Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II UK 146/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 7 listopada 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Zbigniew Myszka (przewodniczący)
SSN Zbigniew Korzeniowski
SSA Magdalena Kostro-Wesołowska (sprawozdawca)
w sprawie z wniosku J. P.
przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych
o prawo do renty,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 7 listopada 2013 r.,
skargi kasacyjnej organu rentowego od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 8 listopada 2012 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
UZASADNIENIE
Zakład Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 12 kwietnia 2011 r.
odmówił ubezpieczonej J. P. prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy od dnia
1 stycznia 2011 r., podnosząc w uzasadnieniu decyzji, że zgodnie z art. 57 ust. 2
ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych świadczenie
2
rentowe przysługuje ubezpieczonemu, który udowodnił okres składkowy i
nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat w przypadku kobiety i jest całkowicie
niezdolny do pracy. Ubezpieczona orzeczeniem Komisji Lekarskiej ZUS nie została
uznana za niezdolną do pracy, wobec czego prawo do renty jej nie przysługuje. Na
skutek wniesionego odwołania, Sąd Okręgowy w S. V Wydział Pracy i Ubezpieczeń
Społecznych wyrokiem z dnia 8 marca 2012 r. zmienił zaskarżoną decyzję w ten
sposób, że przyznał ubezpieczonej prawo do renty z tytułu częściowej niezdolności
do pracy od dnia 1 stycznia 2011 r. do dnia 31 stycznia 2013 r. nie stwierdzając
odpowiedzialności organu rentowego za nieustalenie ostatniej okoliczności
niezbędnej do wydania decyzji.
Sąd pierwszej instancji ustalił, że ubezpieczona (ur. 1 września 1954 r.,
posiadająca wykształcenie podstawowe) pracowała w charakterze pracownika
fizycznego, poza zatrudnieniem pozostaje od 2000 r. Od 1 czerwca 2010 r. do 31
lipca 2010 r. miała ustalone prawo do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy
z powodu raka trzonu macicy (leczonego operacyjnie i radioterapią). W dniu 21
grudnia 2010 r. wystąpiła o przyznanie prawa do renty na dalszy okres.
Lekarz orzecznik ZUS po rozpoznaniu u ubezpieczonej stanu po leczeniu
operacyjnym raka trzonu macicy, stanu po radioterapii i brachyterapii, cukrzycy
insulinozależnej u osoby otyłej, nadciśnienia orzeczeniem z dnia 14 stycznia 2011 r.
uznał ubezpieczoną za częściowo niezdolną do pracy do stycznia 2013 r. Oceny
niezdolności ubezpieczonej do pracy na skutek złożenia przez nią sprzeciwu od
orzeczenia lekarza orzecznika dokonała Komisja Lekarska ZUS, która nie uznała jej
za osobę niezdolną do pracy po stwierdzeniu braku cech wznowy choroby
nowotworowej oraz braku następstw leczenia. Na podstawie orzeczenia Komisji
Lekarskiej zapadła zaskarżona decyzja.
Sąd Okręgowy na podstawie wyników postępowania dowodowego, w toku
którego przeprowadził dowód z opinii biegłych sądowych lekarzy internisty i
onkologa, uznając te opinie za w pełni miarodajne, przyjął, że stwierdzone u
ubezpieczonej schorzenia internistyczne, tj. nadciśnienie tętnicze bez zmian
narządowych, cukrzyca typu II, dyslipidemia, zmiany zwyrodnieniowe kręgosłupa i
stawów kolanowych, otyłość prosta nie ograniczają jej zdolności do pracy, zaś
cukrzyca typu 2 bez cech przewlekłych powikłań nie czyni jej niezdolną do pracy.
3
Ubezpieczona jest natomiast okresowo od 1 stycznia 2011 r. do 31 stycznia 2013 r.
częściowo niezdolna do pracy z powodu raka trzonu macicy i stanu po radioterapii.
