Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 229/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 18 kwietnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marian Kocon (przewodniczący)
SSN Irena Gromska-Szuster
SSN Anna Kozłowska (sprawozdawca)
w sprawie z powództwa Instytutu […]
przeciwko N. G.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 18 kwietnia 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony powodowej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 2 kwietnia 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu
Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Wyrokiem z dnia 22 września 2011 r. Sąd Okręgowy w K. zasądził od N. G.
na rzecz Instytutu [...] kwotę 114.090,40 zł z ustawowymi odsetkami od kwot i dat
szczegółowo wskazanych w sentencji wyroku; umorzył w pozostałej części
postępowanie w sprawie i orzekł o kosztach procesu i kosztach sądowych.
W motywach rozstrzygnięcia Sąd Okręgowy ustalił, że strony łączyła umowa najmu
lokali użytkowych zawarta w dniu 28 grudnia 2007 r. Pozwany nie spełniał
w umówionym terminie świadczeń wynikających z tej umowy, wobec czego powód
umowę wypowiedział. Pozwany zajmowanych pomieszczeń nie wydał i nie uiszczał
na rzecz powoda należności z tego tytułu. Władanie pomieszczeniami bez tytułu
prawnego uprawniało powoda do domagania się od pozwanego, pozostającego od
chwili wypowiedzenia umowy w złej wierze, zapłaty wynagrodzenia za bezumowne
korzystanie z lokali, na podstawie art. 224-226 k.c. w związku z art. 230 k.c.
Wysokość tego wynagrodzenia odpowiada wysokości czynszu jaki otrzymałby
właściciel lokalu gdyby go wynajął, a zatem, w okolicznościach sprawy, wysokości
dotychczasowego czynszu. Uwzględniając przeto wysokość czynszu uiszczanego
przez pozwanego na podstawie umowy i biorąc pod uwagę, że żądanie zapłaty
dotyczyło okresu od lipca do listopada 2010 r., Sąd Okręgowy zasądził na rzecz
powoda kwotę 114.090,40 zł (22818,08 zł x 5), z ustawowymi odsetkami za
opóźnienie liczonymi od dat wezwań do zapłaty wynikających z not księgowych.
Sąd Apelacyjny rozpoznając sprawę na skutek apelacji pozwanego,
wyrokiem z dnia 2 kwietnia 2012 r. zmienił zaskarżony wyrok w części
uwzględniającej powództwo w ten sposób, że oddalił powództwo i orzekł o kosztach
procesu w obu instancjach i kosztach sądowych. Jak wynika z uzasadnienia tego
rozstrzygnięcia, Sąd Apelacyjny ocenił powództwo jako nieuzasadnione niezależnie
od zarzutów apelacji. Sąd ten na podstawie umowy, na którą powoływał się
w pozwie powód, dokonał ustalenia, że właścicielem nieruchomości, na której
znajdują się pomieszczenia wynajęte pozwanemu, nie jest powód, mający
osobowość prawną, ale Polska Akademia Nauk. Taki stan prawny, zdaniem Sądu
odwoławczego, uzasadniał wniosek o braku legitymacji czynnej powoda biorąc pod
uwagę, że powód, tak w pozwie jak i w toku postępowania, wskazywał,
że dochodzona kwota stanowi wynagrodzenie za bezumowne korzystanie
z nieruchomości; tymczasem takie roszczenie przysługuje właścicielowi, którym
3
jest PAN. Sąd Apelacyjny wskazał nadto, że co prawda powodowi przysługiwałoby
ewentualnie roszczenie odszkodowawcze z tytułu nienależytego wykonania
umowy, to jest nieterminowego zwrotu przedmiotu najmu, jednakże powód,
reprezentowany przez profesjonalnego pełnomocnika, nie konstruował w ten
sposób swojego żądania, sąd natomiast bez naruszenia art. 321 k.p.c. nie mógł
wyjść poza podstawę faktyczną zgłoszonego żądania.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sądu Apelacyjnego, opartej na obu
podstawach z art. 3983
§ 1 k.p.c., powód, w ramach podstawy naruszenia prawa
materialnego, zarzucił naruszenie art. 471 w związku z art. 675 § 1 k.c. przez
niezastosowanie i wadliwe przyjęcie, że nie ma legitymacji czynnej do dochodzenia
roszczenia o zapłatę oraz naruszenie art. 414 k.c., art. 405 k.c. i art. 659 § 1 k.c.
przez ich niezastosowanie.
