Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt IV CSK 655/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 23 maja 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Iwona Koper (przewodniczący, sprawozdawca)
SSN Grzegorz Misiurek
SSN Krzysztof Pietrzykowski
w sprawie z powództwa M. Ż.
przeciwko D. BANK P. Spółce Akcyjnej w W.
o pozbawienie wykonalności tytułu wykonawczego,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 23 maja 2013 r.,
skargi kasacyjnej powoda
od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 13 lipca 2012 r.,
oddala skargę kasacyjną;
zasądza od powoda na rzecz pozwanego kwotę 3600 (trzy
tysiące sześćset) złotych tytułem kosztów postępowania
kasacyjnego.
Uzasadnienie
2
Powód M. Ż. wytoczył powództwo przeciwko D. Bankowi P. S.A. w W., w
którym domagał się na podstawie art. 840 § 1 pkt 2 k.p.c. pozbawienia
wykonalności tytułu wykonawczego w postaci wyroku Sądu Okręgowego w O.
zasądzającego na od niego, na rzecz pozwanego kwotę 973 499,74 zł z
ustawowymi odsetkami od 23 kwietnia 2007 r., z ograniczeniem jego
odpowiedzialności do nieruchomości miejskiej zabudowanej położonej w O. – G.
Kwota ta została zasądzona od powoda jako dłużnika rzeczowego z tytułu
ustanowienia hipoteki na jego nieruchomości. W uzasadnieniu żądania powód
twierdził, że dokonał potrącenia z wierzytelności pozwanego wierzytelności w takiej
samej kwocie jak objęta tytułem wykonawczym, przysługującej mu z tytułu
odszkodowania należnego od poprzednika prawnego pozwanego - Banku A. w
Polsce w S.A w W. Bank ten wyrządził szkodę Spółce z o.o. W. w G., a powód
nabył wierzytelność z tego tytułu przez przystąpienie do długu spółki w stosunku do
banku.
Pozwany bank wnosił o oddalenie powództwa. Podnosił, że nie zachodzą
przesłanki do przypisania bankowi odpowiedzialności kontraktowej ani deliktowej za
szkodę, której według twierdzeń powoda miała doznać Spółka W., a nadto zarzucił
brak uprawienia po stronie powoda do podnoszenia zarzutów przysługujących tej
spółce zarówno na podstawie art. 375 k.c. jak i w oparciu o art. 73 ustawy z dnia 6
lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 124,
poz. 1361 ze zm. – dalej jako u.k.w.h.).
Sąd Okręgowy w O. wyrokiem z dnia 21 grudnia 2011 r. oddalił powództwo
w oparciu o następujące ustalenia.
Pozwany bank jest następcą Banku A. w Polsce S.A. w W. W dniu 1
sierpnia 1997 r. między spółką W. a konsorcjum bankowym, w skład którego
wchodził Bank A. w Polsce S.A. (bank wiodący) i Bank BP w W., została zawarta
umowa kredytowa nr 167/97, na podstawie której spółce został udzielony kredyt na
wybudowanie hotelu w łącznej wysokości nieprzekraczającej 9 300 000 DM.
Zabezpieczeniem kredytu była między innymi hipoteka na nieruchomościach
należących do powoda położonych przy ul. O. […] w O. i w O. – G. W dniu
3
zawarcia umowy kredytowej, zgodnie z określonymi w niej warunkami
zabezpieczenia kredytu, zawarta została między powodem, spółką W., jako
kredytobiorcą i działającym w imieniu konsorcjum bankowego bankiem wiodącym
umowa przystąpienia przez powoda do długu kredytobiorcy, ustanawiająca zasadę
solidarnej odpowiedzialności powoda i kredytobiorcy z tytułu udzielonego spółce
W. kredytu. Umowa kredytowa określała skutki jej nienależytego wykonania i
przypadki, w których bank wiodący mógł wypowiedzieć umowę i postawić część lub
całości kredytu w stan wymagalności, bez zachowania okresu wypowiedzenia. Po
wyczerpaniu tego kredytu Bank A. w Polsce S.A. udzielił Spółce W. na podstawie
kolejnych umów kredytowych trzech kredytów krótkoterminowych po 200 000 zł a w
dniu 22 września 1998 r. kredytu w wysokości 2 000 000 zł. Pismem z dnia 17
maja 1999 r., podpisanym przez dyrektora departamentu kredytów - prokurenta
łącznego, bank wiodący wypowiedział powodowi i spółce W. umowę kredytową nr
167/97 wzywając kredytobiorców do zapłaty w ciągu siedmiu dni kwoty 10 286 389,
26 DM. Jako przyczyny wypowiedzenia wskazano: obciążenie przez spółkę
majątku bez zgody banków kredytujących, znaczne przekroczenie budżetu
inwestycji i realizowanie inwestycji niezgodnie z zatwierdzonym przez bank planem.
