu kursu 2,0032 PLN odpowiadało kwocie
675.666,42 PLN. Strony nie kwestionowały tego przelicznika, a wysokość kursu i
prawidłowość przewalutowania kredytu pozwani przyznali w piśmie z dnia 18
listopada 2009 r. Następnie w dniu 18 grudnia 1993 r. pozwany wpłacił na rzecz
powoda kwotę 200.000 PLN, która zgodnie z zaakceptowanym przez stronę
powodową wnioskiem pozwanego została zarachowana na poczet kapitału, więc
pozwanemu do zapłaty pozostała kwota 475.666,42 PLN stanowiąca następnie
podstawę porozumienia z dnia 20 maja 1994 r. W jego wyniku pozwany wpłacił na
rzecz powoda kwotę 13 541, 82 PLN zarachowaną przez wierzyciela na poczet
kapitału. Po zaliczeniu przez wierzyciela wpłat dokonanych na podstawie
porozumień z 1993 r., 1994 r. i 1996 r. (30.000 zł) na poczet kapitału udzielonego
kredytu, pozwanemu - przy uwzględnieniu przedstawionych wyliczeń - pozostaje
do zapłaty kapitał w dochodzonej obecnie przez powodowy Bank kwocie
432.124,60 zł. Brak jest przy tym - w ocenie Sądu Apelacyjnego - podstaw, by
wpłaconą przez pozwanego na poczet porozumienia z 20 maja 1994 r. kwotę
20.000 PLN zaliczyć na poczet kapitału, a to wobec niewskazania przez dłużnika,
czy wpłaty dokonuje na poczet odsetek, czy na rzecz kapitału oraz z uwagi na
brak danych wskazujących, że wierzyciel zaliczył ją na poczet kapitału. Sąd
Apelacyjny przyjął, że wbrew zarzutom pozwanych i stanowisku Sądu Okręgowego,
z dokumentów księgowych banku wynika kwota dochodzona pozwem, natomiast
pozwani nie zdołali obalić domniemania z art. 95 ust. 1 ustawy z dnia 29 sierpnia
1997 (tekst jedn. Dz.U. z 2012, poz. 1376) Prawa bankowego w zw. z art. 252
k.p.c., ani też domniemania z art. 71 u.k.w.h., obecnie uchylonego lecz
obowiązującego w dniu ustanowienia przedmiotowej hipoteki na rzecz powoda
i mającego zastosowanie w sprawie. Pozwani nie wykazali, że wierzytelność
zabezpieczona hipoteką wygasła (art. 94 u.k.w.h.), co wymagało wylegitymowania
się odpowiednim pokwitowaniem, poprzestając na kwestionowaniu wyliczeń
wynikających z dokumentów bankowych. W zakresie istniejącego między stronami
sporu o zaliczenie przez powoda wpłaty dokonanej przez pozwanego w dniu
15 października 1993 r. w wysokości 460.970,73 PLN na poczet najpierw odsetek
a w drugiej kolejności na poczet kapitału, Sąd Apelacyjny stwierdził, że taki
6
dopuszczalny prawnie sposób jej zaliczenia wynika z przedstawionej przez powoda
dokumentacji księgowej. Akceptując w tym zakresie ustalenia i ocenę prawną Sądu
pierwszej instancji, nie podzielił zarzutu, że na skutek porozumień zawieranych
przez B. Bank z A. P. doszło do odnowienia zobowiązania, ze skutkiem
wygaśnięcia roszczenia wynikającego z dotychczasowej umowy kredytowej (art.
506 k.c.). Nie świadczy o tym zmiana waluty kredytu, w sytuacji gdy świadczenie
pieniężne pozwanego miało nadal tę samą podstawę w postaci umowy kredytowej,
a zawarte między powodem a pozwanym porozumienia dotyczyły jedynie zmiany
sposobu wykonania tej umowy. Oddalił zarzut naruszenia art. 70 u.k.w.h.
