Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CSK 147/12
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 28 lutego 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Marta Romańska (przewodniczący)
SSN Krzysztof Pietrzykowski (sprawozdawca)
SSN Agnieszka Piotrowska
w sprawie z powództwa S. B.
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie M.
o zapłatę,
po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej
w dniu 28 lutego 2013 r.,
skargi kasacyjnej strony pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 24 listopada 2011 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz orzeczenia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
Uzasadnienie
S. B. wniósł o zasądzenie od Skarbu Państwa - Wojewody M. kwoty 920 320
zł z ustawowymi odsetkami od dnia wydania wyroku do dnia zapłaty oraz kosztów
procesu.
Wyrokiem z dnia 15 lipca 2011 r. Sąd Okręgowy w K. orzekł zgodnie z
żądaniem pozwu, zasądzając od strony pozwanej na rzecz powoda tytułem zwrotu
kosztów procesu kwotę 8 117 zł. Ustalił, że decyzją Naczelnika Dzielnicy […] z dnia
4 grudnia 1980 r. nieruchomość zabudowana budynkiem mieszkalnym w K. przy ul.
M. 5 została przejęta na własność Skarbu Państwa na podstawie przepisów ustawy
z dnia 22 kwietnia 1959 r. o remontach i odbudowie oraz wykańczaniu budowy i
nadbudowie budynków (Dz.U. Nr 27, poz. 166 ze zm.). W latach 1989-1991 w
budynku tym została ustanowiona odrębna własność lokali nr 5, 6, 12 i 13,
zajmowanych przez najemców, w tym lokalu nr 5 przez powoda. Umową notarialną
z dnia 7 lutego 1990 r. Skarb Państwa, w wykonaniu decyzji administracyjnej z dnia
11 grudnia 1989 r., sprzedał lokal nr 5 powodowi wraz z udziałami we
współwłasności niewydzielonych części budynku i użytkowaniu wieczystym działki
nr 249/1 o pow. 593 m2
. Cena kupna przy uwzględnieniu 20% zniżki wyniosła
4 138 667 starych złotych, po czym dla rzeczonego lokalu została założona księga
wieczysta z wpisem powoda jako właściciela. Decyzją z dnia 21 września 1993 r.
Kolegium Odwoławcze przy Sejmiku Samorządowym Województwa K. stwierdziło
nieważność decyzji z dnia 4 grudnia 1980 r. o przejęciu nieruchomości na własność
Skarbu Państwa, a prawomocnym wyrokiem z dnia 16 maja 1995 r. Naczelny Sąd
Administracyjny oddalił skargi Gminy Miejskiej K. i nabywców lokali na tę decyzję.
W 1996 r. spadkobierczyni poprzednich właścicieli nieruchomości K. I. wystąpiła
przeciwko Skarbowi Państwa - Wojewodzie K. i nabywcom lokali mieszkalnych, w
tym powodowi, z powództwem o uzgodnienie treści księgi wieczystej z
rzeczywistym stanem prawnym przez wykreślenie Skarbu Państwa jako właściciela
w 219/1000 częściach i wpisanie jej w to miejsce oraz wykreślenie wszystkich
wpisów i zamknięcie ksiąg wieczystych założonych dla nieruchomości lokalowych.
Wyrokiem z dnia 18 listopada 1997 r. Sąd Wojewódzki w K. uwzględnił powództwo,
3
a wyrokiem z dnia 11 maja 2004 r. Sąd Apelacyjny oddalił wszystkie apelacje
pozwanych. Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 29 listopada 2005 r., III CK 366/05
oddalił kasacje S. B. oraz J. W. Sądy orzekające w tamtej sprawie przyjęły, że
umowy sprzedaży zostały zawarte przez nieuprawnionego sprzedawcę, a także
były nieważne, gdyż użytkowanie wieczyste mogło zostać ustanowione wówczas
tylko na gruntach państwowych, a od 1 października 1990 r. także na gruntach
należących do gmin i ich związków. Dlatego też nabywców lokali nie mogła chronić
rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych.
