Pełny tekst orzeczenia

Sygn. akt II CSK 305/13
WYROK
W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ
Dnia 14 lutego 2014 r.
Sąd Najwyższy w składzie:
SSN Józef Frąckowiak (przewodniczący)
SSN Hubert Wrzeszcz
SSN Dariusz Zawistowski (sprawozdawca)
Protokolant Anna Wasiak
w sprawie z powództwa J. P.
przeciwko M. M.
z udziałem interwenienta ubocznego po stronie powodowej -
A. K.
o zapłatę i nakazanie złożenia oświadczenia woli,
po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej
w dniu 14 lutego 2014 r.
skargi kasacyjnej pozwanej
od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]
z dnia 23 stycznia 2013 r.,
uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o
kosztach postępowania kasacyjnego.
2
UZASADNIENIE
J. P. domagał się nakazania pozwanej M. M. złożenia oświadczenia woli o
przeniesieniu na jego rzecz własności: udziału do 1/2 części nieruchomości
stanowiącej działkę gruntu nr 515/5, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę
wieczystą Kw nr […] oraz udziału do 1/2 części nieruchomości stanowiącej działkę
gruntu nr 867/46, dla której Sąd Rejonowy w S. prowadzi księgę wieczystą Kw nr
[…]; a ponadto zasądzenie od pozwanej na rzecz powoda kwoty 225.875 zł z
odsetkami ustawowymi od 30 kwietnia 2004 r.; kwoty 93.000 zł z odsetkami
ustawowymi od 4 maja 2004 r. oraz kwoty 67.000 zł z odsetkami ustawowymi od
31 sierpnia 2005 r. Ponadto wniósł o nakazanie pozwanej złożenia oświadczenia
woli o przeniesieniu na rzecz powoda przysługującego pozwanej wobec E. S. i J. B.
prawa żądania do powrotnego przeniesienia na jej rzecz własności udziału do 1/2
części nieruchomości stanowiących działki gruntu o numerach: 867/1, 867/2 od
867/5 do 867/45, od 867/47 do 867/82, dla których Sąd Rejonowy prowadzi księgę
wieczystą Kw nr […] - wynikającego z § 4 umowy przeniesienia własności
nieruchomości w celu zabezpieczenia spłaty wierzytelności zawartej w dniu 1
czerwca 2006 r. w Kancelarii Notarialnej w S. przed notariuszem D. W.
Wyrokiem z dnia 22 listopada 2011 r. Sąd Okręgowy w S. uwzględnił w
większości powództwo, oddalając jedynie żądanie złożenia oświadczenia woli
o przeniesieniu na rzecz powoda przysługującego pozwanej wobec E. S. i J. B.
prawa żądania do powrotnego przeniesienia na jej rzecz własności udziału w
nieruchomościach stanowiących działki gruntu o numerach wskazanych w pozwie.
Sąd ten ustalił, że J. P. upoważnił A. K. do zawarcia w jego imieniu z M. M.
oraz jej mężem J. M. umowy zlecenia na nabycie dla niego nieruchomości
opisanych w umowie. Umowa została podpisana w dniu 1 marca 1997 r. a M. M. i
J.M. oświadczyli, że będą działać na rzecz powoda ale w imieniu własnym. Na
poczet tej umowy J. P. przekazał zleceniobiorcom kwotę 100 000 zł. W dniu
zawarcia tej umowy J. P. nie miał obywatelstwa polskiego. M. M. i J. M. nabyli
nieruchomości objęte umową zlecenia, a następnie - na skutek dokonania
częściowego podziału majątku dorobkowego - nabyte działki nr 512, 511/1 i 513
przeszły na wyłączną własność M. M. Następnie działki te uległy podziałowi, tj.:
3
działka nr 511/1 na działki 511/3, 511/4 i 511/5; działka 511/3 na działki nr 511/6,
511/7, 511/8, 511/9, 511/10, 511/11, 511/12, 511/13, 511/14. Wszystkie
nowopowstałe działki zostały kolejno sprzedane. Działka nr 511/5 została
obciążana hipoteką zwykłą w wysokości 525 000,00 zł. Działki nr 512 i 513 zostały
scalone w działkę nr 867, a następnie podzielone na 82 działki o numerach od
867/1 do 867/82. Działki nr 867/3 i 867/4 zostały sprzedane, natomiast działka nr
867/46 stanowi własność pozwanej i jest obciążona hipoteką w kwocie 525000,00
zł. Pozostałe działki powstałe w wyniku podziału działki nr 867 zostały 1 czerwca
2006 r. przeniesione na J. B. i E. S. w celu zabezpieczenia spłaty pożyczki.
