Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 413/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 4 lipca 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Jerzy Kuźniar (przewodniczący)
SSN Roman Kuczyński (sprawozdawca)
SSN Jolanta Strusińska-Żukowska
w sprawie z wniosku B. S.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do emerytury,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 4 lipca 2013 r.,
skargi kasacyjnej wnioskodawcy od wyroku Sądu Apelacyjnego
z dnia 11 lipca 2012 r.,
1. oddala skargę kasacyjną,
2. przyznaje adw. A. G. od Skarbu Państwa - Sądu
Apelacyjnego kwotę 399,16 zł (trzysta dziewięćdziesiąt dziewięć
16/100), przy czym kwotę 120 zł (sto dwadzieścia) zwiększa o
należną kwotę podatku od towarów i usług tytułem kosztów
nieopłaconej pomocy prawnej wykonywanej z urzędu w
postępowaniu kasacyjnym.
2
UZASADNIENIE
B. S. wniósł odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia
19 listopada 2010 r. odmawiającej przyznania wnioskowego świadczenia, tj. prawa
do wcześniejszej emerytury na podstawie art. 184 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Wskazany przepis
wraz z art. 32 ustawy emerytalnej oraz przepisami rozporządzenia Rady Ministrów
z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych
szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, określają dla mężczyzn
następujące przesłanki prawa do wcześniejszej emerytury: ukończony 60 rok życia,
25 letni ogólny staż ubezpieczeniowy, 15 letni okres pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze przed 1 stycznia 1999 r.,
nieprzystąpienie do OFE albo złożenia wniosku o przekazanie środków
zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym na dochody
budżetu państwa oraz rozwiązania stosunku pracy - w przypadku ubezpieczonego
będącego pracownikiem.
W uzasadnieniu odwołania skarżący wskazał, że jego zdaniem spełnia
wszystkie warunki do przyznania powyższego świadczenia, w tym warunek 15 lat
pracy w szczególnych warunkach.
Wyrokiem z dnia 6 grudnia 2011 r. Sąd Okręgowy w E. - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżoną decyzję w ten sposób, że przyznał
wnioskodawcy B. S. prawo do emerytury poczynając od dnia 1 września 2010 r. i w
pozostałym zakresie oddalił odwołanie.
Na skutek apelacji organu rentowego Sąd Apelacyjny - Sąd Pracy i
Ubezpieczeń Społecznych zmienił zaskarżony wyrok i oddalił odwołanie. Sąd
wskazał, że na obecnym etapie postępowaniu w dalszym ciągu sporna pozostała
ocena, czy ubezpieczony legitymuje się 15 letnim stażem pracy w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze. W wywiedzionej apelacji organ rentowy
zakwestionował bowiem ocenę Sądu Okręgowego, który do bezspornego okresu 5
lat, 11 miesięcy i 27 dni pracy w szczególnych warunkach dla E. Operator S.A.
dodał 9 lat, 9 miesięcy i 3 dni zatrudnienia w Państwowym Ośrodku Maszynowym
3
w D. w okresie od dnia 16 stycznia 1979 r. do dnia 19 grudnia 1989 r. na
stanowisku samodzielnego referenta do spraw gwarancji.
W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy prawidłowo ustalił stan
faktyczny, jednak dokonał błędnej oceny prawnej. Na wstępie Sąd Apelacyjny
stwierdził, że dokumentem potwierdzającym fakt wykonywania pracy w
szczególnych warunkach jest „świadectwo wykonywania pracy w szczególnych
warunkach”, które jako dokument prywatny nie jest bezwzględnie wiążące w
postępowaniu sądowym, w szczególności co do przyjętej kwalifikacji jako pracy
wymienionej w stanowiącym załącznik do rozporządzenia wykazie A, gdyż
stosownie do treści art. 245 k.p.c. stanowi dowód tylko tego, że osoba, która go
podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Mając powyższe na
uwadze Sąd Apelacyjny wskazał, że w świadectwie wykonywania prac w
szczególnych warunkach z dnia 19 grudnia 1989 r., zaświadczono, że B. S. był
zatrudniony w Państwowym Ośrodku Maszynowym w D. od dnia 16 stycznia 1979 r.
do dnia 19 grudnia 1989 r. na stanowisku- samodzielny referent do spraw gwarancji.
