Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 591/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 12 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Kazimierz Zawada (przewodniczący)
SSN Zbigniew Kwaśniewski
SSN Marta Romańska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa M. I.
przeciwko „M. T.” Spółce Akcyjnej w Ł.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 12 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 lipca 2012 r., oddala skargę kasacyjną;
1) zasądza od powoda na rzecz strony pozwanej kwotę 1.800
(tysiąc osiemset) zł tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód – M. I. wniósł o zasądzenie od „M. T.” Spółki Akcyjnej kwoty
101.216,38 zł z ustawowymi odsetkami jako odszkodowania za szkodę wyrządzoną
mu przez wypowiedzenie umowy najmu lokalu użytkowego po ogłoszeniu upadłości
likwidacyjnej powodowej Spółki.
Pozwany - „M. T.” Spółka Akcyjna wniósł o oddalenie powództwa.
Wyrokiem z 23 stycznia 2012 r. Sąd Okręgowy w L. zasądził od pozwanego
na rzecz powoda kwotę 101.216,38 zł z ustawowymi odsetkami od 28 września
2011 r. oraz 8.728 zł tytułem kosztów procesu.
Sąd Okręgowy ustalił, że na podstawie umowy z 3 czerwca 2008 r. pozwany
wynajął od powoda na 10 lat lokal nr 12, położony w centralnej części Galerii P. w
K. Pozwany zobowiązał się płacić czynsz w wysokości określonej w § 7 umowy. Na
początku 2009 r. pozwany objął ten lokal we władanie.
Postanowieniem z 10 sierpnia 2009 r. Sąd Rejonowy w Ł. ogłosił upadłość
pozwanego obejmującą likwidację jego majątku, a oświadczeniem z 2 października
2009 r. Syndyk masy upadłości pozwanego wypowiedział umowę najmu z 3
czerwca 2008 r. ze skutkiem na 31 stycznia 2010 r.
Wierzytelność powoda obejmująca niezapłacone opłaty czynszowe za okres
do dnia ogłoszenia upadłości została przez powoda zgłoszona do masy upadłości
pismem z 2 listopada 2009 r. i uznana w całości.
Postanowieniem z 22 stycznia 2010 r. sąd zmienił sposób prowadzenia
upadłości pozwanego z postępowania obejmującego likwidację jego majątku na
postępowanie z możliwością zawarcia układu.
Pismem z 24 sierpnia 2010 r. powód zgłosił w postępowaniu upadłościowym
pozwanego swoją wierzytelność w kwocie 65.155,68 zł.
Postanowieniem z 22 października 2010 r. Sąd Rejonowy zatwierdził układ
zawarty przez „M. T.” Spółkę Akcyjną w upadłości układowej w . z wierzycielami na
zgromadzeniu wierzycieli 29 września 2010 r.
Prawomocnym postanowieniem z 8 listopada 2010 r. Sąd Rejonowy
stwierdził z urzędu zakończenie postępowania upadłościowego pozwanego.
Postanowieniem z 18 listopada 2010 r. sędzia komisarz umorzył postępowanie w
sprawie zgłoszenia wierzytelności powoda z sierpnia 2010 r.
3
Umową z 22 grudnia 2010 r. powód sprzedał nieruchomość obejmującą
budynek Galerii P. w K. Powód wyliczył szkodę poniesioną na skutek rozwiązania
przez syndyka umowy najmu z 3 czerwca 2008 r. i 11 marca 2011 r. wezwał
pozwanego do jej zapłaty w terminie do 15 kwietnia 2011 r.
Sąd Okręgowy uznał stan faktyczny za w większości niesporny, a skoro
pozwany w odpowiedzi na pozew nie kwestionował okoliczności dotyczących
rozwiązania z nim umowy najmu i wyliczenia szkody, to jego późniejsze wnioski
dowodowe dotyczące tych okoliczności pominął (art. 47914
k.p.c.).