Sąd pierwszej instancji wskazał, że roszczenie ubezpieczonej podlega
rozpoznaniu w oparciu o przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (jednolity tekst: Dz. U. z 2009 r. Nr
153, poz. 1227 ze zm., dalej jako: ustawa o emeryturach i rentach), której art. 57
ust. 1 ustanawia trzy warunki konieczne, od spełnienia których uzależnione jest
nabycie prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy. W okolicznościach sprawy,
według Sądu Okręgowego, przywrócenie ubezpieczonej prawa do świadczenia
rentowego było uzależnione od ustalenia dalszego istnienia u niej niezdolności do
pracy. Ponieważ na podstawie dowodu z opinii biegłego sądowego lekarza
onkologa Sąd pierwszej instancji przyjął, że ubezpieczona jest częściowo okresowo
niezdolna do pracy, jej odwołanie od decyzji odmawiającej prawa do świadczenia
rentowego Sąd uznał za zasadne, czego konsekwencją była zmiana orzeczenia
organu rentowego bez stwierdzenia odpowiedzialności tego organu za nieustalenie
ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.
Apelację organu rentowego, zarzucającą naruszenie prawa materialnego, w
szczególności art. 57 (Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu na skutek oczywistej omyłki
wskazał na przepis art. 51) ustawy o emeryturach i rentach poprzez przyznanie
ubezpieczonej prawa do okresowej renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy
oraz niewyjaśnienie wszystkich okoliczności niezbędnych do rozstrzygnięcia, Sąd
Apelacyjny – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych wyrokiem z dnia 8 listopada
2012 r. oddalił. Sąd odwoławczy przyjął, że kwestię sporną stanowiło to, czy
ubezpieczona spełnia przesłankę w postaci niezdolności do pracy, warunkującą
możliwość przywrócenia prawa do renty na podstawie art. 61 ustawy o emeryturach
i rentach, i w pełni podzielił oraz uznał za własne poczynione przez Sąd pierwszej
instancji ustalenia faktyczne i ocenę prawną w odniesieniu do wypełnienia przez
ubezpieczoną warunku niezdolności do pracy. W szczególności Sąd Apelacyjny nie
znalazł podstaw do podważenia oceny dowodów z opinii biegłych sądowych
dokonanej przez Sąd Okręgowy, w odniesieniu zwłaszcza do opinii biegłego
lekarza onkologa, która dała pełne podstawy do stwierdzenia, iż ubezpieczona jest
4
częściowo okresowo niezdolna do pracy od 1 stycznia 2011 r. do 31 stycznia
2013 r.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wywiódł Zakład
Ubezpieczeń Społecznych.
Organ rentowy zaskarżył wyrok w całości opierając skargę na naruszeniu
prawa materialnego - art. 57 ust. 1 pkt 1-3 w związku z ust. 2 oraz w związku z
art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach, polegającym na przyjęciu przez
Sądy pierwszej i drugiej instancji stanowiska, że ubezpieczona, która stała się
częściowo niezdolna do pracy, nabywa prawo do renty z tytułu niezdolności do
pracy bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2 ustawy warunku
posiadania pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego przypadającego w
ciągu ostatniego dziesięciolecia przed dniem powstania niezdolności do pracy.
Wskazując na taki zarzut organ rentowy wniósł o zmianę zaskarżonego
wyroku w całości poprzez zmianę wyroku Sądu Okręgowego z dnia 8 marca 2012 r.
i oddalenie odwołania oraz o zasądzenie od ubezpieczonej na jego rzecz kosztów
postępowania kasacyjnego według norm przepisanych. W przypadku uznania przez
Sąd Najwyższy potrzeby ponownego rozpoznania sprawy organ rentowy wniósł o
uchylenie zaskarżonego wyroku w całości i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
We wniosku o przyjęcie skargi kasacyjnej do rozpoznania organ rentowy
powołał się na art. 3989
§ 1 pkt 4 k.p.c. podnosząc, iż w sprawie niewłaściwie
zastosowano przepisy art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i rentach, co
spowodowało błędne przyznanie ubezpieczonej prawa do okresowej renty z tytułu
częściowej niezdolności do pracy.
Uzasadniając podstawy zaskarżenia organ rentowy podał, że stan faktyczny
sprawy rozpoznawanej w drugiej instancji przez Sąd Apelacyjny jest pomiędzy
stronami bezsporny. Składają się nań następujące okoliczności:
- udokumentowanie przez ubezpieczoną 28 lat, 9 miesięcy i 28 dni okresów
składkowych i nieskładkowych,
- ustanie ostatniego okresu ubezpieczenia z dniem 31 maja 2008 r.,
- przysługiwanie ubezpieczonej prawa do renty tytułu całkowitej niezdolności
do pracy od 6 listopada 2009 r. do 31 grudnia 2010 r.,
5
- posiadanie przez ubezpieczoną w dziesięcioleciu przed powstaniem
całkowitej niezdolności do pracy, tj. w okresie od 7 listopada 1999 r. do 6 listopada
2009 r. okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 2 lat i 28 dni,
- uznanie ubezpieczonej za częściowo niezdolną do pracy od 1 stycznia
2011 r.