W ramach podstawy naruszenia przepisów procesowych skarżący zarzucił
naruszenie art. 47914
§ 2 k.p.c., art. 232 k.p.c. w związku z art. 6 k.c., art. 187 § 1,
art. 321 oraz art. 386 § 1 i art. 385 k.p.c.
We wnioskach skarżący domagał się uchylenia zaskarżonego wyroku
i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania,
ewentualnie uchylenia wyroku i oddalenia apelacji pozwanego od wyroku Sądu
pierwszej instancji i orzeczenie o kosztach procesu należnych skarżącemu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Stanowisko Sądu drugiej instancji, że w procesie o zapłatę wynagrodzenia
za bezumowne korzystanie z rzeczy, na podstawie art. 225 w związku z art. 224 § 2
k.c. (również w związku z art. 230 k.c.) legitymacja czynna przysługuje
właścicielowi jest oczywiście trafne, jednakże oddalenie powództwa, z powołaniem
się na brak legitymacji czynnej powoda ponieważ nie jest właścicielem
nieruchomości zajmowanej przez pozwanego po ustaniu najmu, słusznie zostało
zakwestionowane w skardze kasacyjnej. Powód w pozwie, zgodnie z wynikającym
z art. 187 § 1 pkt 1 k.p.c. obowiązkiem, określił żądanie jako żądanie zapłaty
oznaczonej kwoty oraz przytoczył okoliczności faktyczne uzasadniające to żądanie.
Wskazał, że po ustaniu stosunku najmu, wynikającego z umowy, którą w odpisie
dołączył do pozwu, pozwany nie wydał mu nieruchomości i nie uiszcza na jego
4
rzecz żadnych należności. Te należności, w ocenie powoda, odpowiadają
wysokością miesięcznemu czynszowi dotychczas płaconemu na podstawie
umownej. W pozwie powód istotnie dochodzoną należność nazwał
wynagrodzeniem za bezumowne korzystanie z nieruchomości, jednakże ani
w pozwie ani w toku sprawy powód nie wskazywał, jako podstawy prawnej tak
ujętego roszczenia procesowego, przepisów kodeksu cywilnego dotyczących
rozliczeń między posiadaczem nieruchomości a jej właścicielem. Nie można też nie
zauważyć, że kierując do pozwanego przed procesem wezwania do zapłaty,
domagał się od niego odszkodowania za bezumowne korzystanie z lokali.
Dołączona do pozwu umowa nie pozostawiała wątpliwości, że właścicielem
nieruchomości jest PAN, powód natomiast korzysta z tej nieruchomości na
podstawie zawartej z PAN-em, na czas nieoznaczony, umowy o charakterze
zobowiązującym („ma prawo używać”). Realizując wynikające z tej umowy
uprawnienia, zawarł z pozwanym umowę najmu i umowę tę następnie skutecznie
wypowiedział. Kwalifikacja roszczenia, jako roszczenia o zapłatę wynagrodzenia za
bezumowne korzystanie z nieruchomości na podstawie art. 224 § 2 w związku z art.
225 k.c. w związku z art. 230 k.c. została dokonana przez sąd pierwszej instancji.
