Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt III CZP 80/13
UCHWAŁA
Dnia 13 grudnia 2013 r.
Sąd Najwyższy w składzie :
SSN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący)
SSN Dariusz Dończyk (sprawozdawca)
SSN Józef Frąckowiak
Protokolant Katarzyna Bartczak
w sprawie egzekucyjnej z wniosku wierzyciela Skarbu Państwa - Sądu Rejonowego
w Ł.
przeciwko dłużnikowi T. K.
o egzekucję świadczenia pieniężnego,
po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym
w dniu 13 grudnia 2013 r.
zagadnienia prawnego
przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Ł.
postanowieniem z dnia 3 września 2013 r.,
"Który z organów sądu powszechnego, prezes sądu czy
dyrektor sądu, jest w postępowaniu związanym z egzekucją
należności sądowych organem właściwym do reprezentacji sądu jako
jednostki organizacyjnej Skarbu Państwa?"
podjął uchwałę:
Prezes sądu podejmuje czynności za Skarb Państwa
w sprawach o egzekucję grzywien, kar pieniężnych i kosztów
postępowania w sprawach cywilnych.
2
Uzasadnienie
Pracownik Sądu Rejonowego w Ł., umocowany przez dyrektora tego Sądu,
złożył wniosek o egzekucję świadczenia pieniężnego przeciwko dłużnikowi T. K. na
podstawie tytułu wykonawczego w postaci prawomocnego i zaopatrzonego w
klauzulę wykonalności postanowienia o ukaraniu grzywną. Komornik wezwał
wierzyciela do uzupełnienia braku formalnego poprzez załączenie pełnomocnictwa
do złożenia wniosku udzielonego przez osobę uprawnioną, tj. prezesa Sądu
względnie wniosku podpisanego osobiście przez prezesa. W zakreślonym terminie
brak nie został uzupełniony, wobec czego komornik sądowy przy Sądzie
Rejonowym w Ł., zarządzeniem z dnia 15 kwietnia 2013 r., zwrócił wniosek i tytuł
wykonawczy. Skarga wierzyciela na tę czynność komornika została oddalona
postanowieniem z dnia 26 czerwca 2013 r. Sądu Rejonowego w Ł., który przyjął, że
prezes sądu, a nie jego dyrektor jest właściwym organem uprawnionym do
reprezentowania Skarbu Państwa w sprawie o egzekucję na rzecz Skarbu Państwa
grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania.
Sąd Okręgowy w Ł., rozpoznając zażalenie wierzyciela od postanowienia
Sądu Rejonowego z dnia 26 czerwca 2013 r., powziął poważne wątpliwości
prawne, którym dał wyraz w zagadnieniu ujętym w przedstawionym na wstępie
postanowieniu.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Zagadnienie prawne dotyczące określenia właściwego organu
uprawnionego do reprezentowania Skarbu Państwa jako wierzyciela
w postępowaniu egzekucyjnym wszczętym w celu wyegzekwowania należności
sądowych opiera się na założeniu Sądu Okręgowego, że mają w nim zastosowanie
przepisy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie
egzekucji grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych i kosztów postępowania
w sprawach cywilnych (Dz.U. Nr 42, poz. 288, dalej: „rozporządzenie
z 9 marca 2006 r.”). Wątpliwość Sądu drugiej instancji wynika bowiem stąd,
że przepis § 3 rozporządzenia, który przewiduje, że polecenie wszczęcia egzekucji
grzywien i kar pieniężnych i innych kosztów postępowania w sprawach cywilnych,
a także opłat sądowych i innych kosztów postępowania w sprawach cywilnych
3
wydaje sąd, załączając tytuł wykonawczy, pochodzi z okresu, kiedy była inna niż
obecnie regulacja dotycząca organów sądów.
Zagadnienie dotyczące sposobu reprezentacji Skarbu Państwa
w postępowaniu o egzekucję grzywien, kar pieniężnych, opłat sądowych oraz
kosztów postępowania w sprawach cywilnych było już, po przedstawieniu przez
Sąd Okręgowy pytania prawnego, przedmiotem wypowiedzi Sądu Najwyższego
w uchwale z dnia 10 października 2013 r., III CZP 49/13 (BSN 2013, nr 10, poz. 6),
w której przyjęto, iż w takich sprawach organem właściwym do reprezentacji Skarbu
Państwa jest prezes sądu, a nie jego dyrektor. Stanowisko to podziela również
Sąd Najwyższy w obecnym składzie.