Organ rentowy w apelacji od wyroku Sądu Okręgowego, zmieniającego
decyzję odmawiającą prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy i przyznającego
ubezpieczonej prawo do tego świadczenia od 1 stycznia 2011 r., zarzucił
naruszenie prawa materialnego, w szczególności art. 57 ustawy o emeryturach i
rentach. Wyrok Sądu odwoławczego oddalający apelację zapadł z naruszenia
art. 57 ust. 1 pkt 2 i art. 58 ustawy o emeryturach i rentach, bowiem ubezpieczona
w ciągu ostatniego dziesięciolecia przypadającego przed dniem ustalonej u niej
niezdolności do pracy nie posiada wymaganej minimalnej ilości okresów
składkowych i nieskładkowych.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje.
Skarga organu rentowego oparta jest na zarzucie naruszenia prawa
materialnego - przepisów ustawy o emeryturach i rentach normujących nabycie
prawa do świadczeń rentowych z tytułu niezdolności do pracy. Zdaniem Sądu
Najwyższego, nie sposób uznać, że zarzut ten jest bezpodstawny przy stwierdzeniu,
że zważywszy na to, iż przedmiotem sporu jest prawo do świadczenia rentowego
po dniu 31 grudnia 2010 r., o którego ustalenie ubezpieczona wystąpiła 21 grudnia
2010 r., decydujący jest stan prawny sprzed nowelizacji ustawy o emeryturach i
rentach dokonanej ustawą z dnia 28 lipca 2011 r. o zmianie ustawy o emeryturach i
rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz. U. Nr 187, poz. 1112), która
weszła w życie w dniu 23 września 2011 r. Na mocy art. 1 pkt 1 powołanej ustawy
nowelizującej do art. 58 ustawy o emeryturach i rentach został dodany do art. 58
ustęp 4 w brzmieniu: „Przepisu ust. 2 nie stosuje się do ubezpieczonego, który
udowodnił okres składkowy, o którym mowa w art. 6, wynoszący co najmniej 25 lat
dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.” Według
nowego stanu prawnego, uprawniającego do renty warunku wykazania
6
wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego (5 lat w 10-leciu
poprzedzającym złożenie wniosku o świadczenie lub powstanie niezdolności do
pracy) nie musi spełniać tylko ten całkowicie niezdolny do pracy ubezpieczony,
który legitymuje się okresem składkowym w rozmiarze 25 lat (kobieta) lub 30 lat
(mężczyzna). Na skutek wskazanej zmiany prawa aktualność utracił wyrażony
przez Sąd Najwyższy w uchwale podjętej w składzie 7 sędziów w dniu 23 marca
2006 r., I UZP 5/05 (OSNP 2006, nr 19-20, poz. 305) pogląd, że osoba całkowicie
niezdolna do pracy i posiadająca 20-letni (kobieta) lub 25-letni (mężczyzna) okres
składkowy i nieskładkowy nabywa prawo do renty bez konieczności wykazywania
wymaganego okresu składkowego i nieskładkowego w rozumieniu art. 57 ust. 1 pkt
2 ustawy o emeryturach i rentach, co zwłaszcza dotyczyło legitymowania się 5-
letnim okresem składkowym i nieskładkowym w 10-leciu poprzedzającym złożenie
wniosku o rentę lub powstanie niezdolności do pracy – art. 58 ust. 2 w związku z
art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy. W sprawie, w której wniesiono rozpoznawaną skargę, ze
względu na to, że, jak wskazano powyżej, chodzi o prawo do świadczenia z tytułu
niezdolności do pracy za łączny okres przypadający przed i po zmianie stanu
prawnego, art. 58 ust. 4 ustawy nie ma zastosowania, wobec czego aktualna jest
akceptowana w orzecznictwie wykładnia prawa przedstawiona w uchwale Sądu
Najwyższego z dnia 23 marca 2006 r., I UZP 5/05.
Nabycie prawa do świadczeń rentowych z tytułu niezdolności do pracy
uwarunkowane jest łącznie:
1) wystąpieniem zdarzenia objętego ubezpieczeniem, tj. niezdolności do
pracy;
2) posiadaniem wymaganego okresu ubezpieczeniowego, którego definicję
zawiera art. 58 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach;
3) wystąpieniem zdarzenia objętego ubezpieczeniem w okresie
ubezpieczenia albo nie później niż w ciągu 18 miesięcy od jego ustania.