Sąd Okręgowy przytoczył brzmienie art. 110 ust. 5, art. 117 i art. 372 ust. 1
p.u.n. i stwierdził, że charakter wierzytelności powoda dochodzonej w niniejszej
sprawie wskazuje na to, że powstała ona po ogłoszeniu upadłości pozwanego.
Zasadą jest, że układem objęte są wszystkie wierzytelności określone w ustawie,
choćby nawet nie były umieszczone na liście wierzytelności, ale – zgodnie z art.
272 ust. 1 p.u.n. – wierzytelności powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości
dłużnika. Wierzytelność dochodzona przez powoda nie jest zatem objęta układem
i powód może jej dochodzić od upadłego w pełnej wysokości, co – zdaniem Sądu
Okręgowego – znajduje potwierdzenie w poglądzie wyrażonym przez Sąd
Najwyższy w wyroku z 21 października 1998 r., II CKN 12/98, Lex nr 35073.
Występując 30 grudnia 2009 r. o zmianę sposobu prowadzenia
postępowania upadłościowego i składając propozycje układowe upadły powinien
uwzględnić ryzyko roszczeń powstających z powodu czynności syndyka z art. 110
ust 3 p.u.n., a po zmianie sposobu prowadzenia postępowania strony nie uchyliły
skutków wypowiedzenia umowy najmu. Powód nie mógł zgłosić szkody
w postępowaniu upadłościowym przed zmianą sposobu prowadzenia
postępowania, skoro zaczął ją ponosić od 1 lutego 2010 r. Zmiana sposobu
prowadzenia upadłości na postępowanie z możliwością zawarcia układu
i doprowadzenie do jego zawarcia spowodowały, że roszczenie powoda nie mogło
być zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. Nie zmieniło to jednak sytuacji
powoda, a wyrównania poniesionej szkody może on zatem dochodzić na zasadach
ogólnych. Nie ma znaczenia, czy brał udział w głosowaniu nad układem.
Szkodą powoda jest utracony przez niego czynsz za lokal nr 12 w wysokości
przysługującej mu od pozwanej za okres od lutego do grudnia 2010 r. Szkoda
4
obejmuje również utracony przez niego czynsz za lokal nr 11 w wysokości
przysługującej mu od P. Poland Spółkę z o.o. w P. za okres od 16 marca do
grudnia 2010 r. Kwoty te należało pomniejszyć o sumy otrzymane od nowych
najemców i tak też powód obliczył szkodę. Kapitalizacja odsetek należnych
powodowi za okres od 16 kwietnia do 25 września 2011 r. miała podstawę w art.
455 k.c.
Wyrokiem z 24 lipca 2012 r., wydanym w uwzględnieniu apelacji pozwanego,
Sąd Apelacyjny zmienił wyrok Sądu Okręgowego z 23 stycznia 2012 r. w ten
sposób, że powództwo oddalił i zasądził od powoda na rzecz pozwanego kwoty
3.617 zł i 7.511 zł tytułem kosztów postępowania za obie instancje.
Sąd Apelacyjny zaakceptował ustalenia faktyczne Sądu Okręgowego
i uzupełniająco przeprowadził dowód z postanowienia sędziego komisarza Sądu
Rejonowego z 18 listopada 2010 r. oraz postanowienia tego Sądu z 10 sierpnia
2009 r. w sprawie ogłoszenia upadłości pozwanego oraz pisma powoda w
przedmiocie zgłoszenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym.
Sąd Apelacyjny uznał za błędny pogląd Sądu Okręgowego, że roszczenie
odszkodowawcze powoda powstało po upływie terminu wypowiedzenia umowy
najmu przez syndyka, a zatem 31 stycznia 2010 r. Zdaniem tego Sądu art. 110 ust.