Decyzję o wypowiedzeniu kredytu zaakceptował Bank BP. W dniu 30 czerwca
1999 r. pozwany bank wystawił bankowy tytuł egzekucyjny nr 4 obejmujący
roszenia o zwrot przedmiotowego kredytu przeciwko spółce W., powodowi i
Polskiemu Związkowi Niewidomych (poręczycielowi), który Sąd Rejonowy w O.
postanowieniem z dnia 6 lipca 1999 r. opatrzył klauzulą wykonalności. Wyrokiem z
dnia 22 listopada 2006 r. Sąd Okręgowy w O. uwzględnił powództwo M. Ż. o
pozbawienie wykonalności tego tytułu w całości z powodu nieprawidłowej
(jednoosobowej) reprezentacji pozwanego banku przy czynności wypowiedzenia
umowy kredytowej, co powodowało, że była ona bezskuteczna. Postanowieniem z
dnia 20 kwietniu 2001 r. Sąd Rejonowy w O., na wniosek spółki W. ogłosił jej
upadłość. W wytoczonej wcześniej sprawie przeciwko pozwanemu bankowi i
Bankowi BP S.A. w W. powód domagał się zasądzenia odszkodowania z tytułu
nieuzyskania przewidywanych świadczeń i pozbawienia określonych korzyści w
następstwie czynu niedozwolonego wyrządzonego spółce W. Wyrokiem z dnia 16
lipca 2003 r. Sąd Okręgowy w W. oddalił powództwo. Postanowieniem z dnia
4
17 czerwca 2008 r. sędzia komisarz ponownie stwierdził brak przesłanek do
nakazania syndykowi masy upadłości spółki W. wystąpienia z powództwem
przeciwko pozwanemu i Bankowi BP o odszkodowanie. Zażalenie upadłego na to
postanowienie zostało oddalone. W piśmie z dnia 28 kwietnia 2009 r. powód złożył
pozwanemu oświadczenie o potraceniu wierzytelności przysługującej spółce W.
tytułem szkody za bezprawne i nieuzasadnione wypowiedzenie umowy kredytowej i
bezprawne wystawienie tytułu egzekucyjnego nr 4 z 30 czerwca 1999 r. z
wierzytelnością zasądzoną od powoda jako dłużnika hipotecznego wyrokiem Sądu
Okręgowego w O. z dnia 7 listopada 2007 r. w kwocie 973.499,74 zł. Szkoda spółki
- jak podał - obejmuje sprzedaż należących do niej nieruchomości po zaniżonych
cenach i utracone korzyści.
Oceniając dopuszczalność żądania pozwu na gruncie art. 375 § 1 k.c. Sąd
Okręgowy uznał, że powód jako dłużnik solidarny nie może bronić się zarzutami,
które przysługują osobiście innemu dłużnikowi, a więc zarzutem potrącenia
z wierzytelności banku kredytującego wierzytelności przysługującej spółce W. w
stosunku do tego banku. Jako dłużnik solidarny powód mógłby natomiast
powoływać się na zarzuty przysługujące mu osobiście względem wierzyciela i
zarzuty wspólne wszystkim dłużnikom solidarnym. Równocześnie jednak Sąd
Okręgowy przyjął, że powód jako dłużnik hipoteczny jest uprawniony na podstawie
art. 73 u.k.w.h. do podnoszenia względem wierzyciela takich zarzutów, jakie
przysługiwały w stosunku do niego dłużnikowi osobistemu (spółce W.), a więc także
zarzutu potrącenia.
W związku z tym za celowe uznał rozważenie okoliczności wskazanych
w oświadczeniu powoda o potrąceniu wierzytelności i dokonanie oceny, czy –
zgodnie z jego twierdzeniem – wypowiedzenie umowy kredytowej przez bank
w dniu 17 maja 1999 r. było bezprawne i merytorycznie nieuzasadnione. Wskazał
przy tym, że wyrok Sądu Okręgowego w O. pozbawiający wykonalności bankowy
tytuł egzekucyjny wystawiony między innymi przeciwko powodowi jako
współdłużnikowi solidarnemu z umowy kredytowej nie pozbawia sądu orzekającego
w obecnej sprawie możliwości dokonania własnych ustaleń i oceny odnośnie do
tego, czy zaistniały wskazane przez bank merytoryczne przesłanki uzasadniające
5
rozwiązanie umowy kredytowej na skutek nienależytego wykonywania jej przez
spółkę W.