W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 2009 r.,
III CZP 86/09 (OSNC 2010, nr 5, poz. 70) - podjętej w stanie prawnym
obowiązującym przed zmianami ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju
sądów powszechnych (obecnie jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 427, dalej: „u.s.p.”)
dokonanymi z dniem 1 stycznia 2013 r. ustawą z dnia 18 sierpnia 2011 r. o zmianie
ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych oraz niektórych innych ustaw
(Dz.U. Nr 203, poz. 1192, dalej: „ustawa zmieniająca u.s.p.”) - wyjaśniono,
że w sprawach toczących się na podstawie przepisów rozporządzenia z 9 marca
2006 r. ze względu na zawarty w nim przepis w § 3, wierzycielem nie jest konkretny
sąd tylko Skarb Państwa, wobec czego nie mają w nich zastosowanie przepisy
zawarte w art. 796 i art. 797 k.p.c., przewidujące możliwość wszczęcia egzekucji na
żądanie sądu pierwszej instancji, lecz art. 67 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Powołano
się przy tym na argument wynikający z poprzednio obowiązujących regulacji
zawartych w art. 40 ust. 2 i art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r.
o komornikach sądowych i egzekucji (jedn. tekst: Dz.U. z 2006 r. Nr 167,
poz. 1191) - zachowujący mimo ich uchylenia wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego
z dnia 14 maja 2009 r., K 21/08 (OTK-A Zb. Urz. 2009, nr 5, poz. 67) walor
argumentacyjny - w treści których użyto zwrotu „sprawy o egzekucję wszczęte
na wniosek Skarbu Państwa, w tym na polecenie sądu lub prokuratora”. Wskazane
wyżej regulacje uzasadniały wniosek, że ustawodawca traktuje egzekucję wszczętą
na polecenie sądu jako egzekucję wierzytelności Skarbu Państwa, nie zaś jako
egzekucję wierzytelności przysługującej konkretnemu sądowi, jako jednostki
4
organizacyjnej Skarbu Państwa działającej według kwalifikacji ustawy o finansach
publicznych w formie jednostki budżetowej. Z tego też powodu w postępowaniu
egzekucyjnym wszczętym na polecenie sądu znajduje zastosowanie przepis art. 67
§ 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.
Zgodnie z art. 67 § 2 k.p.c., za Skarb Państwa podejmuje czynności
procesowe organ państwowej jednostki organizacyjnej, z której działalnością wiąże
się dochodzone roszczenie, lub organ jednostki nadrzędnej. W zakresie
określonym odrębną ustawą czynności procesowe podejmuje Prokuratoria
Generalna Skarbu Państwa. Przepis ten poprzez art. 13 § 2 k.p.c. ma odpowiednie
zastosowanie do postępowania egzekucyjnego, w którym jako wierzyciel występuje
Skarb Państwa. Wymaga więc wyjaśnienia do kompetencji, którego z organów
uprawnionego do reprezentowania sądu należy dochodzenie należności, do których
mają zastosowania przepisy rozporządzenia z dnia 9 marca 2006 r.