Sąd Okręgowy ustalił, że cena kupna lokalu i praw związanych z jego
odrębną własnością wynosiła 5 173 334 zł, a powód zapłacił 80% tej kwoty.
Aktualna wartość rzeczonego lokalu wynosi 1 150 400 zł. Sąd Okręgowy przyjął,
że roszczenie powoda znajduje podstawę prawną w art. 410 i art. 3581
§ 3 k.c.
Sąd Okręgowy nie uwzględnił podniesionego przez pozwanego zarzutu
przedawnienia dochodzonego roszczenia. Uznał, że skoro roszczenie powoda
znajduje podstawę prawną w art. 410 k.c., a spełnione przez niego świadczenie
było pieniężne, uzasadniona jest jego waloryzacja na podstawie art. 3581
§ 3 k.c.
Powód domagał się waloryzacji odniesionej do wartości mieszkania według stanu
z chwili spełnienia swojego świadczenia, a pozwany uważał, że miernikiem
waloryzacji powinna być relacja ilościowa między wpłaconą przez powoda kwotą
a obowiązującym w chwili zapłaty przeciętnym miesięcznym wynagrodzeniem
pracowniczym. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko powoda i przyjął jako miernik
waloryzacji wartość ekwiwalentu świadczenia powoda, mianowicie 80% aktualnej
wartości prawa, które powód zamierzał nabyć, spełniając świadczenie pieniężne na
rzecz strony pozwanej. Świadczenia obu stron nieważnej umowy z dnia 7 lutego
1990 r. z założenia miały bowiem mieć charakter ekwiwalentu nie tylko prawnego,
ale także ekonomicznego.
Pozwany wniósł apelację od wyroku Sądu Okręgowego, zarzucając zarówno
naruszenie przepisów postępowania, jak i prawa materialnego.
Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 24 listopada 2011 r. oddalił apelację i
zasądził od pozwanego na rzecz powoda 5 400 zł tytułem kosztów postępowania
apelacyjnego.
4
Sąd Apelacyjny uznał, że opinia biegłego jest przydatna do
ustalenia istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, a w szczególności
stopnia amortyzacji i stanu technicznego lokalu mieszkalnego nr 5 przy ul. M. 5
w chwili zawierania umowy sprzedaży, uzasadnione więc było pominięcie
wniosku pozwanego o weryfikację tej opinii w drodze opinii innego biegłego.
W konsekwencji nie podzielił powołanych w apelacji zarzutów naruszenia art. 217
§ 2 w związku z art. 227 i art. 278 § 1 k.p.c. oraz art. 233 § 1 w związku z art. 227
k.p.c.
Sąd Apelacyjny nie podzielił podniesionego w apelacji zarzutu
przedawnienia roszczenia dochodzonego przez powoda. Trafnie bowiem stwierdził
Sąd Okręgowy, że powód uzyskał możliwość dochodzenia roszczenia o zwrot
świadczenia pieniężnego uiszczonego tytułem ceny kupna dopiero po oddaleniu
apelacji w sprawie o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem
prawnym.
Sąd Apelacyjny podkreślił, że art. 3581
§ 3 k.c. szeroko ujmuje kryteria
waloryzacji świadczenia pieniężnego, dając duży margines swobody sądowi
podejmującemu decyzję w tej materii. Najczęściej stosowanym miernikiem
waloryzacji jest rzeczywiście nawiązywanie do przeciętnego wynagrodzenia,
jak to wywodzi pozwany w apelacji, ale nie jest to wskaźnik wyłącznie stosowany
w praktyce sądowej. W intencji stron umowy z dnia 7 lutego 1990 r. ich świadczenia
miały być ekwiwalentne prawnie i ekonomicznie, zatem zastosowanie jako miernika
waloryzacji wartości nieruchomości było odpowiednie, wartość nieruchomości
wzrastała bowiem w znacznie większym stopniu niż wysokość przeciętnego
wynagrodzenia.