(poprzednio obowiązującego) oparty na twierdzeniu o braku zgody pozwanej na
podwyższenie wierzytelności, gdyż jak stwierdził nie doszło do jej podwyższenia, a
w porozumieniach z lat 1993, 1994 i 1996 r. doliczono jedynie do kwoty kapitału
odsetki, które przy tym, stosownie do art. 69 u.k.w.h. również objęte były
zabezpieczeniem.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w części uwzględniającej apelację powoda
i orzekającej o kosztach postępowania w zaskarżyli pozwani zarzucając w skardze
kasacyjnej:
1) w ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania:
- naruszenie art. 378 § 1 w zw. z art. 328 § 2 k.p.c. i art. 391 § 1 k.p.c. przez
dokonanie oceny twierdzeń i zarzutów pozwanych w sposób wybiórczy, w oparciu
o treść uzasadnienia wyroku sądu pierwszej instancji, który odmówił im zasadności;
- naruszenie art. 382 w zw. z art. 391 § 1 k.p.c. przez zawarcie twierdzeń
wewnętrznie sprzecznych polegających na przyjęciu za własne ustaleń Sądu
Okręgowego dotyczących skutków porozumień zawartych przez stronę powodową
z pozwanym, a równocześnie dokonanie odmiennej oceny charakteru tych
porozumień;
2) w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego:
a) niewłaściwe zastosowanie art. 77 u.k.w.h. w zw. z art. 455 k.c. przez zasądzenie
od pozwanych odsetek od wierzytelności przedawnionej;
b) niewłaściwe zastosowanie art. 451 § 1 k.c. przez dokonanie wbrew stanowisku
strony powodowej oraz twierdzeniom pozwanych samodzielnego zarachowania
płatności pozwanego na rzecz strony powodowej;
7
c) niewłaściwe zastosowanie art. 451 k.c. przez przyjęcie, że porozumienie zawarte
przez stronę powodową i pozwanego nie stanowiło odnowienia, a co najmniej
zmiany przedmiotu świadczenia stanowiącego przedmiot zobowiązania pozwanej
d) błędną wykładnię art. 70 i art. 69 u.k.w.h. i niewłaściwe zastosowanie art. 73
u.k.w.h. przez przyjęcie, że do zmiany kwoty wierzytelności głównej zabezpieczonej
hipoteką nie jest konieczna zgoda współwłaściciela nieruchomości niebędącego
dłużnikiem osobistym wierzyciela hipotecznego i na wykluczeniu możliwości
podnoszenia przez pozwaną zarzutu nieuczestniczenia w porozumieniach
zawieranych przez stronę powodową z pozwanym.
Skarżący wnosili o uchylenie wyroku Sądu Apelacyjnego w zaskarżonej
części i przekazanie spawy temu Sądowi do ponownego rozpoznania lub uchylenie
wyroku i oddalenie apelacji powoda i zasądzenie na rzecz pozwanych kosztów
postępowania.
Sąd Najwyższy zważył co następuje:
W pierwszej kolejności rozważeniu przez Sąd Najwyższy podlegają
powołane się przez skarżących obok podstawy naruszenia prawa materialnego
zarzuty naruszenia przepisów procesowych, bowiem dopiero ocena, że stan
faktyczny leżący u podstaw zastosowania w zaskarżonym wyroku przepisów prawa
materialnego ustalony został w prawidłowo przeprowadzonym postępowaniu
pozwala uznać, że wiąże on Sąd Najwyższy przy rozpatrywaniu zarzutów z zakresu
prawa materialnego zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c.
Sformułowane w skardze kasacyjnej pozwanych zarzuty nie pozwalają na
stwierdzenia podnoszonych na ich podstawie uchybień procesowych już z tej
przyczyny, że nie zawierają one uzasadnienia, koniecznego dla określenia kierunku
i zakresu kontroli przez Sąd Najwyższego pod tym kątem zaskarżonego wyroku.
Podstawę naruszenia przepisów postępowania skarżący uzasadnili bowiem jedynie
ogólnym i odnoszącym się do wszystkich zarzutów stwierdzeniem o dokonaniu
przez Sąd Apelacyjny „swoistej manipulacji ustaleniami z postępowania przed
sądem I instancji”. Zawarta w jego lapidarnym rozwinięciu krytyka zaskarżonego
wyroku, przeciwstawiająca go wyrokowi Sądu Okręgowego, dotyczy przyjętych
w jego podstawie ustaleń faktycznych i ich oceny prawnej jednak w żaden sposób
nie nawiązuje do przypisywanych Sądowi Apelacyjnemu uchybień procesowych.