Stanowisko to było zlokalizowane bezpośrednio w warsztacie naprawczym aby
nadzorować naprawy i brać w tym czynny udział. Do jego zadań należała
weryfikacja sprzętu będącego na gwarancji, oględziny awarii i uszkodzeń ciągników
rolniczych. W tym celu oględziny takie musiały być prowadzone w kanale
technicznym. Sąd stwierdził nadto, że stałe przebywanie w warsztacie naprawczym
i kanałach technicznych to praca w szczególnych warunkach. W ocenie Sądu,
pracodawca w powołanym świadectwie pracy w szczególnych warunkach nie
wskazał konkretnej kwalifikacji zgodnej z wykazem A rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., zasygnalizował natomiast charakter i warunki
wykonywanej przez ubezpieczonego pracy. W celu ustalenia, czy ubezpieczony
wykonywał pracę w szczególnych warunkach, a zatem i zweryfikowania w tym
zakresie oceny pracodawcy, Sąd Okręgowy przesłuchał świadków Z. B. (k. 77-78) i
Z. K. (k. 78-79), samego wnioskodawcę (k. 18) oraz przeprowadził dowód ze
zgromadzonych w postępowaniu dokumentów. Zdaniem Sądu Apelacyjnego,
wbrew odmiennej ocenie Sądu Okręgowego, na podstawie wskazanego materiału
dowodowego nie można było przyjąć, aby w spornym okresie wnioskodawca
wykonywał pracę w szczególnych warunkach. W załączniku do rozporządzenia z
4
dnia 7 lutego 1983 r. w wykazie A (prace w szczególnych warunkach, których
wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego), w dziale XIV pod pozycją
16 wskazano prace wykonywane w kanałach remontowych przy naprawie
pojazdów mechanicznych i szynowych. Podobnie sprecyzowano te prace w
Zarządzeniu Nr 16 Ministra Rolnictwa, Leśnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia
31 marca 1988 r. w sprawie stanowisk pracy, na których wykonywane są prace w
szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze (Dz. Urz. MRiRW. 1988.2.4),
gdzie w załączniku nr 1 wskazano stanowiska pracy występujące w zakładach
rolnictwa, leśnictwa, branży przemysłowych leśnictwa i przemysłu rolno -
spożywczego, równoważne pracom wykonywanym w szczególnych warunkach - a
konkretnie, w odniesieniu do działu XIV - Prace różne wymieniono pod poz. 16 ;
Prace wykonywane w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów
mechanicznych lub szynowych: 1. monter - mechanik; 2. diagnosta samochodowy,
z zastrzeżeniem, że w obu przypadkach chodzi o prace wykonywane wyłącznie w
kanałach.
Sąd wskazał, że w świadectwie pracy ubezpieczonego nie wskazano wprost
stanowiska pracy monter-mechanik ani diagnosta samochodowy lecz „samodzielny
referent do spraw gwarancji”. Mając na uwadze powyższe, Sąd Apelacyjny
rozważył, czy praca którą wnioskodawca wykonywał mogłaby zastać
zakwalifikowana jako praca montera-mechanika lub diagnosty samochodowego.
Zdaniem Sądu, możliwości kwalifikacji pracy ubezpieczonego jako monter-
mechanik była wątpliwa, skoro wnioskodawca co do zasady nie dokonywał napraw,
czy montażu części, ale zlecał naprawy mechanikom. Z kolei mając na względzie,
iż rozporządzenie rozróżnia pojęcia „samochód” i „ciągnik”, Sąd przyjął, że
„diagnosta samochodowy” nie obejmuje diagnostyki ciągników. Ponadto praca na
tych stanowiskach może być uznana za pracę w szczególnych warunkach tylko
wtedy, gdy prace wykonywane były „wyłącznie w kanałach”. W konsekwencji
ustalenie, że ubezpieczony nie wykonywał pracy „wyłącznie w kanałach” wyklucza,
zdaniem Sądu, możliwość przyznania wnioskowanego świadczenia. Przesłuchani w
sprawie świadkowie, ale i sam wnioskodawca, nie wskazali aby wykonywał on
pracę wyłącznie w kanałach. Z. B. zeznał, iż jego zdaniem „około 90 kilka % pracy
pana S. to była praca w kanale”, a nadto wskazał, że w okresie żniw dokonywał
5
napraw w polu /k. 78/. Z. K. oświadczył, że według niego „prac w kanale było 80%”.