Według art. 21 § 1 pkt 1 u.s.p., w brzmieniu nadanym ustawą zmieniającą
u.s.p., organami sądów są: w sądzie rejonowym – którego dotyczy przedstawione
zagadnienie prawne - prezes sądu i dyrektor sądu z zastrzeżeniem § 1a, według
którego dyrektora sądu powołuje się w sądzie rejonowym, w którym jest co najmniej
piętnaście stanowisk sędziowskich. W sądach rejonowych, w których nie powołano
dyrektora sądu, zadania dyrektora sądu wykonują dyrektorzy przełożonych sądów
okręgowych. Według art. 22 § 1 u.s.p., prezes sądu kieruje i reprezentuje sąd na
zewnątrz, z wyjątkiem spraw należących do kompetencji dyrektora sądu,
a w szczególności: a) kieruje działalnością administracyjną sądu, w zakresie
wskazanym w art. 8 pkt 2, b) jest zwierzchnikiem służbowym sędziów, referendarzy
sądowych oraz asystentów sędziów danego sądu, c) powierza sędziom
i referendarzom sądowym pełnienie funkcji i zwalnia z ich pełnienia, chyba że
ustawa stanowi inaczej; 2) dokonuje analizy orzecznictwa w kierowanym sądzie
pod względem poziomu jego jednolitości i informuje sędziów o wynikach tej analizy,
a w razie stwierdzenia istotnych rozbieżności w orzecznictwie informuje o nich
Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego; 3) pełni inne czynności przewidziane
w ustawie oraz przepisach odrębnych. Kompetencje dyrektora sądu określone
zostały w art. 31a § 1 u.s.p. i obejmują m.in. wykonywanie zadań przypisanych na
podstawie odrębnych przepisów, kierownikowi jednostki w zakresie finansowym,
5
gospodarczym, kontroli finansowej, gospodarowania mieniem Skarbu Państwa
oraz audytu wewnętrznego w tych obszarach oraz reprezentowanie Skarbu
Państwa w zakresie powierzonego mienia i zadań sądu. Z art. 179 § 1 u.s.p. wynika
także, iż dyrektor sądu jest organem kierującym gospodarką finansową sądu.
Według przedstawionych wyżej przepisów, kompetencje dyrektora sądu, jako
organu sądu, mają charakter wyjątkowy. Co do zasady przysługują one prezesowi
sądu. Z tej przyczyny przepisy określające zakres kompetencji dyrektora jako
organu sądu muszą podlegać interpretacji ścisłej, zgodnie z zasadą exceptiones
non sunt extendendae. Należy więc ocenić, czy dochodzenie należności sądowych
jest objęte jedną z wymienionych wyżej kompetencji dyrektora sądu. W przeciwnym
przypadku, organem uprawnionym do ich dochodzenia w postępowaniu
egzekucyjnym będzie prezes sądu.
Według art. 31a § 1 pkt 5 u.s.p., dyrektor reprezentuje Skarb Państwa
w zakresie powierzonego mienia i zadań sądu. Chodzi przy tym o zadania sądu
związane z powierzonym mieniem dla funkcjonowania konkretnego sądu jako
jednostki budżetowej dla realizacji jego zadań, nie zaś o zadania sądu związane
z wykonywaniem wymiaru sprawiedliwości i ochrony prawnej, o których mowa art. 1
§ 2 i 3 u.s.p. Treść art. 31a § 1 pkt 5 u.s.p. uzasadnia wniosek, że kompetencja
dyrektora sądu dotyczy czynności związanych z gospodarowaniem powierzonymi
danej jednostce składnikami mienia służącymi wykonywaniu zadań tego sądu.
Ponieważ ustawa nie definiuje pojęcia powierzonego mienia należy w drodze
analogii uwzględnić regulację o podobnej treści zawartą w art. 17 ust. 1 ustawy
z dnia 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących
Skarbowi Państwa (jedn. tekst: Dz.U. z 2012 r., poz. 1224), według którego
kierownicy urzędów państwowych, w rozumieniu przepisów o pracownikach
urzędów państwowych, reprezentują Skarb Państwa w odniesieniu do
powierzonego im mienia i w zakresie zadań tego urzędu. Według przyjmowanej
wykładni tego przepisu, obejmuje to kompetencję kierowników urzędów
państwowych do reprezentowania Skarbu Państwa w czynnościach
podejmowanych w odniesieniu do składników mienia powierzonego danemu
urzędowi niezbędnego do wykonywania jego zadań. W wyżej przyjętym znaczeniu
nie można zaliczyć wierzytelności Skarbu Państwa z tytułu należności sądowych
6
jako składnika mienia powierzonego danemu sądowi, a w konsekwencji
dochodzenia jej w postępowaniu egzekucyjnym do czynności związanych z
gospodarowaniem składnikami mienia powierzonymi sądowi dla wykonywania jego
zadań. Z przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych
(jedn. tekst: Dz.U. z 2013 r., poz. 885 ze zm.) oraz ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o
kosztach sądowych w sprawach cywilnych (jedn. tekst: Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz.