Pismem z 19 stycznia 2008 r. powód wypowiedział umowę zlecenia z 1 marca
1997 r. oraz wezwał pozwaną i J. M. do natychmiastowego wydania udziałów do
1/2 części wszystkich nieruchomości powstałych w wyniku podziału działki nr 511/1
oraz scalenia i podziału działek nr 512 i 513.
Sąd uznał roszczenie powoda za uzasadnione w świetle art. 734 w zw. z art.
740 oraz art. 481 k.c. Stwierdził, że łącząca strony umowa zlecenia jest ważna
a powód w należyty sposób wykazał okoliczności stanowiące podstawę faktyczną
żądania. Nie uwzględnił zarzutu przedawnienia podniesionego przez pozwaną
stwierdzając, że strony nie oznaczyły wymagalności roszczenia w taki sposób, aby
mógł on nastąpić przed dniem wytoczenia powództwa, tj. 3 czerwca 2008 r.
Nie uwzględnił także zarzutu potrącenia strony pozwanej z uwagi na niewykazanie
istnienia wierzytelności przedstawionej do potrącenia.
Apelację od wyroku Sądu Okręgowego wniosła pozwana. Sąd Apelacyjny
wyrokiem z dnia 23 stycznia 2013 r. zmienił częściowo zaskarżony wyrok w
zakresie roszczenia o zapłatę odsetek. Stwierdził, że Sąd Okręgowy błędnie ustalił
datę wymagalności świadczenia. Uznał, że termin ten należy liczyć od dnia
wezwania strony pozwanej do spełnienia świadczenia, z którym strona powodowa
wystąpiła dopiero w toku procesu. Strona pozwana otrzymała wezwanie w dniu 14
maja 2009 r., a zatem odsetki należą się powodowi od dnia następnego. Sąd
Apelacyjny podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji w
pozostałym zakresie. Odnosząc się do zarzutu, że zawarta przez strony umowa
zlecenia jest nieważna, uznał go za nieuzasadniony, rozważając kwestię
ewentualnej pozorności czynności prawnej, sprzeczność umowy z ustawą oraz
4
pierwotną niemożliwość świadczenia. Uznał, że żadna z powyższych przyczyn
nieważności nie miała w sprawie miejsca.
Skargę kasacyjną od wyroku Sądu Apelacyjnego wniosła pozwana. Skarga
kasacyjna została oparta na obu podstawach określonych art. 3983
§ 1 k.p.c. W
ramach podstawy naruszenia przepisów postępowania skarżąca zarzuciła obrazę
art. 378 § 1 k.p.c. w zw. z art. 1 ust. 1 i art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r.
o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców i art. 58 § 1 k.c., a w ramach
podstawy naruszenia prawa materialnego zarzuciła obrazę art. 387 § 1 w zw. z art.
56 i art. 740 zd. 2 k.c., art. 65 § 2 k.c., art. 740 zd. 2 k.c., art. 64 w zw. z art. 740 zd.
2 k.c., art. 117 § 1 i 2 w zw. z art. 120 § 1 i art. 455 k.c. oraz art. 498 § 1 i 2 k.c. W
oparciu o te zarzuty wniosła o uchylenie zaskarżonego wyroku i oddalenie
powództwa w całości, ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy Sądowi
Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania.
Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
W pierwszej kolejności podlegały rozpoznaniu zarzuty naruszenia przepisów
postępowania. Zgodnie z brzmieniem art. 3983
§ 1 pkt 2 k.p.c. naruszenie
przepisów postępowania może być podstawą skargi kasacyjnej wówczas, gdy
uchybienie to mogło mieć istotny wpływ na wynik sprawy. W tym kontekście
skarżąca zasadnie zarzuciła, że Sąd Apelacyjny naruszył art. 378 § 1 k.p.c.