Z przyczyn faktycznych i prawnych szczegółowo opisanych w motywach
swojego wyroku Sąd Okręgowy doszedł do wniosku, że to Spółka W. nie wywiązała
się z umowy kredytowej, co uprawniało bank do zastosowania § 15 ust. 1 pkt
1,2,3,4 i 8 i ust. 2 umowy kredytowej i postawienia kredytu w stan wymagalności
bez zachowania okresów wypowiedzenia. Stwierdził, że w ustalonych
okolicznościach sprawy brak jest podstaw do przyjęcia, że niewywiązanie się przez
spółkę z umowy nastąpiło z przyczyn, za które odpowiedzialność ponosiłby
pozwany na podstawie art. 471 k.c. Nie podzielił stanowiska powoda, że fakt
odmowy udzielenia spółce W. dalszego kredytu w kwocie 4 500 000 DM może być
oceniony jako czyn niedozwolony, w następstwie którego spółka poniosła szkodę.
Zaskarżonym obecnie wyrokiem Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od
wyroku Sądu Okręgowego.
Sąd Apelacyjny podzielił pogląd Sądu Okręgowego odnośnie do wykładni
art. 375 § 1 k.c., w myśl którego dłużnik solidarny nie może bronić się zarzutami,
które przysługują osobiście innemu dłużnikowi; może przeciwstawić wierzycielowi
tylko własne prawo podmiotowe. Przepis ten nie zezwala dłużnikowi solidarnemu
na potrącenie w stosunku do wierzyciela, cudzej wierzytelności tj. wierzytelności,
która przysługuje innemu dłużnikowi solidarnemu. Podkreślił przy tym, że na skutek
przystąpienia do długu na podstawie umowy z dnia 1 sierpnia 1997 r. powód
wstąpił jedynie w bierną stronę stosunku obligacyjnego, obok dotychczasowego
dłużnika lecz nie stał się jednocześnie wierzycielem banku, chociażby na podstawie
umowy cesji wierzytelności spółki W. wobec banku. Powód nie mógł więc
przeciwstawić wierzytelności pozwanego takiej wierzytelności, która mu nie
przysługiwała i doprowadzić na skutek złożenia oświadczenia o potrąceniu do
umorzenia wierzytelności objętej tytułem wykonawczym.
Odmiennie niż Sąd Okręgowy ocenił natomiast Sąd Apelacyjny kwestię
dopuszczalności podnoszenia przez powoda jako dłużnika rzeczowego zarzutów,
które przysługiwałyby dłużnikowi osobistemu (spółce W.), w tym także zarzutu
potrącenia. Wskazał, że właściciel nieruchomości nie może wykonywać
6
przysługujących dłużnikowi osobistemu uprawnień kształtujących, uprawnień do
jednostronnego żądania od sądu ukształtowania stosunku prawnego ani innego
rodzaju uprawnień, które jednostronnie w sposób konstytutywny zmieniają treść
zabezpieczonej wierzytelności lub ją umarzają. Prowadziłoby to bowiem do
ingerencji właściciela nieruchomości w stosunek prawny, którego nie jest stroną.
Właściciel nieruchomości nie może więc potrącić wierzytelności, która przysługuje
dłużnikowi osobistemu przeciwko wierzycielowi hipotecznemu z wierzytelnością
zabezpieczoną hipoteką. W przypadku hipoteki nie obowiązuje przepis podobny do
art. 883 § 1 k.c., który przyznaje wierzycielowi kompetencje do dokonania takiego
potracenia.
Niezależnie od tego Sąd Apelacyjny, podzielając ustalenia faktyczne Sądu
Okręgowego, przychylił się do oceny odnośnie do istnienia opisanych przez ten
Sąd przyczyn uzasadniających wypowiedzenie przez bank umowy kredytowej
spółce W. wskazując, że wystąpienie każdej z tych przyczyn osobno dawało już
dostateczną podstawę do tego. W tej sytuacji, wobec braku przesłanek
odpowiedzialności pozwanego na obu powoływanych przez powoda podstawach,
za bezcelowe uznał – tak jak uprzednio Sąd Okręgowy – prowadzenie dowodów na
okoliczność wysokości szkody poniesionej przez spółkę w następstwie
wypowiedzenia jej umowy kredytowej.
W skardze kasacyjnej od wyroku Sadu Apelacyjnego powód zarzucił
naruszenie art. 73 u.k.w.h. przez błędna wykładnię i przyjęcie, że właściciel
nieruchomości nie może skutecznie złożyć oświadczenia o potraceniu
wierzytelności przysługującej dłużnikowi osobistemu. Nadto dla zakwestionowania
przyjętego w zaskarżonym wyroku stanowiska, że spółce W. przysługiwała w
stosunku do pozwanego wierzytelność z tytułu szkody wyrządzonej jej przez
poprzednika pozwanego, podniósł zarzuty naruszenia art. 382 k.p.c. i art. 415 k.c.
w zw. z art. 416 k.c.