Naruszenie prawa materialnego - art. 57 ust. 1 pkt 1-3 w związku z ust. 2
oraz w związku z art. 58 ust. 1 pkt 5 ustawy o emeryturach i rentach – polega, jak
podniesiono w zarzucie, na przyjęciu przez Sądy stanowiska, że ubezpieczona,
która stała się częściowo niezdolna do pracy, nabywa prawo do renty z tytułu
niezdolności do pracy bez potrzeby wykazywania przewidzianego w art. 58 ust. 2
7
ustawy warunku posiadania pięcioletniego okresu składkowego i nieskładkowego
przypadającego w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed dniem powstania
niezdolności do pracy.
Takiej oceny organ rentowy dokonał przy uwzględnieniu okoliczności, które
wskazał w uzasadnieniu skargi kasacyjnej jako bezsporne i składające się na
ustalony stan faktyczny, w tym posiadanie przez ubezpieczoną w dziesięcioleciu
przed powstaniem całkowitej niezdolności do pracy, tj. w okresie od 7 listopada
1999 r. do 6 listopada 2009 r. okresów składkowych i nieskładkowych w wymiarze 2
lat i 28 dni. Tymczasem w podstawie faktycznej rozstrzygnięcia Sądu
odwoławczego brak jest ustalenia faktów powołanych przez skarżący organ
rentowy, poza stwierdzeniem okoliczności, wokół której koncentrował się spór i w
związku z którą podejmowane były w postępowaniu czynności procesowe, a która
obecnie nie budzi wątpliwości stron, mianowicie częściowej okresowej niezdolności
ubezpieczonej do pracy. Poza tym Sąd Apelacyjny, który za własne przyjął
ustalenia i oceny prawne Sądu pierwszej instancji, wskazał tylko na ustalenie dla
ubezpieczonej prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy od 1
czerwca do 31 lipca 2010 r. i pozostawanie ubezpieczonej poza zatrudnieniem od
2000 r. Okoliczności te są rozbieżne z tymi, które powołał w uzasadnieniu skargi
kasacyjnej organ rentowy, według którego wnioskodawczyni pobierała rentę z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy od 6 listopada 2009 r. do 31 grudnia 2010 r. i jej
ostatnie ubezpieczenie ustało 31 maja 2008 r. Ponadto Sąd odwoławczy nie
poczynił żadnych ustaleń w odniesieniu do posiadanych przez wnioskodawczynię
okresów składkowych i nieskładkowych.
W podstawie faktycznej zaskarżonego rozstrzygnięcia brak jest więc ustaleń
faktycznych pozwalających na weryfikację zarzutu organu rentowego przyznania
wnioskodawczyni prawa do renty bez spełnienia warunku stażu ubezpieczeniowego
i „jego częstości”. Wobec niepoczynienia niezbędnych ustaleń brak jest możliwości
dokonania oceny zastosowania prawa materialnego. Ustalenia, do poczynienia
których Sąd odwoławczy się ograniczył, są również niewystarczające dla oceny
prawidłowości zastosowania art. 61 ustawy o emeryturach i rentach, czyli instytucji
przywrócenia prawa do renty, które ustało z powodu ustąpienia niezdolności do
pracy, w którym to pojęciu mieści się zarówno sytuacja, gdy w wyniku badania
8
lekarskiego ustalono brak tej niezdolności, skutkujący ustaniem prawa do
świadczenia, jak i ustanie prawa do renty okresowej z upływem okresu, na który ją
przyznano. Brak w istocie jakichkolwiek ustaleń w przedmiocie renty z tytułu
całkowitej niezdolności do pracy, do której prawo dla wnioskodawczyni uprzednio
organ rentowy ustalił i które ustało, wedle twierdzeń tego organu, z dniem 31
grudnia 2010 r., koniecznych w kontekście przywrócenia prawa do świadczenia,
uniemożliwia weryfikację prawidłowości zarzutu naruszenia przepisów normujących
nabycie prawa do renty, postawionego przez organ rentowy w skardze kasacyjnej.