3 p.u.n. ma charakter wyjątkowy w takim znaczeniu, że stwarza syndykowi
szczególną podstawę prawną do wypowiedzenia umowy, której rozwiązanie inaczej
nie byłoby możliwe. Możliwość ta jest podyktowana względem na potrzebę ochrony
wierzycieli upadłościowych (interes masy upadłości). W wypadku wypowiedzenia
przez syndyka umowy najmu lub dzierżawy, i tylko wówczas, na podstawie art. 110
ust. 5 p.u.n. wynajmujący lub wydzierżawiający może dochodzić w postępowaniu
upadłościowym odszkodowania z powodu jej rozwiązania przed terminem,
z ograniczeniem odpowiedzialności do okresu nie dłuższego niż dwa lata licząc od
daty wygaśnięcia umowy wskutek wypowiedzenia.
Roszczenie odszkodowawcze wynajmującego przewidziane przez art. 110
ust. 5 p.u.n. powstaje w momencie skutecznego wypowiedzenia umowy najmu
przez syndyka, a wydzierżawiający może je dochodzić w postępowaniu
upadłościowym. Przepis ten ma znaczenie wyjątkowe także dlatego, że rozszerza
katalog wierzytelności, które mogą być objęte układem, chociaż wierzytelność
5
odszkodowawcza przewidziana nim powstaje po ogłoszeniu upadłości. Skoro
bowiem ta wierzytelność odszkodowawcza nie może powstać przed ogłoszeniem
upadłości, a z mocy tego samego przepisu podlega zaspokojeniu w postępowaniu
upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego, to tym bardziej podlega
zaspokojeniu w postępowaniu upadłościowym w przypadku przekształcenia takiego
postępowania w postępowanie upadłościowe z możliwością zawarcia układu.
Syndyk masy upadłości 2 października 2009 r. wypowiedział pozwanemu
umowę najmu i od tej daty pozwany miał możliwość zgłoszenia wierzytelności
odszkodowawczej na podstawie art. 110 ust. 3 i 5 p.u.n. w postępowaniu
upadłościowym. Powód mógł zgłosić wierzytelność o zapłatę odszkodowania z art.
110 ust. 5 p.u.n. jednocześnie z wierzytelnością o zapłatę opłat czynszowych
powstałych przed ogłoszeniem upadłości. Zgłoszenie takie zostało dokonane przez
powoda 2 listopada 2009 r., a zatem miesiąc po wypowiedzeniu umowy najmu
przez Syndyka. Szkoda wynikająca z wcześniejszego niż przewidywała umowa
wypowiedzenia najmu ogranicza się do utraconych korzyści (lucrum cessans)
w rozumieniu art. 361 § 2 k.c., które wynajmujący by uzyskał, gdyby nie została
ogłoszona upadłość najemcy i gdyby nie doszło do wypowiedzenia umowy przez
syndyka. Jej wysokość jest możliwa do określenia już w momencie wypowiedzenia
umowy przez syndyka, co nie oznacza, że w postępowaniu upadłościowym należy
ją przyjąć w zgłoszonej wysokości. Nie ma przeszkód natury prawnej i faktycznej,
które uniemożliwiałyby wynajmującemu zgłoszenie roszczenia odszkodowawczego
przewidzianego w art. 110 ust. 5 p.u.n. w postępowaniu upadłościowym.
Konsekwencje zaniedbań wynajmującego w związku z niezgłoszeniem, bądź
spóźnionym zgłoszeniem roszczenia odszkodowawczego w postępowaniu
upadłościowym, nie mogą być przerzucane na upadłego i stawiać wynajmującego
w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do innych wierzycieli, których wierzytelności
są zaspokajane w postępowaniu upadłościowym - poprzez zawarcie układu.