On również zeznał, że żniwa trwały od miesiąca do półtora miesiąca i wtedy
wnioskodawca nie pracował w kanałach /k. 79/. Sam ubezpieczony wyjaśnił, że
jego stanowisko znajdowało się na końcu warsztatu, był to tzw. kantorek /k. 18/. W
ocenie Sądu Apelacyjnego, potrzeba posiadania tzw. kantorka - stanowiska pracy
ubezpieczonego umiejscowionego poza kanałem remontowym z istoty przeczy
wykonywaniu przez niego pracy wyłącznie w kanałach, co z kolei koresponduje z
zeznaniami świadków, którzy potwierdzili, że ubezpieczony pracował w kanale, ale
nie w 100%. Innymi słowy, Sąd Odwoławczy stwierdził, że znaczna cześć pracy
wnioskodawcy z technicznych powodów wymagała użycia kanału, skoro jednak nie
była to praca „wyłącznie w kanale”, to nie można uznać jej było za pracę w
szczególnych warunkach. Sąd podkreślił, że nie chodzi tylko o okres żniw, którego
już Sąd Okręgowy nie zaliczył do szczególnego stażu pracy, ale o cały okres
zatrudnienia w POM w D. na stanowisku referenta do spraw gwarancji, bez którego
wnioskodawca nie legitymuje się wymaganym 15 letnim stażem pracy w
szczególnych warunkach. Mając powyższe na uwadze Sąd stwierdził, że
ubezpieczony nie wykazał 15 lat pracy w warunkach szczególnych, zatem nie
spełnił podstawowej przesłanki prawa do emerytury z art. 184 ustawy z dnia 17
grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
B. S. zaskarżył skargą kasacyjną w całości wyrok Sądu Apelacyjnego - Sądu
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 11 lipca 2012 r. Skargę kasacyjną oparł
na podstawie art. 3983
§ 1 pkt 1 k.p.c., tj. naruszeniu prawa materialnego - art. 184
ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych poprzez jego błędne zastosowanie i w konsekwencji
niezaliczenie wnioskodawcy do stażu pracy w szczególnych warunkach
zatrudnienia w Państwowym Ośrodku Maszynowym w D. w okresie od 16 stycznia
1979 r. do dnia 19 grudnia 1989 r. na stanowisku samodzielnego referenta do
spraw gwarancji. Na podstawie art. 3984
§ 1 pkt 3 k.p.c. wniósł o uchylenie w
całości prawomocnego wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 11 lipca 2012 r. i
orzeczenie co do istoty sporu poprzez oddalenie apelacji Zakładu Ubezpieczeń
Społecznych i zasądzenie od Zakładu Ubezpieczeń Społecznych wydatków i
6
kosztów sądowych, w tym kosztów zastępstwa procesowego według załączonego
spisu kosztów.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zgodnie z art. 39813
§ 2 k.p.c. Sąd Najwyższy jest związany ustaleniami
stanowiącymi podstawę zaskarżonego orzeczenia, w niniejszej sprawie nie zostały
one skutecznie podważone sformułowanymi w skardze kasacyjnej zarzutami
naruszenia przepisów prawa postępowania. Skarga kasacyjna oparta została
jedynie na podstawie naruszenia prawa materialnego - art. 184 ust. 1 pkt 1 ustawy
z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych. Odnosząc się do zarzutu naruszenia prawa materialnego, decydujące
znaczenie miała wykładnia § 2 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7
lutego 1983 r. Przepis ten stanowi, że okresami pracy uzasadniającymi prawo do
świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu są okresy, w których praca
w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze jest wykonywana stale i
w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy. Dla
oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego
znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska (np. samodzielnego
referenta do spraw gwarancji), tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Praca w
szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym
wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki
wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z
rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. (por. wyroki Sądu Najwyższego: z 22
stycznia 2008 r., I UK 210/07, OSNP 2009 nr 5-6, poz. 75; z 6 grudnia 2007 r.,
III UK 66/07, LEX nr 483283; z 4 października 2007 r., I UK 111/07; z 19 września
2007 r., III UK 38/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 329; z 14 września 2007 r., III UK
27/07, OSNP 2008 nr 21-22, poz. 325).