W orzecznictwie przyjmuje się, że nawet wskazanie przez powoda w pozwie
podstawy prawnej żądania, z uwagi na zasadę da mihi factum ego dabo tibi ius, nie
ma dla sądu charakteru wiążącego (aczkolwiek nie jest całkowicie pozbawione
doniosłości prawnej). W sytuacji jednak, gdy dochodzona przez powoda kwota była
przez niego nazywana raz wynagrodzeniem, raz odszkodowaniem, on sam nie
powoływał się na własność, ale na okoliczności wprost wskazujące na nienależyte
wykonanie przez pozwanego stosunku umownego i ofiarowane przez niego
dowody nie wskazywały, że konstruuje roszczenie uzupełniające, nie podawał też
materialnoprawnej podstawy prawnej realizowanego roszczenia procesowego,
sąd drugiej instancji dostrzegając wadliwość stanowiska Sądu pierwszej instancji
co do kwalifikacji prawnej, nie mógł zdecydować o oddaleniu powództwa, z powodu
braku legitymacji czynnej dla realizacji roszczenia właścicielskiego.
Sąd Odwoławczy dostrzegł co prawda, że powodowi przysługuje roszczenie
odszkodowawcze, z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania, wyraził jednak
pogląd o związaniu podstawą faktyczną żądania. Przepis art. 321 k.p.c. stanowiąc,
5
że sąd nie może wyrokować co do przedmiotu, który nie był objęty żądaniem ani
zasądzać ponad żądanie, pozostaje w ścisłym związku z art. 187 k.p.c.
Sąd nie może zatem orzec o czym innym niż domagał się powód, nie może też
orzec na innej podstawie faktycznej niż wskazywana przez powoda. Z okoliczności
sprawy nie wynika jednak, aby Sąd orzekając o odszkodowaniu za nienależyte
wykonanie umowy miał orzec o czym innym i na podstawie innych okoliczności
faktycznych niż wskazywane przez powoda. Okoliczności faktyczne pozostały nie
zmienione, a dokonanie kwalifikacji prawnej ustalonego stanu faktycznego z innej
podstawy prawnej niż wskazana przez Sąd pierwszej instancji, nie było wyłączone.
Skarżący trafnie przy tym wskazuje w skardze kasacyjnej, że w orzecznictwie
przyjmuje się, iż wynajmujący, nie będący właścicielem rzeczy najętej, może
domagać się naprawienia szkody wynikłej z nieuwzględnienia przez najemcę
obowiązku zwrotu rzeczy wówczas gdy przysługiwało mu uprawnienie do
dysponowania rzeczą po zakończeniu najmu (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia
11 marca 1999 r. III CKN 198/09, OSNC z. 1999 r., nr 10, poz. 72). Dowód braku
takich uprawnień po stronie powoda obciążał, zgodnie z art. 6 k.c., pozwanego.
Ponadto nie można pomijać, że pozwany w procesie takiego zarzutu nie podnosił.
Podkreślić też należy, że sprawa toczyła się w postępowaniu gospodarczym,
w stanie prawnym, w którym obowiązywały jeszcze przepisy k.p.c. dotyczące
prekluzji dowodowej. Oznaczało to, że pozwany miał obowiązek, zgodnie z art.
47914
§ 2 k.p.c., w odpowiedzi na pozew podać wszystkie twierdzenia, zarzuty oraz
dowody na ich poparcie pod rygorem utraty prawa powoływania ich w toku
postępowania, chyba że wykazałby, iż ich powołanie w odpowiedzi na pozew nie
było możliwe albo, że potrzeba powołania wynikła później. Wysokość dochodzonej
kwoty została zakwestionowana przez pozwanego dopiero w apelacji, a zatem
niewątpliwie z naruszeniem powołanego przepisu. Jeżeli jednak Sąd Apelacyjny
miał wątpliwość czy zarzut taki nie byłby podniesiony gdyby roszczenie zostało
prawidłowo zakwalifikowane, winien był zaskarżony wyrok uchylić i sprawę
przekazać sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania, nie było
natomiast podstawy do wnioskowania o niewykazaniu przez powoda szkody.
6
W świetle powyższego zarzuty procesowe skargi kasacyjnej poczytać należy
za uzasadnione. Powyższe czyni też uzasadnionym zarzut naruszenia przez Sąd
Apelacyjny art. 471 k.c. (w związku z art. 675 § 1 k.c.), przez jego niezastosowanie.