594 ze zm., dalej: „u.k.s.c.”), wynika bowiem, że należności sądowe obejmujące
grzywny, kary pieniężne, opłaty sądowe i koszty postępowania są
wierzytelnościami Skarbu Państwa, a nie sądu, który wydał orzeczenie, z którego
one wynikają. Zgodnie bowiem z art. 5 ust. 1 pkt 1 oraz ust. 2 pkt 1 ustawy o
finansach publicznych, środkami publicznymi są dochody publiczne, w tym z
tytułów danin i innych dochodów publicznych, co obejmuje także należności
sądowe. Według natomiast art. 119 u.k.s.c., należności sądowe są należnościami
Skarbu Państwa z tytułu nieuiszczonych kosztów sądowych oraz grzywien
orzeczonych w postępowaniu cywilnym.
Do odmiennego wniosku nie prowadzi także analiza art. 179 § 1 u.s.p.,
według którego dyrektor sądu jest organem kierującym gospodarką finansową
sądu. Ustawa nie precyzuje bliżej pojęcia gospodarki finansowej sądu,
co uzasadnia jego ścisłą wykładnię, wyłączającą z jego zakresu kompetencję
dyrektora do reprezentowania Skarbu Państwa, jako wierzyciela, w postępowaniu
o egzekucję należności sądowych. Kompetencji takiej nie można także
wyprowadzić z treści przepisów wykonawczych zawartych w rozporządzeniu
Ministra Sprawiedliwości z dnia 19 grudnia 2012 r. w sprawie szczegółowych zasad
prowadzenia gospodarki finansowej i działalności inwestycyjnej sądów
powszechnych (Dz.U. z 2012 r., poz. 1476) - wydanych na podstawie delegacji
zawartej w art. 179 § 5 u.s.p., które jedynie doprecyzują zadania dyrektora
związane z gospodarką finansową sądu.
Powyższe rozważania uzasadniają konkluzję, że dochodzenie należności
sądowych nie zostało powierzone do zadań dyrektora sądu, w konsekwencji należy
do kompetencji prezesa sądu. Wniosek ten uzasadniają także argumenty
wynikające z wykładni systemowej i funkcjonalnej. W § 7 rozporządzenia Ministra
Sprawiedliwości z dnia 9 marca 2006 r. przewidziano kompetencję prezesa sądu
7
rejonowego do podjęcia określonej czynności w postępowaniu egzekucyjnym, co
składnia do wniosku, że jest on organem reprezentującym sąd w postępowaniu
egzekucyjnym. Koreluje to z przepisami zawartymi w art. 119 -125 u.k.s.c., według
których do kompetencji prezesa sądu właściwego do ściągnięcia należności należy
odraczanie, umarzanie lub rozkładnie na raty należności sądowych (art. 124).
Byłoby rozwiązaniem nieracjonalnym i dysfunkcyjnym przyznanie kompetencji do
prowadzenia postępowania egzekucyjnego o te należności do kompetencji
dyrektora sądu przy jednoczesnym zastrzeżeniu prezesowi sądu wskazanych wyżej
uprawnień.
Przyjętej wykładni nie wykluczają również założenia, jakie ustawodawca
zamierzał osiągnąć ustawą zmieniającą u.s.p., tj. wprowadzenie modelu
menadżerskiego zarządzania w sądownictwie i co się z tym wiąże nowego ujęcia
statusu i zadań dyrektora oraz prezesa sądu. Według tych założeń,
odzwierciedlonych w uzasadnieniu projektu ustawy (druk nr 3655/VI kadencja
Sejmu), na dyrektorach sądów miała spoczywać odpowiedzialność za zapewnienie
i sprawne funkcjonowanie infrastruktury sądu oraz efektywne zarządzanie
zasobami personelu pomocniczego, a więc odpowiedzialność za zapewnienie
sędziom i innym pracownikom warunków umożliwiających sprawne wykonywanie
przez nich pracy. Z powołanego dokumentu nie wynika zamiar ustawodawcy
rozszerzenia kompetencji dyrektorów sądów do dochodzenia wierzytelności Skarbu
Państwa niezwiązanych bezpośrednio z mieniem Skarbu Państwa przydzielonym
konkretnemu sądowi w celu wykonywania zadań związanych z wymiarem
sprawiedliwości i ochroną prawną.
Z tych względów na podstawie art. 390 § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c., podjęto
uchwałę, jak na wstępie.