Z wiążących w postępowaniu kasacyjnym ustaleń Sądu Apelacyjnego
wynika, że wnioskodawca nie pracował w kanałach remontowych przy naprawie
pojazdów mechanicznych (wykaz A dział XIV pkt 16 załącznika do rozporządzenia
7
Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r.) stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Z
zakresu jego czynności i powierzonych mu przez pracodawcę obowiązków
(szczegółowo zrelacjonowanych przez Sądy obu instancji w uzasadnieniach)
wynikało, że jego praca (samodzielnego referenta do spraw gwarancji) nie polegała
tylko i wyłącznie na pracy wykonywanej w kanałach remontowych przy naprawie
pojazdów mechanicznych. Powód pracował w kanałach remontowych, gdy
wymagał tego rodzaj naprawy pojazdu mechanicznego, ale nigdy nie była to praca
trwająca przez 8 godzin dziennie, wykonywana codziennie jako wyłączny rodzaj
powierzonej mu pracy. Jak wynika z ustaleń Sądów obu instancji, na stałą pracę
wnioskodawcy w pełnym wymiarze czasu pracy w kanałach remontowych nie
pozwalał ani zakres wykonywanych przeglądów i napraw ciągników (ciągniki
wymagały także przeglądów i napraw wykonywanych bez wchodzenia do kanału
remontowego, np. przeglądów i napraw nadwozia), jak również rodzaj pracy
powierzonej przez pracodawcę. Bezspornie wnioskodawca wykonywał - obok
innych powierzonych mu zadań, obowiązków i czynności - pracę przy naprawie
ciągników w kanale remontowym. Jednakże nie był to rodzaj pracy powierzony mu
na stałe w pełnym wymiarze czasu pracy. Inaczej mówiąc, powód miał powierzony
taki zakres obowiązków pracowniczych, który nie mógł być uznany za tożsamy z
pracą w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów mechanicznych w pełnym
wymiarze czasu pracy. Wykonywanie pracy w szczególnych warunkach stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku pracy oznacza,
że pracownik nie ma powierzonych innych obowiązków jak tylko te, które dotyczą
pracy w szczególnych warunkach. W rozpoznawanej sprawie kwestią wymagającą
oceny nie było to, ile godzin powód efektywnie świadczył pracę w kanale
remontowym, ale to, czy rodzaj świadczonej przez niego pracy odpowiadał definicji
(istocie) pracy wykonywanej w kanałach remontowych przy naprawie pojazdów
mechanicznych. Doniosły był zatem zakres powierzonych mu obowiązków. Prace,
o jakich stanowi wykaz A dział XIV pkt 16 załącznika do rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., to prace, przy wykonywaniu których stałym i
jedynym stanowiskiem pracy pracownika jest stanowisko ulokowane w kanale
remontowym, a praca w kanale remontowym należy do podstawowych obowiązków
pracownika. Powód od czasu do czasu wykonywał naprawy w kanale remontowym,
8
ale zakres jego obowiązków pracowniczych wykraczał poza pracę w kanale
remontowym, skoro zasadniczym charakterem jego pracy był nadzór i kontrola
wykonywanych napraw gwarancyjnych przez innych zatrudnionych tam
pracowników. I to ustalenie Sądu Apelacyjnego miało decydujące znaczenie dla
uznania, że nie pracował w szczególnych warunkach w rozumieniu § 2 ust. 1
rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze.
Powołany pierwszy raz dopiero w skardze kasacyjnej argument, że prace
które wykonywał B. S. w okresie zatrudnienia w Państwowym Ośrodku
Maszynowym w D. należy zaliczyć do prac w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze również na innej podstawie niż wskazany wyżej punkt 16
rozdziału XIV wykazu A rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w
sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze, przy braku jakichkolwiek zarzutów
skargi kasacyjnej dotyczących naruszenia przez Sąd Apelacyjny przepisów prawa
procesowego, nie mogło odnieść skutku, skoro Sąd Najwyższy zgodnie z art. 39813
§ 1 k.p.c. rozpoznaje sprawę w granicach zaskarżenia oraz w granicach podstaw.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku
emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w
szczególnym charakterze w wykazie A - Prace w szczególnych warunkach, -
których wykonywanie uprawnia do niższego wieku emerytalnego, Rozdział XIV.