Powód zgłosił swoje roszczenie odszkodowawcze dopiero 24 sierpnia
2010 r., w związku z czym postępowanie upadłościowe dotyczące tej wierzytelności
zostało umorzone na podstawie art. 252 ust. 3 p.u.n. Uchybienie przez wierzyciela
terminowi zgłoszenia wierzytelności nie pozbawia go prawa udziału
w postępowaniu, lecz powoduje, że czynności dokonane wcześniej są wobec niego
6
skuteczne i nie mogą być w żadnym trybie kwestionowane. Z mocy art. 117 p.u.n.
w razie zmiany sposobu prowadzenia postępowania upadłościowego
z postępowania obejmującego likwidację majątku upadłego na postępowanie
z możliwością zawarcia układu, skutki prawne ogłoszenia upadłości oraz czynności
przewidzianych w art. 97-115 p.u.n. pozostają w mocy. Zmiana sposobu
prowadzenia postępowania nie zmienia zatem statusu wierzytelności
wynajmującego z tytułu odszkodowania przewidzianego w art. 110 ust. 5 p.u.n.
Układ wiąże także takiego wierzyciela, którego wierzytelność nie została
umieszczona na liście wierzytelności, mimo że nad nim nie głosował (art. 290 ust. 1
p.u.n.). Układ zawarty przez pozwanego z wierzycielami, zatwierdzony przez Sąd
Rejonowy postanowieniem z 22 października 2010 r. wiąże zatem strony
niniejszego procesu w zakresie, w jakim dokonuje restrukturyzacji wierzytelności
odszkodowawczej powoda wobec pozwanego wynikającej z art. 110 ust. 5 p.u.n. Z
postanowienia Sądu Rejonowego w przedmiocie podziału wierzycieli ze względu na
kategorie wynika, że wierzytelność odszkodowawcza powoda zakwalifikowana
została do VII grupy. Zgodnie zaś z układem zatwierdzonym przez ten Sąd
odszkodowania przewidziane w grupie VII zostały umorzone w całości. Ta
okoliczność zadecydowała o oddaleniu powództwa.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego z 24 lipca 2012 r.
powód zarzucił, że orzeczenie to zapadło z naruszeniem prawa materialnego (art.
3983
§ 1 pkt 1 k.p.c.), to jest: - art. 110 ust. 5 p.u.n. w zw. z art. 272 ust. 1 p.u.n.
poprzez ich niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, że wierzytelność
odszkodowawcza, o której mowa w art. 110 ust. 5 p.u.n. może być objęta układem,
chociaż powstała po ogłoszeniu upadłości pozwanego; - art. 290 ust. 1 w zw. z art.
272 ust. 1 i art. 110 ust. 5 p.u.n. przez jego niewłaściwe zastosowanie i uznanie, iż
układ wiąże powoda w zakresie wierzytelności odszkodowawczej wynikającej z art.
110 ust. 5 p.u.n.; - art. 117 w zw. z art. 110 ust. 5 i art. 272 ust. 1 p.u.n. przez ich
niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, iż wierzytelność odszkodowawcza,
o której mowa w art. 110 ust. 5 p.u.n. po zmianie trybu postępowania
upadłościowego z likwidacyjnego na postępowanie z możliwością zawarcia układu,
powinna być nadal dochodzona w postępowaniu upadłościowym i podlegać
postanowieniom układu; - art. 372 ust. 1 w zw. z art. 110 ust. 5 p.u.n. przez ich
7
niewłaściwe niezastosowanie do wierzytelności odszkodowawczej dochodzonej
pozwem; - art. 110 ust. 5 w zw. z art. 110 ust. 3 p.u.n. i art. 471 k.c. i w zw. z art.
361 § 1 i 2 k.c. przez jego niewłaściwą wykładnię polegającą na przyjęciu, że
wierzytelność odszkodowawcza wynajmującego, o której mowa w tym przepisie
powstaje już w dacie złożenia przez syndyka masy upadłości oświadczenia o
wypowiedzeniu umowy najmu.
Powód wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy
Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania względnie o jego uchylenie
i oddalenie apelacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego.
Pozwany wniósł o oddalenie skargi kasacyjnej.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Wbrew zarzutom skarżącego, Sąd Apelacyjny trafnie zidentyfikował
charakter roszczenia, dla którego podstawą jest art. 110 ust. 5 p.u.n., prawidłowo
też oznaczył skutki zmiany sposobu prowadzenia upadłości dłużnika z likwidacyjnej
na układową oraz skutki zawarcia układu dłużnika z wierzycielami dla bytu
wierzytelności o zapłatę odszkodowania, dla którego podstawą jest art. 110 ust. 5
p.u.n.