Wskazując na powyższe wnosił o uchylenie wyroków Sadów obu instancji
i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
7
Pierwszorzędne znaczenie dla oceny zasadności wniesionej skargi
kasacyjnej ma zarzut naruszenia art. 73 u.k.w.h., którego wykładnia decydować
będzie o potrzebie rozważania jej dalszych zarzutów. Trafnie w tym względzie
przyjął Sąd Apelacyjny, że w razie nie przyznania powodowi uprawnienia do
skorzystania z zarzutu potrącenia wierzytelności przysługującej spółce W.
przeciwko pozwanemu, zbędne i bezprzedmiotowe dla rozstrzygnięcia staje się
rozważanie kwestii dotyczących istnienia tej wierzytelności po stronie spółki,
objętych obecnie pozostałymi zarzutami skargi kasacyjnej.
Nie budzi wątpliwości, że właściciel nieruchomości niebędący dłużnikiem
osobistym może na podstawie art. 73 u.k.w.h. podnieść wobec wierzyciela
hipotecznego, dochodzącego zaspokojenia z przedmiotu hipoteki, wszystkie
zarzuty przysługujące mu osobiście przeciwko wierzycielowi. Będą to zarzuty
dotyczące stosunku hipoteki odnoszące się do istnienia hipoteki, jej treści. Dłużnik
rzeczowy może przedstawić do potrącenia własną wierzytelność przysługującą mu
przeciwko wierzycielowi hipotecznemu. Właściciel nieruchomości może nadto
podnieść przeciwko wierzycielowi hipotecznemu zarzuty przysługujące dłużnikowi
osobistemu np. dotyczące nieważności jego zobowiązania czy niewykonania
świadczenia wzajemnego przez wierzyciela hipotecznego, także wówczas gdy
dłużnik osobistych zrzekł się ich po ustanowieniu hipoteki. Z uwagi na treść art. 77
u.k.w.h. właścicielowi nieruchomości nie przysługuje zarzut przedawnienia
wierzytelności zabezpieczonej hipoteką. Wyłączenie to nie znajduje jednak
zastosowania do roszczeń o świadczenia uboczne.
W piśmiennictwie prawniczym istnieje natomiast rozbieżność stanowisk co
do wykładni art. 73 u.k.w.h., gdy chodzi o dopuszczalność podniesienia przez
właściciela nieruchomości niebędącego dłużnikiem osobistym zarzutu potrącenia
wierzytelności przysługującej dłużnikowi osobistemu przeciwko wierzycielowi
hipotecznemu.
W uzasadnieniu stanowiska dopuszczającego taką możliwość podnosi się,
że skoro właściciel nieruchomości może także podnieść zarzuty, których zrzekł się
dłużnik osobisty, to podobnie należy potraktować zaniechanie podniesienia zarzutu
potrącenia przysługującej mu wierzytelności z wierzytelnością hipoteczną.
8
Opowiadając się za poglądem przeciwnym - przyjętym w zaskarżonym
wyroku – Sąd Najwyższy podziela trafną argumentację podnoszoną w doktrynie na
jego poparcie. W tym zakresie wskazać trzeba, że możliwość dokonania potracenia
jest warunkowana wzajemnością roszczeń. Wyjątku od tej zasady, w postaci
wyraźnego pozytywnego unormowania dopuszczającego możliwość potrącenia
wierzytelności mimo braku wzajemności roszczeń, nie wprowadza art. 73 u.k.w.h. w
stosunku do właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką, tak samo jak art. 315
k.c. w stosunku do zastawcy. Potwierdzeniem, że reguła tworzenia przepisów w
tym zakresie, oparta jest na dopuszczeniu potracenia jako wyjątku od zasady
wzajemności roszczeń, a nie na jego wyłączeniu jest art. 883 § 1 k.c., przyznający
poręczycielowi, obok innych zarzutów, prawo kształtujące do złożenia oświadczenia
woli o potrąceniu wierzytelności przysługującej dłużnikowi względem wierzyciela.
W świetle powyższego jako trafne ocenić należy stanowisko Sądu
Apelacyjnego, że właściciel nieruchomości nie może dokonać potrącenia
wierzytelności, która przysługuje dłużnikowi osobistemu przeciwko wierzycielowi
hipotecznemu, z wierzytelnością zabezpieczoną hipoteką.
W tym stanie rzeczy skarga kasacyjna podlegała oddaleniu stosownie do art.
39814
k.p.c. O kosztach postępowania kasacyjnego orzeczono na podstawie art. 98
§ 1 i 3, art. 391 § 1 i art. 39821
k.p.c.