Prace różne, punkt 24 wymienia również prace polegające na kontroli
międzyoperacyjnej, kontroli jakości produkcji i usług oraz dozór inżynieryjno-
techniczny na oddziałach i wydziałach, w których jako podstawowe wykonywane
były prace wymienione w wykazie. Skarżący wskazuje, że do jego obowiązków
należała również kontrola jakości usług remontowych wykonanych w warsztatach i
kanałach remontowych przez innych mechaników i nadzór nad nimi. Mając
powyższe na uwadze uważa, że okres jego zatrudnienia w Państwowym Ośrodku
Maszynowym w D. na stanowisku referenta do spraw gwarancji powinien zostać
zaliczony do stażu pracy w szczególnych warunkach również na tej podstawie.
9
Czynności ogólnie pojętego nadzoru lub kontroli w procesie produkcji
wykonywanej w tych wydziałach i oddziałach, w których zatrudnieni są pracownicy
wykonujący pracę w warunkach szczególnych w rozumieniu rozporządzenia Rady
Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r., objęte poz. 24 działu XIV Wykazu A, to wyłącznie
te czynności, które wykonywane są w warunkach bezpośrednio narażających na
szkodliwe dla zdrowia czynniki, a więc polegające na bezpośrednim nadzorze i
bezpośredniej kontroli procesu pracy na stanowiskach pracy wykonywanej w
szczególnych warunkach. Jeśli zatem czynności te wykonywane są stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na stanowisku pracy związanej z
kontrolą międzyoperacyjną, kontrolą jakości produkcji i usług oraz dozorem
inżynieryjno-technicznym, to okres wykonywania tej pracy jest okresem pracy
uzasadniającym prawo do świadczeń na zasadach określonych w rozporządzeniu”
(wyrok z 6 grudnia 2007 r., III UK 62/07, zob. też wyroki SN z: 5 czerwca 2007 r.,
I UK 376/06, 6 grudnia 2007 r., III UK 66/07). Należy się też zgodzić z
prezentowanym w orzecznictwie poglądem, że od powyższej reguły istnieją
odstępstwa polegające na uznaniu, że dana osoba wykonuje stale i w pełnym
wymiarze czasu prace objęte poz. 24 działu XIV wykazu A, pomimo wykonywania
pewnych czynności w warunkach nienarażających ją bezpośrednio na szkodliwe
dla zdrowia czynniki. W szczególności chodzi tu o czynności ściśle związane ze
sprawowanym dozorem inżynieryjno-technicznym i stanowiące jego immanentną
cechę, jak sporządzanie dokumentacji dotyczącej dozoru i będącej jego integralną
częścią (wyrok z 11 marca 2009 r., II UK 243/08 i tam powołane wcześniejsze
orzecznictwo) lub inne krótkotrwałe wyłączenia od narażenia na działanie takich
czynników, spowodowane np. udziałem w koniecznym szkoleniu (wyrok SN z 22
stycznia 2008, I UK 210/07, OSNP nr 5-6/2009). Czynności te, jak podkreślił Sąd
Najwyższy, należy jednak oddzielić od czynności, które nie pozostają w związku z
tym dozorem i stanowią dodatkowe obowiązki pracownicze (wyrok z 11 marca
2009 r., II UK 243/08).
Tymczasem, z ustaleń dokonanych przez Sąd Apelacyjny można także
dokonać oceny że, odwołujący wykonywał w szerokim zakresie prace niezwiązane
z dozorem inżynieryjno-technicznym w warunkach bezpośrednio narażających na
10
szkodliwe dla zdrowia czynniki, co uniemożliwiało mu sprawowanie dozoru stale i w
pełnym wymiarze czasu pracy.
Wobec powyższego Sąd Najwyższy na podstawie art. 39814
k.p.c. orzekł jak
w sentencji.