Reprezentująca pozwanego Prokuratoria Generalna Skarbu Państwa
wniosła skargę kasacyjną, w której zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości,
zarzucając naruszenie przepisów postępowania, mianowicie art. 217 § 2 w związku
z art. 227 i art. 278 § 1 w związku z art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c., a także naruszenie
prawa materialnego, mianowicie art. 3581
w związku z art. 361 § 2 i art. 410 k.c.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
5
Trafny jest podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia przepisów
postępowania, mianowicie art. 217 § 2 w związku z art. 227 i art. 278 § 1 w związku
z art. 378 § 1 i art. 382 k.p.c., i to mimo tego, że podstawą skargi kasacyjnej nie
mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów (art. 3983
§ 3
k.p.c.). Sąd Najwyższy przyjmuje bowiem w swoim orzecznictwie,
że o prawidłowym zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero
wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku
pozwalają na ocenę tego zastosowania. Tym samym brak stosownych ustaleń
uzasadnia zarzut skargi kasacyjnej naruszenia prawa materialnego przez
niewłaściwe jego zastosowanie (zob. wyrok z dnia 26 marca 1997 r., II CKN 60/97,
OSNC 1997, nr 9, poz. 128, postanowienie z dnia 11 marca 2003 r., V CKN
1825/00, niepubl., wyrok z dnia 20 kwietnia 2004 r., V CK 92/04, niepubl.,
wyrok z dnia 5 października 2005 r., I UK 40/05, OSNP 2006, nr 17-18, poz. 280,
wyrok z dnia 17 marca 2006 r., I CSK 81/05, OSP 2007, nr 3, poz. 30,
postanowienie z dnia 27 kwietnia 2006 r., I CSK 55/10, wyrok z dnia 5 marca
2007 r., I PK 228/06, OSNP 2008, nr 7-8, poz. 100, wyrok z dnia 4 października
2007 r., I UK 111/07, niepubl., wyrok z dnia 9 listopada 2007 r., V CSK 245/07,
OSNC-ZD 2008 D, poz. 95, wyrok z dnia 28 maja 2008 r., II CSK 658/07, niepubl.,
wyrok z dnia 24 lipca 2008 r., IV CSK 87/08, Monitor Prawniczy 2008, nr 16, s. 844,
wyrok z dnia 20 sierpnia 2008 r., I PK 39/08, OSNP 2010, nr 1-2, poz. 9, wyrok
składu siedmiu sędziów z dnia 15 stycznia 2009 r., I CSK 333/07, OSNC-ZD 2009
D, poz. 97, wyrok z dnia 19 marca 2009 r., IV CSK 492/08, niepubl., wyrok z dnia 3
kwietnia 2009 r., II CSK 459/08, niepubl., wyrok z dnia 15 maja 2009 r., II CSK
708/08, niepubl., wyrok z dnia 19 listopada 2009 r., IV CSK 219/09, wyrok z dnia
17 lutego 2010 r., IV CSK 345/09, niepubl., wyrok z dnia 17 marca 2010 r., II CSK
507/09, niepubl., wyrok z dnia 29 września 2010 r., V CSK 55/10, niepubl.).
Cena sprzedaży lokalu nr 5 położonego w K. przy ul. M. 5 została ustalona zgodnie
z art. 44 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu
nieruchomości (jedn. tekst: Dz.U. z 1989 r. Nr 14, poz. 74 ze zm.), a więc stosownie
do tzw. wartości odtworzeniowej, oraz zmniejszona o 20%. Powód zapłacił więc
80% wartości odtworzeniowej lokalu, przy czym podstawę ustalenia kosztu
odtworzenia lokalu stanowiła „przeciętna cena kosztorysowa 1 m2
powierzchni
6
użytkowej mieszkań w budownictwie uspołecznionym na terenie województwa
krakowskiego w roku kalendarzowym poprzedzającym rok, w którym następuje
sprzedaż lokalu” (k. 232 akt sprawy). Sąd Apelacyjny (a wcześniej Sąd Okręgowy)
jako podstawę waloryzacji 80% zapłaconej przez powoda ceny za lokal (a więc
80% wartości odtworzeniowej lokalu) przyjął 80% aktualnej wartości rynkowej
lokalu. Nie ustalił jednak, jaka była ówczesna wartość rynkowa lokalu, a także jaki
procent wartości rynkowej lokalu stanowiła jego wartość odtworzeniowa. Bez takich
ustaleń nie można było właściwie zwaloryzować ceny zapłaconej za lokal. W
konsekwencji nie jest, przynajmniej częściowo, możliwa ocena, czy Sąd Apelacyjny
prawidłowo zastosował prawo materialne.