8
Wskazać przy tym trzeba, że ze względu na merytoryczny charakter
postępowania apelacyjnego, sąd drugiej instancji powinien – niezależnie od treści
zarzutów apelacji – dokonać ponownych własnych ustaleń, które jak w niniejszej
sprawie mogą różnić się od ustaleń Sądu pierwszej instancji, a następnie poddać je
ocenie pod kątem prawa materialnego (uchwała składu siedmiu sędziów Sądu
Najwyższego, zasada prawna, z dnia 23 marca 1999 r., III CZP 59/98 OSNC 1999,
nr 7-8, poz. 124). Nie można więc czynić zarzutu Sądowi Apelacyjnemu, że jak
podnoszą skarżący, „przeprowadził wywód sprzeczny z ustaleniami Sądu I instancji
dokonując samodzielnie i wbrew stanowisku stron – rozliczenia sum stanowiących
przedmiot kolejnych porozumień oraz dokonywanych płatności”.
Oczywiście nieuzasadnione w świetle przytoczonych motywów
zaskarżonego wyroku jest twierdzenie skarżących uzasadniające zarzut naruszenia
art. 77 u.k.w.h. w brzmieniu obowiązującym do dnia 19 lutego 2011 r. w zw. z art.
455 k.c. o zasądzeniu od pozwanych odsetek od wierzytelności przedawnionej. Jak
trafnie wskazał Sąd Apelacyjny, wynikający z art. 77 u.k.w.h. zakaz dochodzenia
odsetek obejmuje jedynie odsetki związane z opóźnieniem w zapłacie
przedawnionej wierzytelności przysługującej od dłużników osobistych, nie obejmuje
natomiast zasądzonych odsetek od wierzytelności hipotecznej, których powód
domagał się od pozwanych.
Bezpodstawnie zarzucają skarżący dokonanie przez Sąd Apelacyjny, wbrew
stanowisku stron i z naruszeniem art. 451 § 1 k.c., samodzielnego zarachowania
płatności dokonywanych przez pozwanego na rzecz powodowego Banku. W tym
zakresie bowiem Sąd ustalił jedynie w ramach rekonstrukcji stanu faktycznego,
jakich czynności dokonywały strony oraz ocenił ich znaczenie prawne z punktu
widzenia powołanego przepisu. Podnoszony zarzut, któremu przy tym nie
towarzyszy krytyka przyjętej w zaskarżonym wyroku wykładni art. 451 § 1 k.c., jest
więc w istocie skierowany przeciwko ustaleniom faktycznym i jako taki, zgonie z art.
3983
§ 3 k.p.c., jest niedopuszczalny.
Poza unormowaniem art. 451 § 1 k.c. znajduje się podnoszona w ramach
zarzutu jego naruszenia kwestia odnowienia zobowiązania przynależna do treści
art. 506 k.c., który nie jest jednak objęty zarzutami skargi.
9
Niezasadne są zarzuty naruszenia art. 69, 70 i 73 u.k.w.h., które oparte
zostały na błędnym założeniu, że w sprawie doszło do zmiany wierzytelności
zabezpieczonej hipoteką przez jej podwyższenie. W kwestii tej Sąd Apelacyjny
prawidłowo przyjął, że nie stanowiło jej doliczenie do kwoty kapitału
skapitalizowanych odsetek, także objętych zabezpieczeniem na podstawie art. 69
u.k.w.h., których zresztą powód nie dochodził od pozwanych występując jedynie
o zasądzenie kwoty kapitału oraz odsetek od wierzytelności hipotecznej. Wbrew
twierdzeniom skarżących Sąd Apelacyjny nie wyraził poglądu o braku koniecznej
zgody współwłaściciela nieruchomości nie będącego wierzycielem osobistym na
zmianę wierzytelności zabezpieczonej hipoteką, ani nie odmówił pozwanej prawa
podnoszenia zarzutu nieuczestniczenia w porozumieniach zawieranych przez
pozwanego - kredytobiorcę z powodem, lecz zarzut ten rozpoznał i uznał go za
nieuzasadniony z wcześniej przytoczonych przyczyn prawnych, do których
skarżący w uzasadnieniu zarzutu nie nawiązują.
Kierując się powyższym Sąd Najwyższy, na podstawie art. 39814
k.p.c.
oddalił pozbawioną uzasadnionych podstaw skargę kasacyjną oraz orzekł
o kosztach postępowania kasacyjnego stosownie do art. 98 § 1 i 3 w zw. z art. 99,
art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.
db