Jakkolwiek skarżący ma rację, że rzeczą sądu jest zbadanie możliwych
podstaw prawnych przedstawionego mu pod osąd roszczenia procesowego,
to jednak przypisywanie Sądowi naruszenia art. 414 i art. 405 k.c., przez
zaniechanie rozstrzygnięcia o roszczeniu na tej podstawie prawnej, jest nietrafne.
Wprawdzie art. 414 k.c. postanawia, że przepisy niniejszego tytułu, tj. normującego
bezpodstawne wzbogacenie, nie uchybiają przepisom o obowiązku naprawienia
szkody, co mogłoby wskazywać na dopuszczalność zbiegu roszczenia z tytułu
bezpodstawnego wzbogacenia nie tylko z roszczeniem o naprawienie szkody
wyrządzonej czynem niedozwolonym, ale i roszczeniem o naprawienie szkody
będącej następstwem niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania,
to jednak zbieg taki w literaturze przedmiotu i orzecznictwie, zasadniczo, wyklucza
się. Przeważający w piśmiennictwie i orzecznictwie pogląd, do którego skład
orzekający w sprawie niniejszej przyłącza się, odrzuca dopuszczalność zbiegu
roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia z roszczeniami z tytułu
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania i zacieśniający
tym samym zastosowanie art. 414 k.c., tylko do roszczeń z tytułu bezpodstawnego
wzbogacenia i roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem
niedozwolonym. W odniesieniu do roszczeń z tytułu niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej niedopuszczalność
zbiegu z roszczeniem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wynika jednoznacznie
z art. 494 i 495 k.c. W świetle wymienionych przepisów, w razie niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania z umowy wzajemnej wierzycielowi
przysługuje albo roszczenie oparte na przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu
albo roszczenie oparte na przepisach o odpowiedzialności kontraktowej. Podobnie
rzecz przedstawia się w wypadkach niewykonania lub nienależytego wykonania
innych zobowiązań. Ogólniejszy charakter założenia przyjętego w art. 494 i 495 k.c.
potwierdzają w szczególności przepisy art. 395 § 2, art. 560 § 2, art. 574, 675, 705,
718, 740, 742, 766, 844 i 871 k.c. Gdy więc wierzycielowi w danym przypadku
niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przysługuje roszczenie
7
oparte na przepisach o odpowiedzialności kontraktowej, może on dochodzić tylko
tego roszczenia. Dopuszczenie wówczas możliwości dochodzenia także roszczenia
z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia podważałoby sens szczegółowych
unormowań stosunków obligacyjnych, uwzględniających ich specyfikę (por. wyrok
Sądu Najwyższego z dnia z dnia 7 maja 2009 r. IV CSK 523/08, M. Prawn.
2010/20/1138-1139). Jednocześnie wskazuje się na niemożność konstruowania
w ogóle roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wewnątrz stosunków
zobowiązaniowych (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1969 r., II CR
530/68, OSNC 1969, nr 12, poz. 224; uchwały Sądu Najwyższego: z dnia
27 listopada 1985 r., III CZP 65/85 i z dnia 27 kwietnia 1995 r., III CZP 46/95,
OSNC 1995, nr 7-8, poz. 114; wyroki Sądu Najwyższego: z dnia 18 lipca 1997 r.,
II CKN 289/97; z dnia 12 marca 1998 r., I CKN 522/97, OSNC 1998, nr 11,
poz. 176; z dnia 19 lutego 2002 r., IV CKN 786/00; z dnia 31 stycznia 2003 r.,
IV CKN 1716/00; z dnia 24 lutego 2005 r., III CK 454/04; z dnia 6 lipca 2006 r.,
III CSK 66/05; z dnia 30 stycznia 2007 r., IV CSK 221/06; z dnia 14 marca 2008 r.,
IV CSK 460/07).
Z przedstawionych przeto przyczyn Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.
O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 108 § 2
w związku z art. 39821
k.p.c.
jw