Należy jednak stwierdzić, że podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut
naruszenia prawa materialnego, mianowicie art. 3581
w związku z art. 361 § 2 i art.
410 k.c., jest częściowo nietrafny. W niniejszej sprawie Sądy obu instancji
prawidłowo bowiem zastosowały miernik waloryzacji związany ze wzrostem
wartości nieruchomości. Sąd Najwyższy w wyroku dnia 15 kwietnia 2011 r., III CSK
192/10 (niepubl.) wydanym w podobnych jak w niniejszej sprawie okolicznościach
faktycznych stwierdził, że nie jest prawidłowy pogląd przyjęty przez Sąd Apelacyjny,
iż wysokość szkody poniesionej przez powódkę na skutek decyzji z dnia 14 grudnia
1989 r. o sprzedaży lokalu, której nieważność stwierdzono w 2010 r., odpowiada
aktualnej wartości tego lokalu (80%). Sąd Apelacyjny pominął, że w wyniku
tej decyzji powódka nie utraciła własności lokalu, a co za tym idzie, stan majątkowy
powódki nie uległ uszczupleniu o jego wartość. Inaczej mówiąc, powódka nie
doznała szkody w postaci utraty własności lokalu. Poniesiona przez powódkę
szkoda od początku ma postać pieniężną i ogranicza się do aktualnej wartości tego,
co świadczyła ona w wyniku decyzji z dnia 14 grudnia 1989 r. na poczet
umowy sprzedaży. Zatem odszkodowanie należne powódce powinno zostać,
zdaniem Sądu Najwyższego, ustalone przez urealnienie wartości jej świadczenia
pieniężnego. Przede wszystkim należy zauważyć, że w tamtej sprawie
powódka dochodziła roszczenia odszkodowawczego, w niniejszej zaś sprawie
powód dochodzi roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia. W sprawie
odszkodowawczej z natury rzeczy zaś nie wchodzi w rachubę waloryzacja
świadczenia, które jest tzw. świadczeniem niepieniężnym spełnianym w pieniądzu
7
(art. 363 § 1 k.c.), zaś jego wartość (czyli wysokość odszkodowania) jest
ustalana według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne
okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili
(art. 363 § 2 k.c.). Niezależnie zaś od tego nie można podzielić poglądu, że powód
w niniejszej sprawie nie utracił własności lokalu. Przeciwnie, utracił własność
w wyniku decyzji organu administracyjnego stwierdzającej nieważność dawnej
decyzji administracyjnej, w sytuacji gdy powinna być wydana decyzja stwierdzająca
wydanie dawnej decyzji z naruszeniem prawa, gdyż wywołała ona
nieodwracalne skutki prawne (art. 158 § 2 w związku z art. 156 § 2 k.p.a.; tak było
np. w okolicznościach faktycznych sprawy, w której orzekał Naczelny Sąd
Administracyjny w Warszawie w wyroku z dnia 12 maja 1998 r., I SA 2133/97,
niepubl.; o nieodwracalnych skutkach prawnych decyzji administracyjnej
zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 28 maja 1992 r.,
III AZP 4/92, OSNCP 1992, nr 12, poz. 211).
Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 39815
§ 1
k.p.c. orzekł, jak w sentencji.
jw

III CSK 147/12

Powołane przepisy:

Informacje o źródle orzeczenia:

Dodatkowe informacje:

Pełny tekst orzeczenia