Przepis art. 110 ust. 5 p.u.n. przyznaje wynajmującemu roszczenie
o odszkodowanie z powodu rozwiązania najmu lub dzierżawy przed terminem
przewidzianym w umowie. Przyznane syndykowi masy upadłości w art. 110 ust. 3
p.u.n. uprawnienie do wypowiedzenia umowy najmu zawartej na czas oznaczony
ma charakter wyjątkowy, gdyż – co do zasady – taka umowa nie podlega
rozwiązaniu przed upływem terminu, na który została zawarta.
Trafnie zauważył skarżący, że roszczenie, dla którego podstawą jest art. 110
ust. 5 p.u.n. powstaje nie przed ogłoszeniem upadłości, lecz po jej ogłoszeniu, i to
o ile syndyk złoży wynajmującemu oświadczenie o wypowiedzeniu umowy najmu.
Na mocy wyraźnego zastrzeżenia ustawodawcy roszczenie to ma być jednak
dochodzone w postępowaniu upadłościowym, a nie poza tym postępowaniem.
Zastrzeżenie to oznacza także, że ustawodawca poddał to roszczenie i zasady jego
dochodzenia rygorom postępowania upadłościowego.
Roszczenie zmierzające do naprawienia szkody wyrządzonej
wynajmującemu w związku z wypowiedzeniem umowy najmu zawartej na czas
8
oznaczony dotyczy dochodów z najmu, których wynajmujący nie osiągnie, a z woli
ustawodawcy przysługuje za okres nie dłuższy niż dwa lata. Skoro roszczenie to
ma być dochodzone w postepowaniu upadłościowym, to powinno być oszacowane
co do wysokości i zgłoszone wtedy, gdy syndyk tworzy listę wierzytelności
podlegających zaspokojeniu z masy upadłości. Wierzytelność powoda, gdyby
została zgłoszona syndykowi w postepowaniu upadłościowym, to podlegałaby
zaspokojeniu w kategorii IV (art. 342 p.u.n.).
Zgodnie z art. 117 p.u.n. w razie zmiany sposobu prowadzenia
postępowania upadłościowego z postępowania obejmującego likwidację majątku
upadłego na postępowanie z możliwością zawarcia układu, pozostają w mocy
skutki prawne ogłoszenia upadłości oraz oświadczeń złożonych przez syndyka,
w tym i oświadczeń złożonych na podstawie art. 110 ust. 3 p.u.n. Za zgodą stron
skutki tych oświadczeń mogą być jednak uchylone. Na mocy art. 372 ust. 1 p.u.n.
zmiany stosunków prawnych dokonane na podstawie przepisów ustawy obowiązują
upadłego i drugą stronę również po umorzeniu lub zakończeniu postępowania
upadłościowego, chyba że przepisy odrębnej ustawy stanowią inaczej. Sąd
Apelacyjny nie naruszył zacytowanych przepisów przez wydanie zaskarżonego
orzeczenia, bo i on przyjął, że oświadczenie o wypowiedzeniu umowy najmu
złożone powodowi przez syndyka masy upadłości pozwanego pozostało skuteczne,
mimo wydania postanowienia o zmianie sposobu prowadzenia upadłości
pozwanego.
Trafnie Sąd Apelacyjny dostrzegł, że przekształcenie postępowania
upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego w postępowanie
z możliwością zawarcia układu, prowadzące w konsekwencji do zawarcia układu,
przenosi ciężar postępowania upadłościowego w kierunku uwzględniającym
w większym stopniu interesy upadłego. W postępowaniu upadłościowym
obejmującym likwidację majątku upadłego dominuje wzgląd na interes wierzycieli,
gdyż z założenia zakończenie postępowania upadłościowego oznacza likwidację
upadłego. Natomiast istotę układu stanowi nie jego likwidacja, lecz restrukturyzacja
jego zobowiązań. Może ona polegać w szczególności na ich redukcji, rozłożeniu na
raty, czy odroczeniu terminu zapłaty.