Zważyć bowiem należy, że w konsekwencji przyjęcia przez Sąd Najwyższy w
uchwale z dnia 23 marca 2006 r., I UZP 5/05, że w art. 57 ustawy o emeryturach i
rentach ustawodawca wyodrębnił dwa modele nabywania prawa do renty na
różnych warunkach, powstało zagadnienie, czy prawo do renty z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy przyznanej na warunkach określonych w art. 57 ust. 2 ustawy
o emeryturach i rentach ustaje po odpadnięciu przesłanki całkowitej niezdolności do
pracy, czy ulega zmianie jedynie wysokość renty, gdy zachodzi zmiana stopnia
niezdolności do pracy z całkowitej na częściową. W uchwale podjętej przez Sąd
Najwyższy w składzie siedmiu sędziów w dniu 16 kwietnia 2009 r., II UZP 1/09
(OSNP 2009, nr 19-20, poz. 263) przyjęto, że prawo do renty z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy nabyte na podstawie art. 57 ust. 2 ustawy o emeryturach i
rentach ustaje, gdy ustanie warunek całkowitej niezdolności do pracy (art. 101 pkt 1
tej ustawy). W uzasadnieniu tej uchwały Sąd Najwyższy wywiódł, że prawo do renty
z tytułu całkowitej niezdolności do pracy nabyte po ziszczeniu się warunków
określonych w art. 57 ust. 2 nie jest tożsame z prawem do renty z tytułu
niezdolności do pracy (całkowitej lub częściowej) nabytym wskutek spełnienia
wymagań przewidzianych w art. 57 ust. 1 ustawy, a jego istnienie uzależnione jest
od utrzymywania się warunku niezdolności do pracy w stopniu kwalifikowanym
(sięgającym niezdolności całkowitej). Dlatego kwestia ustania tego prawa powinna
być rozpatrywana odrębnie. Jednocześnie Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że
„przepis art. 61 ustawy nie znajduje zastosowania do renty nabytej na podstawie
art. 57 ust. 2 i następnie utraconej, gdyż prawo do tego świadczenia
ubezpieczonego posiadającego określony w tym przepisie okres składkowy i
nieskładkowy powstaje z dniem ponownego ziszczenia się warunku całkowitej
9
niezdolności do pracy, niezależnie od czasu jej powstania. Są to jedyne dwa
warunki, których spełnienie rodzi prawo do renty przewidzianej w tym przepisie”. W
takiej zaś sytuacji funkcja art. 61 ustawy, polegająca na zapobieganiu ustalaniu od
nowa prawa do renty określonej w art. 57 ust. 1, nie ma znaczenia.
Zarzut kasacyjny organu rentowego naruszenia przepisów normujących
nabycie prawa do renty w stanie faktycznym przyjętym jako podstawa faktyczna
rozstrzygnięcia w istocie nie mógł zostać poddany weryfikacji, skoro poczynione
przez Sąd odwoławczy ustalenia nie pozwalały na ocenę zastosowania tych
uregulowań, jak i przepisu art. 61 ustawy o emeryturach i rentach. Wobec
powyższego zaskarżony wyrok podlegał uchyleniu a sprawa przekazaniu do
ponownego rozpoznania. Sąd Najwyższy przyjmuje bowiem w swoim orzecznictwie,
że o prawidłowym zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero
wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku
pozwalają na ocenę tego zastosowania. Tym samym brak stosownych ustaleń
uzasadnia zarzut skargi kasacyjnej naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe jego zastosowanie (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 28 lutego
2013 r., III CSK 147/12, LEX nr 1314355 i powołane w uzasadnieniu tego wyroku
orzecznictwo).
Zdaniem Sądu Najwyższego, dopiero wyjaśnienie wszystkich okoliczności,
jakie mają znaczenie dla oceny prawa wnioskodawczyni do renty z tytułu
niezdolności do pracy po dniu 31 grudnia 2010 r., przy czym nie jest już wątpliwe,
że wnioskodawczyni od 1 stycznia 2011 r. jest częściowo okresowo niezdolna do
pracy, oraz poczynienie pełnych i stanowczych ustaleń związanych z podstawą
uprzednio przyznanej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy oraz ze stażem
ubezpieczeniowym umożliwi właściwą subsumcję przepisów prawa materialnego, z
których ubezpieczona wywodzi swoje roszczenia do dalszego świadczenia
rentowego i pozwoli na prawidłowe rozstrzygnięcie sporu.
Z powyższych względów Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji na
podstawie art. 39815
§ 1 k.p.c. oraz na podstawie art. 108 § 2 w związku z art. 391 §
1 w związku z art. 39821
k.p.c.
10