Nakłada on na sąd drugiej instancji obowiązek rozpoznania sprawy w granicach
apelacji, co oznacza obowiązek odniesienia się do zarzutów zawartych w apelacji,
jeżeli mają one wpływ na treść rozstrzygnięcia. Nie ulega wątpliwości, ze pozwana
zarzuciła w apelacji naruszenie prawa materialnego poprzez przyjęcie, że umowa
zlecenia nie jest nieważna, mimo że została zawarta w celu obejścia przepisów
ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców
(jedn. tekst: Dz.U.2004, Nr 167, poz. 1758 ze zm.). Pozwana wywodziła, że umowa
zlecenia była nieważna jako czynność mająca na celu obejście ustawy (art. 58 § 1
k.c.). Swoje stanowisko opierała o stwierdzenie, że zleceniodawca nie posiadał
polskiego obywatelstwa (w dacie zawarcia umowy zlecenia), a z umowy wynika
natomiast, że jej celem było nabycie dla niego określonej nieruchomości na terenie
Polski. Skarżąca podniosła zasadnie, że Sąd drugiej instancji nie rozpoznał tak
sformułowanego zarzutu. Uznał wadliwie, że pozwana kwestionuje ważność
5
umowy, powołując się na pozorność czynności prawnej. Sąd drugiej instancji
rozważył także kwestię ważności umowy zlecenia z punktu widzenia jej treści i
uznał, że była ona ważna, albowiem zakazem ustawowym objęta była jedynie
czynność prawna polegająca na nabyciu nieruchomości, podczas gdy strony
łączyła umowa zlecenia. Usprawiedliwiony zarzut naruszenia art. 378 § 1 k.p.c.
uzasadniał uwzględnienie skargi kasacyjnej i uchylenie zaskarżonego wyroku na
podstawie art. 39815 § 1 k.p.c. W tej sytuacji bezprzedmiotowe stało się
rozważanie zarzutów naruszenia prawa materialnego. Taka potrzeba powstałaby
dopiero w przypadku stwierdzenia, że umowa zlecenia była ważna, po
prawidłowym rozważeniu, czy jej zawarcie nie miało na celu obejścia prawa.
Należy jednak zasygnalizować, że w takim przypadku należałoby ocenić, czy
prawidłowe było zastosowanie art. 740 k.c. jako podstawy roszczenia pieniężnego
powoda. W myśl tego przepisu, przyjmujący zlecenie powinien dającemu zlecenie
wydać wszystko, co przy wykonaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby
w imieniu własnym. Przedmiotem zlecenia w niniejszej sprawie było fiducjarne
nabycie nieruchomości. Zatem w świetle art. 740 k.c. dający zlecenie mógł
dochodzić od przyjmującego zlecenie jedynie złożenia oświadczenia woli
o przeniesieniu na niego udziału we własności nabytej nieruchomości.
Kolejną kwestią podlegającą rozważeniu, po stwierdzeniu, że umowa
zlecenia jest ważna, byłby także zarzut przedawnienia. Przyjęta przez Sąd
Apelacyjny koncepcja, że momentem, od którego należało liczyć bieg
przedawnienia przedmiotowego roszczenia jest moment wypowiedzenia umowy
zlecenia, jest nietrafna. Nie uwzględnia bowiem regulacji zawartej w art. 120 § 1 zd.
2 k.c. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia
określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia,
w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność
w najwcześniej możliwym terminie. Istotne jest zatem rozważenie, w jakim
momencie uprawniony mógł podjąć czynność tego rodzaju w najwcześniejszym
możliwym terminie. Wymaga to rozważenia okoliczności konkretnej sprawy.
W przypadku umowy zlecenia dotyczącej zakupu nieruchomości istoty jest między
innymi cel zawarcia umowy z punktu widzenia dającego zlecenie. Natomiast
przyjęcie poglądu Sądu drugiej instancji mogłoby doprowadzić do sytuacji, w której
6
bieg przedawnienia roszczenia z umowy zlecenia mógłby nie rozpocząć biegu,
nawet w odległym terminie po jej zawarciu. W okolicznościach niniejszej sprawy,
istotne mogłoby być stwierdzenie, czy takim momentem nie powinna być chwila,
w której dający zlecenie uzyskał obywatelstwo polskie i tym samym odpadła
przeszkoda utrudniająca możliwość nabycia własności nieruchomości, bądź chwila
w której mógł uzyskać zgodę na nabycie nieruchomości jako obcokrajowiec.
db