Przyjęcie układu i jego zatwierdzenie nie kreuje nowych wierzytelności, lecz
9
powoduje takie ich ograniczenie, jakie wydaje się dostateczne dla stworzenia
dłużnikowi warunków do choćby częściowego zaspokojenia wierzycieli
i uzdrowienia sytuacji ekonomicznej w celu kontynuowania przez niego działalności,
w warunkach zagrożenia upadłością likwidacyjną. Układ może przewidywać także
zaspokojenie wierzycieli w inny sposób niż przez spełnienie przez dłużnika
świadczenia odpowiadającego treści jego zobowiązania wobec nich. Zatwierdzony
układ, na mocy art. 290 ust. 1 p.u.n. oddziałuje w przyjęty w nim sposób nie tylko
na wierzytelności zgłoszone w postępowaniu upadłościowym z możliwością
zawarcia układu i wciągnięte na listę, lecz na wszystkie wierzytelności w stosunku
do dłużnika istniejące w dniu ogłoszenia upadłości (art. 272 p.u.n.).
Stosunki między wierzycielami i upadłym ukształtowane przyjętym
i zatwierdzonym układem utrwalają się nie z chwilą przyjęcia i zatwierdzenia
układu, lecz dopiero po wykonaniu układu w sposób dobrowolny lub po
wyegzekwowaniu objętych nim należności, co podlega stwierdzeniu przez sąd (art.
299 p.u.n.). Przyjęty i zatwierdzony układ, o ile nie jest przez dłużnika wykonywany
albo jest oczywiste, że nie będzie wykonywany, podlega uchyleniu przez sąd (art.
302 p.u.n.). Skutki uchylenia układu reguluje art. 304 i 305 p.u.n. Z przepisów tych
wynika, że w postępowaniu upadłościowym podjętym w związku z uchyleniem
układu dotychczasowi wierzyciele dochodzą wierzytelności w pierwotnej wysokości,
a odsetki od tych wierzytelności nalicza się do dnia uprawomocnienia się
postanowienia o uchyleniu układu. Sumy wypłacone wierzycielom na podstawie
układu zalicza się wówczas na poczet ich wierzytelności.
W świetle zacytowanej regulacji trzeba stwierdzić, że przyjęcie
i zatwierdzenie układu nie ma wpływu na samo istnienie objętej nim wierzytelności,
lecz wyznacza granice jej egzekwowalności lub inne sposoby zaspokojenia,
10
obowiązujące tak długo, jak długo zatwierdzony układ wiąże oraz pod warunkiem,
że zostanie wykonany. Uchylenie układu uchyla powyższe skutki jego zawarcia
i sprawia, że objęta nim wierzytelność staje się wierzytelnością egzekwowalną w jej
pierwotnej wysokości lub też podlegającą zaspokojeniu w sposób zgodny z treścią
pierwotnego zobowiązania dłużnika.
Skoro postępowanie upadłościowe obejmujące likwidację majątku
pozwanego zostało przekształcone w postępowanie upadłościowe z możliwością
zawarcia układu i ostatecznie zostało zakończone jego układem z wierzycielami, to
roszczenie odszkodowawcze powoda podlegało regułom ustalonym w układzie
dłużnika z wierzycielami. Sąd stwierdził wykonanie tego układu, a wierzytelności
nim objęte, mieszczące się w kategorii VII, tak samo jak wierzytelność powoda
dochodzona w niniejszej sprawie, podlegały umorzeniu.
Mając powyższe na uwadze, na podstawie art. 39814
k.p.c. oraz – co do
kosztów – art. 108 § 2 k.p.c. w zw. z art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c. i § 12 ust. 4 pkt 2
w zw. z § 6 pkt 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r.
w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb
Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz.U. Nr 163,
poz. 1349, ze zm.), Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji.
db